Dr. Iris Halili/
Në 30 vjetorin e botimit të Mekami-it!
Dy janё kategoritë e lexuesve shqiptarё të shkrimtarit disident Kasem Trebeshina. Grupi i parë është ai që s’e ka lexuar asnjёherё autorin “e çuditshёm” dhe grupi i dytë, fatkeqësisht më i vogёl, është ai që e njeh dhe adhuron Solženicyn-in shqiptar. Krahasimi i Trebeshinës me shkrimtarin rus të shekullit të 20-të bëhet pasi Trebeshina nё vitin 1953 i dërgon letër të hapur diktatorit komunist Hoxha, sikundёr Solženicyn-i më 1967 (5 qershor), boton në “New York Times” një letër të hapur shtetit komunist të Bashkimit Sovjetik.
Kalvari që i ndoqi tё dy është i njohur dhe ai ishte pagimi i kurajos së shkrimtarit rebel dhe disident i cili shumë shpejt kuptoj se kauza e tij kishte rënë ne duar të gabura ndaj dhe ju kundërvu sistemit me fjalë dhe vepra.
Nёse do të përmendim sadopak, në këtë punim, çaste nga jeta e autorit, kjo gjë do të kishte pezmatuar të parin vetë Trebeshinёn. Ai gjithmonё ka kёmbёngulur e ka thёnё: “Jeta ime s’ka të bëjë me krijmtarinë time. Unё nuk jam disident se bëra burg, por se në veprën time iu kundërvura atij sistemi, që ishte ndërtuar në mënyrën më të komunistshme”. Dhe e vërteta është që korpusi i veprës së tij është e gjitha disidente jo vetëm nga mesazhet që mbart , por edhe nga struktura moderne dhe avantgardë që autori sjell dhe që ishte jo vetëm shumë e avancuar për vendin dhe kohën e tij por që është e tillë edhe për letërsinë bashkëkohore të asaj kohe dhe kësaj kohe dhe që mbi të gjitha nuk kishte asnjë lidhje me metodën e realizmit socialist.
Pavarёsisht se Trebeshina nuk donte ta lidhte krijimtarinë me jetën e tij, përvoja e kritikës botërore na tregon se shpesh jeta e artistëve përcakton, nё mos tё tёrёn, njё pjesё tё mirё tё veprës së tyre.Dhe padyshim shumë tipare tё veçanta të artit të Trebeshinёs,apo edhe vetë fati i krijimtarisë së tij janë rrjedhojë e drejtëpërdrejtë e jetës sё kaluar në kalvarin e tmerrshëm të diktaturёs Hoxha në Shqipëri.
Sivjet u bënë 30 vite nga botimi për herë të parë i librit fiction Mekami, botim i Shtëpisë Botuese Buzuku (Prishtinë Kosovë, 1994). Kjo vepër, përbën një rast jo të zakontë në pafundësinë e rasteve që veprat letrare krijojnё. Shkruhet më 1978-ën dhe fillon marrëdhënien me receptuesin, domethёnё, botohet për herë të parë në vitin 1994, 30 vjet më vonë. Pra, mund tё themi se kjo vepёr ka disa “mosha” natyrore dhe jo natyrore:
1. Mosha e marrëdhënies autor-vepër.
2. Mosha e marrëdhënies vepër-receptues.
Tё dyja këto mosha janë të natyrshme në botën që krijon letërsia.
Po zakonisht shfaqen dhe “mosha” të tjera, që luajnë me një forcë të madhe dhe që po kaq shpesh ia ngrenë, apo ia ulin përfundimisht vlerat veprës letrare.
Në fakt, këto mosha nuk përbëjnё njё proces tё zakonshёm e normal nё letёrsi dhe pikërisht këtu qëndron pesha që ato mbartin.
Duke iu referuar Mekamit, shohim se mosha e tretë që ne mund t’i përcaktojmë, është ajo kohë kur kish përfunduar mosha e parë autor-vepër dhe priste të fillonte mosha e dytë, vepër-receptues.
Pikërisht midis këtyre dy momenteve, vepra mbetet pa marrëdhënien me autorin dhe pa atë me receptuesin, duke jetuar për afro shtatёmbёdhjetё vjet një kohë brenda një moshe që ishte e saja, por që normalisht s’duhet të ishte. Është mëse e kuptueshme që “mëma” e kësaj moshe të tretë, qё ёshtё artificiale për biologjinë e njё vepre letrare, e ka burimin pikërisht tek situata jetësore e Trebeshinёs mes burgosjeve dhe persekutimeve. Është kjo rrjedhё jete që shoqëron pothuaj gjithë krijmtarinë e autorit, duke dëshmuar qartazi se mosha e tretë bëhet një fenomen i njohur i kësaj krijimtarie.
Po të ktheheshim sërish tek Mekami, do të kuptonim se gjurmët e kësaj moshe, krijesë e mirëfilltё e biografisë së autorit, janë thuajse parësore në gjithë interpretimin që mund t’i bëhet veprës.
Dhe për këtë mjafton të përmendim disa fakte:
Nёse Mekami nuk do të humbiste shtatёmbёdhjetё vjet në një pakohësi, atëherё ai do të vlerësohej aktualisht nga receptuesit, si një autor gati “i çmendur” për kohën kur krijoi dhe pa asnjë mëdyshje do tё quhej disident pasi si çdo shkrimtar disident ai e tha të vërtetën në kohën e duhur dhe vendin e duhur.Por fatkeqësisht Trebeshinës jo vetëm që nuk ja botuan veprat por e rrasën në burgjet e zymta të komunizmit ku lapsi dhe letra ishte vetëm mëndja dhe kujtesa. Fatkeqësisht për këtë receptuesi i vitit ‘78 nuk arriti ta ketë në dorë Mekamin në kohën kur kjo vepër u shkrua. Sikur Mekami të kishte patur fatin të botohej, shqiptarët e atëhershëm ndoshta do të kuptonin më shpejt të vërtetën e realitetit të gёnjeshtёrt që jetonin dhe njëherazi do të kuptonin se Trebeshina nuk shkruante një letërsi tё realizmit socialist, por ishte një avangardё e letërsisё shqipe, qё mund tё krahasohej me atë të botërore. Kështu, për shembull, po të lexosh fragmentin e mëposhtëm shkëputur nga Mekami, kupton se autori është vënë në rolin guximtar dhe profetizues:
“Për shekuj me radhë gjithë historia juaj ka qenë një rrokopujë. Gjithnjë jeni qeverisur për faqe të zezё, ose nuk keni pasur asnjë lloj dëshire për t’u qeverisur…Të jesh mëse i sigurt se ky popull e ka një mallkim dhe do të arrijë të jetojë një kohë të zezë nën thundrën e atij lloj sundimtari! … Perëndi e plotfuqishme! Kush do të ketë fatin e tmerrshëm që të jetojë i shtypur nga njeriu më i poshtër dhe më i pabesë që do të nxjerrë ky vend? Ata që do tё arrijnë atë ditë do të mallkojnë fatin që kanë lindur shqiptarë..!
Une mendoj që edhe receptuesi i sotëm sikur edhe ai i kohëve që do të vijnë do të mund të gjej në veprën trebeshiniane historinë e dhimshme të shqiptarve në diktaturën komuniste dhe fatin e tyre të egër përgjatë atyre viteve. Ndërkohë kritikët do të vazhdojnë të analizojnë formën trebeshiniane të të shkruarit që jo vetëm për atë kohë , por edhe sot mbetet shumë e avancuar dhe orrigjinale.
Mekami vepër klasike apo moderne ?
.
“Por tashti unë nuk kam rrugë tjetër dhe do t’jua tregoj historinë nga fìllimi në fund. . Se urat janë djegur pas meje. Ne po jetojmë në kohë shumë të vështira, në kohë kur njeriu ha njeriun!.. Ashtu siç u tregova…Pikërisht atë ditë, në agim të parë, ata erdhën dhe më thirrën. Pastaj ne të gjithё u mblodhёm tek shkolla e fshatit. Mbledhja që bëmë atje qe e shkurtër, urdhrat ishin shumë të qartё dhe të prerë: partia . . Nuk ua them cila parti, por ju e kuptoni vetë cila!. . Ajo parti na urdhëronte që ta rrëzonim Mekamin e Shenjtë se feja ishte opium për popullin.Kasem Trebeshina-Mekami
Autori na flet për një realitet të regjimit Hoxha ku histeritë dhe narcisizmat kolektive i kishin zhdukur turmave arsyen. E gjithë historia e rrëfyer ka lidhje me prishjen e tyrbeve, kishave dhe xhamive në kohën e komunizmit kur Shqipëria u shpall i vetmi vend ateist në botë.
Mekamin e Shenjtë, autori e vesh sa me tragjizëm, aq edhe me grotesk. E shfaq sa hyjnor aq edhe tokësor, sa madhështor dhe të besueshëm. Kjo i shërben karakterit që quhet Turku, të shpërthejë si më poshtë:
“Ju e prishët Mekamin e Shenjtë, se ju nuk keni forcën e domosdoshme për të jetuar jetën tuaj, atë jetë që ju ka dhënë i madhi Zot. Tashti ti nuk ke as durimin e domosdoshëm për të jetuar historinë tënde, historinë e fisit tënd …”.
Trebeshina luan me kohën dhe hapësirën, duke e degdisur pёrfytyrimin tonë në një botë që është sa e jona aq dhe e paraardhësve tanë. Kjo formë estetike e rrit se tepërmi imagjinatёn e lexuesit duke krijuar vegime si tek Komedia Hyjnore e Dantes. Dhe ashtu si dhe tek Dantja, vegimi shërben për të na shpënë tek mё e vërteta nëpërmjet shkallës më të lartë të përfytyrimit.
Në një intervistë dhënë nё shtypin shqiptar, Kasëm Trebeshina shprehet: “Unë jam me Sofokliun”, pasi ai e konsideron veprën e tij si klasike. Në të vërtetë, shpesh, mendimet e shkrimtarёve për veprën e tyre janë në kundërshtim me atë të kritikës për të. Në rastin e Trebeshinës vihet re një ndarje si e prerë midis mendimit të kritikës dhe atij të shkrimtarit. Kështu, nëse mendimin e autorit për veprën e tij e njohim më shumë si klasike, gjykimi i kritikës është se kemi të bëjmë me një krijmtari moderne, bile e kanë e quajtur edhe absurde. Nuk është rasti të ndalemi gjerësisht në këto dallime, por është rasti t’i bëjmë pyetjen vetes: “A është Mekami, edhe një vepër moderne apo klasike?
Sikur në përgjithësi krijmtaria e Trebeshinës edhe vepra Mekami ka përqasje sa klasike aq edhe moderne. Klasikja në këtë vepër është njëherësh pjesë e estetikës dhe etikës, duke e bërë edhe më komplekse tezën që thamë.
E gjithë vepra është ndërtuar nga dialogё që të kujtojnë tragjikёt e vjetёr. Duke qenë një shkrimtar që aplikon edhe gjininë dramatike, Trebeshina·e njeh shumë mirë forcën e dialogut, që, i lidhur me monologun e shkurtër, krijon një linjë të vetme, aq sa receptuesi e ka të vështirë të dallojë ku fillon njëri dhe ku mbaron tjetri. Kjo shfaqje është e vështirë të konceptohet si klasike, pasi duke filluar me tragjikёt e vjetër dhe duke shkuar tek ndër më të mëdhenjtë autorë klasikë si Shakespeare, e kemi gati të pamundur të dallojmë qoftë edhe një rast të vetëm ku dialogёt dhe monologёt ndërthuren natyrshëm për t’u bërë “një”.
“Nuk jam në gjendje të them se kush fìlloi i pari të gërmonte në atë varr të rrethuar me tyrbe. Gjithashtu, nuk di sa shumë zgjati ai gërmim, sepse e kisha humbur fare kuptimin e kohës dhe hapësirës dhe tё gjitha gjërat kishin marrë formën e një varri që nuk merrej vesh pse duhej të prishej, që nuk dihej për çfarë po e akuzonin të vdekurin që ishte zhdukur aty brenda në dhe!
Kështu arrestohen dhe njerёzit e gjallë dhe asnjëri nuk di se çfarё ka bërë! Të tjerëve u hapen varret nga dy dhe tri herë..”. Shohim gjithashtu këtu si Trebeshina është shprehur edhe më sinqerisht se vetë thellёsia e ndërgjegjes njerzore tё asaj kohe, pasi edhe ajo ndikohej drejpërsëdrejti nga censura, autocensura dhe terrori.
Hyrja e Mekamit të kujton një realitet aktual për kohën kur u shkrua vepra dhe në të njëjtën kohë të parapërgatit për një të ardhme artistike. Me këtë duhet të kuptojmë se vërtet ajo që do të vijë është një e ardhme artistike, por mbështetur në historinё e Shqipërisë, pjesë nga e cila autori ka marrë përsipёr të tregojë, ajo kohë për të cilën do të flasë Trebeshina më vonë, është tashmё e shkuar. Në fakt kjo disonancë mes kohëve, në letërsi është shumë e lashtë. Funksioni dhe efekti që ajo mban është se receptuesin gjithmonë e tërheq një tekst që zgjedh të shtjellohet nё një realitet tё njohur, tё pёrjetuar, ekzistues. Kjo shërben edhe si një parapërgatitje për historinë që do të pasojë, që është sa reale e imagjinueshme apo joreale/e paimagjinueshme, për të plotësuar kështu egon artistike të receptuesit: të besohet si e vërtetë. Është ky moment që na bën të theksojmë edhe një herë se sa moderne shfaqet proza e Trebeshinёs, që çuditërisht e gjejmё kaq pranё e kaq tё ngjashme me atё tё Franz Kafka-ёs.
Nga ana tjetër e gjithё struktura e kësaj vepre është e ndërtuar në mënyrë të tillë, që të kujton korin e tragjedive antike dhe skenat që vinin menjëherë pas tij dhe kjo e bën veprën të duket klasike. Tek Mekami rolin e korit e luajnë ato fragmente që autori i ka quajtur “kapituj”, ndërsa rolin e ngjarjes që paralajmëron kori në tragjedinë antike e titullon “prokapitull”. Janë pikërisht kapitujt ata që paralajmërojnë në mënyrë filozofike ç’do të tregojë prokapitulli. Në të gjitha rastet kapitulli shpreh në mënyre lakonike ngjarjen që do të tregojë prokapitulli, duke na përgatitur emocionalisht për të shkuar tek ajo. Ka dhe raste kur fundin e ngjarjes prokapitulli nuk e jep, pasi atë e ka thënë qartë ose në mënyrё filozofike kapitulli, (që herë pas here më ngjan me prologun e tragjedive antike). Struktura ku ngrihet si kapitulli dhe prokapitulli, është dialogu. Aq harmoni ka midis dialogёve në kapituj dhe prokapituj, sa e ke gati të vështirë t’i veçosh ata në dy linja. Megjithatë, nёse tek kapitujt personazhet janë të paidentifikuar, tek prokapitujt identifikohen disi. Dhe kur themi disi, kuptojmë që receptuesi e ka sërish të vështirë të përcaktojë kush po flet. “Ashtu·ndodhi në një moment tek hapej varri …Ndërsa të gjithë po gërmonin si të tërbuar për të hyrë sa më thellë në një varr të kohës së shkuar, ne pamё të thyhen kockat e dy skeleteve prej njeriu dhe, për habinë e të gjithë atyre që ishin aty, pranë dy skeleteve prej njeriu ishte skeleti i një kali!”.
Tek Mekami qartazi vihen re dy shtjellime, që na fusin në botë sa të ndryshme aq edhe të njëjta të një situate, që nga reale bëhet joreale, per t’u bërë sërish reale.
Duket se Trebeshinës i pëlqen kjo fshehtёsi.
Kapitulli i shtatë
– Dashuria është një pemë e madhe që rritet në qiell, por mbështjellë në Tokën tonë merr formën e një shpendre.
– E donin ata të dy njëri-tjetrin?
-Nga ta di unë? Ata u takuan në qiell dhe u nisën Kashtës së Kumtrit për në Kopshtet e Paradizit!
Prokapitulli i shtatë
” … Ka kalur një kohë shumё e gjatë ..Vite dhe shekuj kanë rënë në humnerën e kohëve dhe unë gjer më sot e kësaj dite nuk arrij të kuptoj dashurinë, atë dashurinë e tyre. Ata nuk kishin folur kurrë një fjalë mes tyre, por e donin njëri-tjetrin me një dashuri që nuk ishte e kësaj toke dhe kalimi i kohës e tregoi se ajo ishte tërësisht e vërtetë”.
Është për t’u theksuar se Trebeshinës i pëlqen të sjellë në veprën e tij edhe imazhet e subjekteve klasike. Kështu, dashuria midis vëllait të Turkut dhe vajzёs së Spiro Gozos, të kujton pasazhet romantike tek Eposi i Kreshnikëve, apo platonizmin tek Romeo dhe Zhuljeta.
Ndërkohë, filozofime të tilla: “… Shumë keq! … …. Shumë keq! …. Nuk është e njerëzishme t’u prishësh gjumin dhe paqen e përjetshme të vdekurve. Gjithë popujt e qytetёruar nuk guxojnё të ndërmarrin një veprim të tillë të urryer…”, të kujtojnë klithmat e Antigonës në tragjedinë e Sofokliut. Megjithëse Trebeshinën nga Sofokliu e ndajnë mijёra vjet, tek të dy gjejmë të njëjtin problem: atë të së drejtës hyjnore të të vdekurve për t’u prehur në paqe si dhe pamoralin e diktaturave që shkelin edhe mbi ligjet supreme dhe të pashkruara njerёzore.
Dihet se kori në teatrin e lashtësisë hyri si një element skenik, pasi në amfiteatret e antikitetit, mbushur me mijёra spektatorё, nuk mund të dëgjohej zëri i vetëm i një aktori. Në atë kohë autorёt tragjikё i njohën korit elemente të tjera estetike dhe etike, midis tё cilave ishte roli prezantues i tij. Duke marrё nga kori antik këtë element prezantues, shohim se kapitujt tek Mekami, shfaqen si pёrsiatje filozofike e që të gjithё së bashku do të përbënin një mendim të vetëm filozofik. Këtu Trebeshina do të ishte sërish pranë modernëve të shekullit të 20-të, që nuk i shqetësojnë problemet e moralit, por ato metafizike.
T’i pranosh kësaj vepre këto shtjellime, do të thotë të pranosh një strukturё të re për Mekamin, ku s’do të mund të flitnim më për dy realitete, por për njëmbëdhjetë të tilla, të gjitha me njëmbëdhjetë shtjellime (që janë kapitujt) dhe njëmbëdhjetë zhvillime filozofike dhe pika kulminante që i gjejmë tek prokapitujt. Edhe tek pjesa e fundit, “Antihistoria” na ngjason me epilogun e veprave të antikitetit. Ndërkohë do të kishim përsëri letërsi të tipit fiction,tipike për prozën moderne dhe post -moderne, por që këtë herë është shumë afër edhe për nga struktura me aktet në tragjeditë antike.
Si përfundim, mund të thonim se të pranosh qё Kasëm Trebeshina është shkrimtar modern nuk do të thotë se përjashton faktin se ai shfaqet edhe si klasik, sidomos po të kihet parasysh se modernët e kanë prezantuar veten gjithmonë nёpёrmjet eksperimentimeve të formave dhe subjekteve klasike. Këtë bën në fakt Kasem Trebeshina në gjithë krijmtarinё e tij, duke qënë kështu klasik dhe modern njëherёsh. Avantgardë dhe disident deri në frymë të fundit!