Nga Ndrek Gjini
MA University of Galway, Ireland/
Alfabeti i gjuhës shqipe është një variant i alfabetit latin. Akti më i hershëm i njohur deri më tani i shkrimit shqip vjen nga një dokument i kishës katolike franceze të vitit 1332. Ky dokument është shkruar ose nga kryepeshkopi Guillaume Adam ose murgu Brocardus Monacus. Në këtë dokumnet thuhet: (“Megjithëse shqiptarët kanë gjuhën e tyre që është një gjuhë krejtësisht e ndryshme nga latinishtja, ata megjithatë përdorin shkronja latine në të gjithë librat e tyre”). Ky dokument provon se shqiptarët e shkruanin gjuhën shqipe që para vitit 1332. Pra, jo domosdoshmërisht ata përdornin vetëm shkrimin latin.
Gjeografi franko-danez Conrad Malte-Brun në studimet e tij është marrë seriozisht me krjimin dhe zhvillimin e një alfabeti shqip në shekullin e 18-të. Në librin e tij rreth Gjeografisë Universale të botuar në 1826, Malte-Brun përmend një “alfabet kishtar të shqipes, i cili përbëhet nga tridhjetë shkronja. Pas tij Johann Georg von Hahn, Leopold Geitler, Gjergj Pekmezi dhe të tjerë vazhduan studimet për të njëjtën temë. Që atëherë janë zbuluar shtatë alfabete origjinale të gjuhës shqipe.
Alfabeti Elbasanit i shekullit 18-të përdoret për të shkruar dorëshkrimin e Ungjillit të Elbasanit. Ky alfabet mendohet gjerësisht si vepër e Gregorit të Durrësit. Sipas Robert Elsie, “Alfabeti i Dorëshkrimit të Ungjillit të Elbasanit i përshtatet mjaft mirë gjuhës shqipe. Në të vërtetë, në përgjithësi, mund të konsiderohet më i përshtatshëm se alfabeti i sotëm i shqipes, bazuar në një model latin.
Alfabeti i Elbasanit përdor një karakter për fonemë, me përjashtim të n-së, për të cilën ka dy karaktere, dhe g-së, për të cilën ka tre karaktere (dy prej të cilave kufizohen në huazime specifike greke Dallimi midis shqipes r dhe rr dhe). ndërmjet l dhe ll krijohet nga një pikë mbi karakterin Një pikë mbi një d krijon një nd akute, si në greqisht, për të treguar një fjalë ose frazë.
Në tërësi, sistemi i shkrimit i përdorur në dorëshkrimin e Ungjillit të Elbasanit është i qartë, relativisht i saktë dhe duket se është i menduar mirë nga shpikësi i tij.
Fjalët e padeshifruara nga Dorëshkrimi i Ungjillit të Elbasanit. Në faqen e parë të vetë dorëshkrimit të Ungjillit të Elbasanit është një vizatim dhe rreth 12 fjalë, ndoshta emra personal, të shkruara në një shkrim që ndryshon krejtësisht nga ai i pjesës tjetër të dorëshkrimit. Ky sistem shkrimi ende nuk është deshifruar, megjithëse studiuesi elbasanas Dhimitër Shuteriqi ka bërë përpjekje për ta deshifruar.
Alfabeti i Todhrit i shekullit 18-të që i atribuohet Theodhor Haxhifilipit. Ky alfabet u zbulua nga Johann Georg von Hahn (1811–1869), konsulli austriak në Janinë dhe babai i studimeve shqiptare. Hahn botoi atë që ai e konsideronte si alfabetin ‘origjinal’ të shqipes në monumentin e tij Albanesische Studien (1854) dhe ai thotë që zbuloi në të një derivat të shkrimit të lashtë fenikas.
Studimi i këtij alfabeti u mor më pas nga Leopold Geitler (1847–1885) i cili e konsideroi shkrimin Todhri si të ardhur kryesisht nga shkronjat kursive romake, tezë të cilën e ka mbrojtur edhe studiuesi slloven Rajko Nahtigal (1877–1958).
Alfabeti i Todhrit është një sistem i ndërlikuar shkrimi prej pesëdhjetë e dy karakteresh, i cili është përdorur në mënyrë sporadike për komunikim me shkrim brenda dhe rreth Elbasanit që nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë. Ai nuk përputhet sa duhet me gjuhën shqipe, madje jo aq mirë sa alfabeti i dorëshkrimit të Ungjillit të Elbasanit, me të cilin nuk ka asnjë lidhje.
Një tjetër alfabet origjinal I shqipes gjendet në Kodikun e Beratit, (të mos e ngaterrojmë këtë me Codex Beratinus I dhe II). Ky dorëshkrim prej 154 faqesh, që tani ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë në Tiranë, është në fakt një dorëshkrim i thjeshtë letre dhe nuk duhet të konsiderohet si një ‘kodik’ i ndriçuar me pergamenë në traditën perëndimore. Duket se ka qenë vepër e të paktën dy autorëve dhe është shkruar midis viteve 1764 dhe 1798. Dorëshkrimi zakonisht i atribuohet një Konstandini të Beratit (rreth 1745 – rreth 1825), i njohur në shqip si Kostandin Berati. apo Kostë Berati, i cili mendohet se ka qenë një murg dhe shkrimtar ortodoks nga Berati. Konstandini i Beratit thuhet se e ka poseduar dorëshkrimin nga viti 1764 deri në vitin 1822, megjithëse nuk ka të dhëna se ai ishte autori i tij.
Kodiku i Beratit përmban tekste që janë të ndryshme në greqisht dhe të ndryshme në shqip.Këto janë tekste liturgjike biblike dhe ortodokse në shqip të shkruara me alfabetin grek, të gjitha pa dyshim të përkthyera nga greqishtja ose të ndikuar fort nga modelet greke. Aty gjënden; një poemë shqipe me dyzet e katër vargje me tekstin përkatës greqisht të njohur si Zonja Shën Mëri përpara kryqit; dy fjalorë greqisht-shqip me gjithsej 1710 fjalë; shënime të ndryshme fetare; dhe një kronikë e ngjarjeve midis 1764 dhe 1789 e shkruar në greqisht.
Në faqen 104 të këtij kodiku, janë dy rreshta shqip të shkruara me një alfabet origjinal prej 37 shkronjash, të ndikuar, siç duket, nga shkrimi glagolitik. Në faqen 106, autori jep edhe një pasqyrë të sistemit të shkrimit apo si të thuash alfabetit që ai krijoi.
Alfabeti i Veso Beut. Ky është një tjetër alfabet origjinal i gjuhës si shqipe I krijuar nga Veso bBeu, i cili është një nga krerët më të shquar të Gjirokastrës, nga familja e Alizot Pashës. Veso Beu thotë se e mësoi këtë që në rininë e tij nga një hoxhë shqiptar si shkrim sekret që e trashëgoi familja e tij dhe e përdori vetë për korrespondencë me të afërmit e tij.
Alfabeti i Vellaras-it i cili përdorej në Shqipërinë e Jugut. Ky alfabet e kishte marr emrin nga mjeku, tekstshkruesi dhe shkrimtari grek Ioannis Vilaras (Shqip: Jan Vellara). Djali i mjekut Vilaras studioi mjekësi në Padova në 1789 dhe më vonë jetoi në Venecia. Më 1801 u bë mjek i Veliut, djalit të të famshmit Ali Pashë Tepelenës (1741–1822).
Vilaras mbahet mend kryesisht si një poet modern grek dhe duket se nuk ka qenë fare shqipfolës. Ai është autor i tetëdhjetë e gjashtë faqeve me shënime gramatikore dygjuhëshe, të datës 1801, të cilat pa dyshim u krijuan për t’u mësuar ghuhën shqipe greqishtfolësve të tjerë. Shqipja në fjalë është një dialekt toskë i shkruar me një alfabet origjinal prej tridhjetë shkronjash bazuar në latinisht dhe në një masë më të vogël në greqisht.
Dorëshkrimi i veprës iu dhurua Bibliothèque Nationale në Paris (shtojca grec 251, f. 138–187) në 1819 nga François Pouqueville (1770–1839), konsull francez në Janinë gjatë mbretërimit të Ali Pashë Tepelenës. Pouqueville ishte i vetëdijshëm për vlerën e veprës, duke vënë në dukje: “Je possède un manuscrit, une grammaire grecque vulgaire et schype qui pourrait être utile aux philologues”, por zgjodhi të mos e botonte në rrëfimet e tij të udhëtimit. Shënimeve gramatikore u bashkëngjitet edhe një letër e datës 30 tetor 1801, e shkruar në shqip me dorëshkrim të Vellarës nga fshati Vokopolë, në jug të Beratit, ku mjeku kishte qenë i detyruar të ndiqte Veliun e tij gjatë fushatës ushtarake të këtij të fundit kundër Ibrahimit të Beratit. Pjesë e dorëshkrimit janë edhe disa fjalë të urta, si në greqishten e sotme ashtu edhe në gjuhën shqipe.
Alfabeti i Vithkuqit (1844). Nga viti 1824 deri në 1844, Naum Veqilharxhi zhvilloi dhe promovoi një alfabet me 33 shkronja, të cilin e kishte shtypur në një libër drejtshkrimor shqip me tetë faqe në vitin 1844. Ky libër i vogël drejtshkrimor u shpërnda në të gjithë Shqipërinë e Jugut, nga Korça në Berat, dhe u prit, si duket, me shumë entuziazëm. Në vitin pasardhës, 1845, broshura u shtua në dyzet e tetë faqe në një botim të dytë tashmë po aq të rrallë, të titulluar Faré e Re – Abétor Shqip per Djélm Nismetore (Një libër i ri drejtshkrimor shqip për nxënësit e shkollave fillore).
Megjithatë, fama e këtij alfabeti origjinal, që ngjan në shikim të parë me një lloj Armenishtje me shkronja latine, në fakt ishte shumë e kufizuar, pjesërisht për shkak të vdekjes së parakohshme të autorit një vit më vonë dhe pjesërisht pa dyshim për shkaqe financiare dhe teknike. Si i tillë, ky alfabet i Veqilharxhi-t , ndonëse I hartuar në mënyrë të shumë të mirë fonetike dhe asnjanës nga ana rrëfimtare, nuk mundi t’i rezistojë kohës.
Duhet theksuar se gjuha shqipe ka patur shumë versione të vjetra të alfabetit të saj në latinisht, greqisht dhe mjaft gjuhëve të tjera të vëndeve të botës lindore. Por të gjitha këto përpjekje nuk mundën t’i mbijetojnë kohës.
Dhe këto përpjekje vazhduan deri në Kongresin e Manastirit të mbajtur në qytetin e Manastirit nga 14 deri më 22 nëntor 1908, ku u bë Standardizimi i Alfabetit të Gjuhës Shqipe.
Kështu pra, në ditët e stome, 22 Nëntori është një ditë përkujtimore në Shqipëri, Kosovë, Maqedoninë e Veriut, dhe në diasporën shqiptare, e njohur si Dita e Alfabetit.
Përpara Kongresit të Manastirit, gjuha shqipe përfaqësohej nga një kombinim i gjashtë ose më shume alfabeteve të ndryshme, plus një numër nënvariantesh të tyre.