• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Rruga e Hirit dhe rruga e natyrës në romanin “Këpuca e aktorit”

August 22, 2023 by s p

Dr. Ernest Nasto

Chicago/

Mendoj se romani Këpuca e Aktorit shënon një arritje kulmore të letërsisë shqipe të ditëve tona dhe është një vepër për të cilën në fakt mund të thuhet shumë, sepse kumtet e saj janë të shumëllojshme, siç është venë gjerësisisht në dukje nga kritika. Është e vërtetë që ajo mund të merret si metaforë e rrugëtimit të çalë të Shqipërisë “me një këpucë”, që ajo ka gërshetime stilesh të ndryshëm, dhe që përmban gjithashtu edhe elemente autobiografike. Por këtu dua të ndalem në një këndvështrim të veçantë duke e parë si një ndërthurje e rivalitet ndërmjet “rrugës së hirit hyjnor (grace)” dhe “rrugës së natyrës”.

Këto kategori të botëkuptimit kristian janë përdorur e shtjelluar prej kohësh nga mendimtarë e filozofë të ndryshëm, dhe posaçërisht nga danezi Soren Kierkegaard (1813 – 1855). Ndërsa lexoja librin e Zhitit, më risilleshin në kujtesë këto tema dhe mënyra si i ka trajtuar ato regjisori Terrence Malick në filmin e tij të famshëm të vitit 2011 The Tree of Life. Kjo vepër u konsiderua në masë nga kritikët si një arritje unike, dhe e njëjta gjë mund të thuhet edhe për romanin që po analizojmë këtu.

Sipas Kierkegaard rruga e natyrës është një mënyrë të jetuari ku vetja është tërësisht në qendër, me synimin për të arritur objektivat me çfarëdo mjeti, me konkurencë të tipit “ose do të shtypësh të tjerët, ose do të shtypesh vetë”, pra “ose ti, ose unë”, dhe me hakmarrje të pamëshirshme ndaj çdo cënimi që mund të pësosh prej të tjerëve, d.m.th. ajo që Zhiti e quan diku në roman “pamëshirshmëria e kohës”. Me fjalë të tjera “rruga e natyrës” është disi e kundërt me kuptimin e fjalëve “e natyrshme” apo “natyrore” të cilat i përdorim në jetën e përditshme për të shenjuar normalen apo të zakonshmen.

Rruga e hirit hyjnor, nga ana tjetër, është mënyra e të jetuarit duke e parë jetën si dhuratë, duke venë në qendër të saj jo veten, por të mirën e të tjerëve, me mirënjohje, me dashuri, me tolerancë, me kërkim drejtësie (por kurrë hakmarrjeje) e mbi të gjitha me mëshirë e falje, duke i përhapur këto sa të mundesh rreth teje. Kjo rrugë mund të shihet edhe si një lloj nostalgjie, ose etjeje për të gjetur vendin tënd në jetë, atë për të cilën je krijuar, dhe ku gjërat janë ashtu si duhet të jenë.

E rëndësishme për mua është se këtë Hektori, si personazhi kryesor, e përfaqëson në roman po aq sa edhe Shqipëria me përpëlitjet e saj përgjatë historisë. Edhe në sensin e tri kohëve, është qartësisht e dukshme se të tre brezat e familjes Tomorri e përfaqësojnë këtë etje për rrugën e hirit, për të qenë në vendin që u takon, to feel home.

Dua të theksoj veçanërisht këtu se autori në jetën e tij e ka bërë me vendosmëri zgjedhjen në favor të rrugës së hirit, siç është evidente për të gjithë ata që kanë privilegjin ta njohin nga afër. Ai është dëshmi e gjallë e mënyrës së të jetuarit me hir, që duhet të jetë një frymëzim e inkurajim për ne të gjithë.

Ndërkaq në libër të dy rrugët ndërthuren me mjeshtëri, me stilin narrativ dhe monologjet e tipit të “përroit psiqik”, të cilat u lejojnë heronjve kryesorë të secilës pjesë, në thelb Moisiut dhe Hektorit, gjykime për çka ndodh përreth e për karakteret me të cilët ata ndeshen e ndërveprojnë gjatë jetës.

Tashti, dihet se jeta e çdokujt, dhe e çdo vendi e shoqërie, i ngërthen të dyja këto rrugë, pavarësisht se në shumë raste rruga e natyrës është mbizotëruese, por qëllimi është që ajo të jetë sa më e pakët përkundrejt rrugës së hirit. Kështu p.sh. në libër vihet re se gjatë jetës së Moisiut, pra në kohën e mbretërisë, këto janë dukshëm në një harmoni më të madhe dhe hiri është mjaft i pranishëm (sepse gjërat janë më së shumti në vendin e tyre), krahasuar me dy periudhat e mëpastajme kur harmonia dhe hiri pothuaj zhduken nën diktaturë, për t’u rishfaqur me ndrojtje, aty-këtu, në postdiktaturë.

Rruga e hirit shprehet në kohën e parë tek karakteri i Bukuranit, gjyshit të Hektorit, me tiparet si mikpritja, kujdesi për të tjerët, etja për kulturë e drejtësi, dhe sidomos tek figurat historike që autori ka futur si personazhe në roman. Kjo është vetë një meritë e veçantë dhe aspekt i rrugës së hirit, sepse synon drejtësi për figura të tilla, dikur të anatemuara nga regjimi diktatorial.

Hiri shprehet tek Safet Butka (“profesori i Butkallinjve”) për të cilin autori thotë se “kishte shumë butësi në pamje, edhe në sytë që i ndriçonin”, me inkurajimin që ai i jep Mojsiut të ri për shkollën dhe për të vazhduar ëndrrën e tij për t’u bërë aktor, sepse me atë do t’u japë të tjerëve qytetërim. Po ashtu At Gjergj Fishta, me “zërin e altartë”, me nxitjen për përhapjen e dijes, sepse “edhe dija asht dashni”. Apo edhe Mit’hat Frashëri, me fjalët plot pasion për kulturën e librat, me dashurinë për shqiptarët, me përpjekjet e mëdha për të ndaluar vëllavrasjen, sepse edhe ata të anës së kundërt “janë djemtë tanë”, një shprehje e qartë shpirtmadhësie.

Në rrugën e hirit është edhe Moisiu në Elbasan, me teatrin e Normales dhe revistën Normalisti, që shpërndan qytetërim dhe synon të edukojë të rinjtë, ashtu si edhe tërë vendin, asokohe shumë i ri, me vlerat më të mira klasike (kjo për mua ka edhe një jehonë personale, sepse nëna ime ka luajtur Borëbardhën në moshën 11 vjeçare si aktore e teatrit të ciklit të ulët të Normales, duke u përgëzuar për këtë në faqet e Normalistit).

Sa për Marien, gruan e Moisiut, tërë jeta e saj është mishërim i hirit, edhe vetë Hektori bën më vonë paralele fort të gjetura të së ëmës me Shën Mërinë dhe Nënë Terezën.

Në pjesën e dytë, nën diktaturë, jeta e Hektorit-aktor përshkohet nga tensioni i vazhdueshëm ndërmjet të dy rrugëve, megjithëse prania e hirit është ulur ndjeshëm, sepse çdo gjë është përmbys. Vihet re se tek Hektori ka shumë tallje, qesëndi e ironi, por urrejtja s’është e pranishme, e madje edhe për tipa si Çaçoja Hektori shpreh kryesisht përbuzje. Ndërkaq Çaçoja, siç simbolizohet edhe nga vetë emri, është shembull i vrazhdësisë e mizorisë, i rrugës së natyrës në mënyrë absolute, pa asnjë fije hiri hyjnor, pa asgjë pozitive, vetëm me veten e tij në qendër, plot me intriga e prapaskena, me vigjilencë për të luftuar armikun e kudogjendur, etj.

Janë disa çaste kur edhe tek Hektori mbizotërimi i natyrës përshkruhet veçanërisht bukur, si p.sh. tek thyerja e pjatave të mira, në një kundërvenie të dukshme me të shoqen, Erikën, e cila është, edhe ajo si e vjehrra, mishërim i rrugës së hirit. Tensioni është i pranishëm në mjaft shprehje të goditura, si p.sh. kur Hektori, meqë banonte të lagjja Komuna e Parisit, thotë “Parisin e dua, por Komuna më tremb”.

Ndërkaq në pjesën e tretë në përgjithësi mund të thuhet që rruga e hirit fillon të ketë shfaqje të ndrojtura, pavarësisht se zhgënjimi është i madh dhe toni mbizotërues kthehet drejt ironisë. Përçuesja më e madhe e rrugës së natyrës, me dhunë dhe arbitraritet, mbetet qeveria me aktin e prishjes së teatrit si kuadri në të cilin vendoset i gjithë romani. E megjithatë duket se shembujt e të vepruarit sipas rrugës së hirit rriten mjaft në krahasim me kohën e diktaturës dhe futen gjithashtu personazhe që përfaqësojnë fort hirin, si Atjoni dhe Irisi. Prania e tyre duket qartë që e shtyn fort edhe Hektorin drejt rrugës së hirit, dhe shtytja vetë është shprehje e kësaj rruge.

Irisi nga ana e vet e vazhdon rrugën e hirit, sidomos me dashurinë dhe respektin e madh për të atin: ajo vjen në 60 vjetorin e tij në mënyrë spektakolare, në një gjest mirënjohjeje të pafund, dhe dihet se mirënjohja është një nga shfaqjet kryesore të hirit.

Një personazh i veçantë që tregon vetëm hir është studenti nga Milano, Atjoni, për të cilin Irisi thotë “ky djalë i mrekullueshëm… si tepër për të qenë e vërtetë”.

Hektori ndërkaq vazhdon me tensionin ndërmjet të dyjave, siç thamë, dhe shprehje e tensionit janë talljet plot me ironi therëse, sipas rrugës së natyrës, që ai bën për sistemin e ri, demokraturën, por nga ana tjetër ai është në rrugën e hirit me mospranimin për t’u bërë deputet, sepse, si aktor, ai është plotësisht në vendin e vet. Them që Hektori i ka të dyja, sepse shumë herë ato s’mund të ndahen kollaj, por megjithatë hiri është shtuar në mënyrë të dukshme.

Edhe vetë etja e Hektorit për drejtësi në fund të fundit shpreh hir, sepse e tillë është çdo ndjenjë e akt që i kundërvihet së keqes, edhe pse me shumë ironi…”ata u bënë të pasur, por ne fituam moralisht, a ka pasuri më të madhe se morali?”

Një figurë tërësisht me hir është Nënë Tereza, të cilën Hektori e përshkruan me admirim të dukshëm, si një “enigmë shtatpakët dhe “dritë përqarkuese shumë më e madhe se ajo vetë”. Skena e shenjtërimit të murgeshës shqiptare nga Kalkuta mendoj se është një nga kulmet e hirit, kur Hektori reciton vargjet e saj “jeta është dhuratë, dhuroje” d.m.th. jepni jetë, krijojeni, duajeni jetën dhe të mirën për të gjithë, dhe kur aktorët “me gjuhën e trupit dhanë ca kumte sa të lashtë, po aq edhe modernë, të përgjithmonta”.

Rruga e hirit është kulmore edhe tek takimi i Hektorit me Atjonin, kur ky i jep idenë për të sjellë teatrin tek njerëzit në kovën e ekskavatorit gjatë pandemisë, si edhe e tërë skena në ëndërr me Atjonin, Irisin e Marinin. E po ashtu fund e krye me hir është fjalimi i Hektorit nga kova për dashurinë e njerëzve për njeritjetrin, për bukurinë (që “do të shpëtojë botën”) dhe për sinqeritetin (“mbani maskat, por mos harroni fytyrat”).

Edhe në fund Hektori po lutet, megjithëse në dëshpërim, dhe skena me Atjonin vjen si kurorëzim i gjithshkaje të hirshme që kemi parë gjatë librit: “si i dërguar nga Qielli… nga andej vij… për kaq isha… sa për ty…”. Në atë çast ndriçimi hyjnor Hektori mendon se “studenti duhet të jetë engjëll, s’mund të jetë ndryshe”, ndërsa bie në gjunjë në lutje para ikonës së nënës së tij, Maries.

Vazhdimësia e rrugës së hirit jepet nga Irisi dhe Marini, me vendosmërinë për përhapjen e dashurisë e të kulturës, dëshmuar nga nisja me avion për në Ukrainë, për të dhënë shfaqje në mes të luftës. Dhe një mbyllje tepër e gjetur është fjalia e mbrame e romanit: “Unë jam shtatzënë, – mërmëriti (Irisi) dhe ndjeu brenda vetes qiell plot dritë”.

Kush fiton ndërmjet këtyre dy rrugëve? Kur natyra i mbaron të gjitha, kur ajo e shteron vetveten, a do ta ketë hiri fjalën e fundit?

Vërtet që jeta e Hektorit në roman ka shumë dramë dhe ironi, pra ka rrugën e natyrës, por në fund dhe vendosmërisht, ashtu si edhe tek autori, triumfon qartë rruga e hirit.

Filed Under: Opinion Tagged With: Ernest Nasto, Visar Zhiti

SHEN NËNË TEREZA

August 19, 2023 by s p

– Libër nga Dr. Lutfi Alia –

Visar Zhiti

E shfletova dhe sot. 17 gushti është zanafillë mrekullie në jetën e saj, 75 vjet më parë veshi sarin e bardhë si pastërtia e shpirtit, anëve vijat blu në ngjyrën e petkave të Zonjês së Bekuar. Si e mbuluar me Qiell nisi një jetë tё re, u bë Nënë Tereza, që do të shpallej shenjtore…

Libri “Shen Nënë Tereza”, i botuar këtë vit, me autor Dr. Lutfi Alia, tregon me çiltërsi dhe pasion jetën dhe bëmat e misionares së madhe, përkushtuar njerëzimit, më të varfërve të botës dhe sipas saj varfërinë e kemi shkaktuar ne, njerëzit, dhe jo Zoti.

Kapitull pas kapitulli në libër na shpaloset si në një film përunjtësia e madhërishme e Nënë Terezës, besimi në Krisht, detyra që në emër të Tij t‘u shërbente të tjerëve, atyre që kishin më shumë nevojë, më të varfërve të të varfërve, ku?- larg në Indi, të shëronte plagë, ato ishin pasuria e saj, plagët si xhevahirë.

Ashtu si Dom Lush Gjergji, biografi më i mirë i Nënë Terezës në Kosovë, që ka treguar dhe ikjet e saj nëpër botë për të hapur shtëpitë e saj të mëshirës, takimet me personalitetet e larta të shteteve, etj, apo studiuesi i shquar Prof. Gëzim Alpion, me vepra madhore në gjuhën angleze, edhe Dr. Lutfi Alia do të shtonte për ardhjet e Nënë Terezës në Shqipëri dëshmi vetanake, ndër të parët që e ka takuar dhe ka shkruar, mbresëlënëse të gjitha, edhe fotografitë e shumta që mbushin librin dhe pikturat si me prarime ngazëllyese, ja, me Papa Gjon Pali II, po edhe Papa Françesku që e shpalli shenjtore, etj, etj.

Befas dhe fotografia ime me Nënë Terezën, ai pak rrëfim dhe mbresë, lutja/ poezi e saj dhe poezia/ lutje imja, që më dhanë një emocion të patreguar.

Në libër gjithashtu ceken dhe çështje të thella, që marrin përgjigje të larta.

Dr. Lutfi Alia tashmë është i sprovuar në hulumtime e studime të vyera e qëmtime historike me interes kombëtar.

Por sot duhej hapur libri “Shen Nënë Tereza”, është 17 gusht, data kur ajo vuri sarin mbi krye, që do të shndërrohej në aureolë drite.

Filed Under: Opinion Tagged With: Visar Zhiti

FJALA, KUR KE PËR TË THËNË OSE THJESHT NDJEN…

August 17, 2023 by s p

Nga Visar Zhiti/

“100 ditë” është titulli i përmbledhjes me poezi nga Faruk Buzhala dhe po aq ishin ato, 100, siç duket ai quan ditë atë që ka poezinë e vet…

Po shfletoja librin, më kishte erdhur nga Kosova jonë, e dergonte autori. Secila poezi kishte vetëm 5 vargje dhe menjëherë mendova: ai do të flasë shkurt. Dhe po lexoja… edhe duke iu kthyer ndonjërës… Ky shkruakërka vetëm për ato që ndjen dhe që ka përjetuar me një modesti prekëse…. po vazhdoja leximin…

Sapo isha shkëputur nga një letër e gjatë dhe bezdisëse në fb, plot me këshilla nga një shkrimtar i suksesshëm si reklamat e plazhit dhe të restoranteve dhe kostumeve të banjos, na tregonte se çfarë duhej të shkruaje, ato që kishte qejf vetë, që e lezetonin, nejse nuk ia vlente më shumë, çdo jetë siç ka poezinë e saj, ka dhe kotësitë e veta, pa të cilat s’bën dot.

Ndërkaq unē i lexova të 100 poezitë e Faruk Buzhalës, madje dhe i shkruajta, e falenderoja për librin si lexues, si mik, me të cilin s’isha takuar ndonjëherë, që shpesh janë më të përzemërt e më të mirë se ndoca që edhe mund të ulesh në ndonjë tryezë restoranti – tempulli i tyre.

“ I dashur Faruk Buzhala, – thosha ndër të tjera, – poezitë Tuaja ashtu aq sintetike, gjendje persiatjeje poetike me 5 vargje duke ruajtur një rend dhe një renditje, të japin dhe pershtypjen e së tërës, të një poeme-mozaik, përqasja e një risie.

Struktura uniforme e jashtme e poezive nuk e ka penguar larminë e ndjesive dhe ngjyrimeve të tyre dhe një meditacion sentencial, gjithmonë metaforik e të begatë.

Ky libër më ndërmendi librin me poezi te një poeti japonez, Isikava Takuboku, – i shkruaja, – edhe ai perdor në të gjithë librin 5 vargshin, tankat, siç i quajnë ata. S’e di a e keni hasur këtë autor, është botuar në Tiranê para nja 20 viteve…” me përkthimin e lirikut Skender Rusi dhe timin, por janë dy libra të veçantë, paksa të ndryshëm, megjithëse e punuam bashkë, kur ishim studentë dhe miq të ngushtë. E përkthenim nga rusishta, siç mundnim atëhere dhe vonë na kapi trilli ta botonim ç’kishim hedhur në fletoret tona, secili në një libër më vete.

Dhe në përgjigje z. Faruk Buzhala më shkruante se e kishte atë autor në biblioteken e tij, në Ferizaj, ku dhe banon. U ngazëlleva. Shpesh na duket se s’dinë gjë për librat tanë, por veç për ‘bestseller’-ët e plazhistëve. Por të vazhdojmë me letrën:

“Mua më erdhi mirë që poezia Juaj, – i thosha, – nuk ngjan me të tjerët, as në formë dhe gjuhë dhe është një prurje e freskët siç duhet të jetë poezia…

Me urimet më të mira,

vëllazërisht” – e mbyllja letrën duke venë emrin tim në fund.

Nuk e di ç’do të thoshte ai shkrimtari i suksesshëm i plazheve, ç’këshillë do të jepte, se si do të duhej ta shkruaja letrën, etj, dhe ç’foto të trukuar të vendosja, por pse po zgjatem sot me të, kur s’e di a ekziston vërtet, mbase e shpika, eh, le të kthehemi te poezia jonë.

Mora nga 100 poezitë e Faruk Buzhalës 5 poezi, sa ç’janë dhe vargjet e secilës, pa ndonjë qëllim e kriter a këshillë, natyrshëm siç janë dhe ato, pëlqim i çastit për të ndjerë mbase dhe ju një çast tuajin dhe nëse gjeni diçka nga vetja, aq më mirë…

1

Kënga ime e kyçur në arkë

shurdhmemece dhe syshkoqur

me gërvishtje krijon melodinë

në errësirën ndrydhur nga ajri

frymon me dëshirën për lirinë.

2

Një gropë e pistë u zhyt në mua në fyt më mban shtrënguar

e miqtë me duar futur në te copëza mozaiku nga unë bluajnë dhe me to pastaj më gjuajnë.

92

Ngjyra e fytyrës sate

pa freski jete

e vyshkur

në thatësinë e lëkurës

pa erë, pa ngrohtësi!

90

Imazh i venitjes sate

pavërejtur le gjurmë

në mendime

hapësira është boshe

tej saj zgjatet një hije!

86

Mendimet pollën

një ide

ma barti era

andej shtegut

ku ndalohet hyrja.

Dhe në pasthënie kritiku i njohur Prend Buzhala na thotë në fletën e fundit: “E kjo ndodh pasi poeti u sprovua nëpërmes Këngës së Ndrydhur që në fund vjen si Këngë e Ringjallur.” Kështu e mbyll si me një porosi, si ringjallet poezia që është brenda ditës tonë…

Filed Under: LETERSI Tagged With: Visar Zhiti

E Ç’DO TË THEMI PËR KASEM TREBESHINËN?

August 9, 2023 by s p

Nga VISAR ZHITI/

Kështu kisha pyetur një ditë pas datëlindjes së tij të 85-të, që s’e kishin kujtuar fare, edhe pse shkrimtar me njohje dhe i burgosur që i përflitej disidenca dhe rebelimi zëmërak?

Pse kjo mëri e ndërsjellte me të? Edhe tani që bëhen 6 vjet që s’është më?

Rrallë ndodh të ketë një marrëdhënie të tillë plot heshtje të zymtë të vendit me një shkrimtar të vetin…

…po sjell shkrimin e atëhershëm, të më shumë se një dekade më parë, të botuar në disa media brenda dhe jashtë vendit, me një titull të ri:

DIMË QË DIKTURA DËNOI SHKRIMTARIN, QË KISHTE DËNUAR DIKTATURËN

Gjithmonë dita më pas ka rëndësi tjetër, dita pas fitores, që mund të jetë humbje, pas rënies, që ka brenda hovin e ngritjes, pas kryqëzimit nga ku rrjedh gjaku i ringjalljes. Një ditë pas datëlindjes së 85-të të Kasëm Trebeshinës ç’do të themi për kundërshtarin e pandreqshëm dhe të zemëruarin e gjithmontë, që duket sikur kumton tani vetëm me heshtjen, por folëse, me të shkruarin, por sa më shumë të pabotuar, me të burgosurin e lirë, me të lirin e vetburgosur?

Dimë që diktatura e dënoi shkrimtarin, kur shkrimtari e kishte dënuar diktaturën. Ndëshkimin i ndërsjellë, që, si të thuash, nuk i ngjan thikës me dy presa, se në rastin e parë kemi të bëjmë me një krim shtetëror, kurse në të dytin me një qëndrim dhe credo, atë të lirisë së vërtetë dhe të vërtetave të lirisë në misionin e lartë të shkrimtarit, që pengohet.

Duket sikur njeriun e vënë në provë fuqi të mbinatyrshme, përmbytje, murtaja, perëndi dhe gjysmë perëndi, luftëra dhe shtypje, por dhe gjera më të pakta në dukje, uri e frikëra të ndryshme, por dhe një hetues, gardian, e gjykatës, por edhe dashuria, miqësia, mirënjohja, bëmat e qëndrimet, qofshin dhe fare të vogla për të zbuluar sfidat dhe se sa njeri është. Po në përballje me njeriun cilët jemi?

Duke gjakuar për të qenë sa më i vërtetë dhe më i natyrshëm, vetmitar dhe shoqëror gjithsesi, kam kërshërinë të shpalos në jetën dhe në veprën e Kasëm Trebeshinës, ku më faniten të fshehta të tjera të pazakonshme dhe të zakonshme, prapaskena dhe interesa klanesh, qëllime të mbrapshta, ëndrrën, ku ndeshen të gjallë dhe të vdekur, fantazma dhe të pushtetshëm, mbërrijmë tek tirania dhe sistemi i saj dhunues, por dhe zbresim te vetburgimi i mëpastajmë sokratik, ku njeriu mbyllet si në shpellë. Pra, duket si një kthim në gjenezë.

Tani shkrimtari vërtet është mënjanuar shumë, gjithë mister të zymtë edhe kryeneçësi mospërfillëse, demiurg në mbrëmjen përthellonjëse të moshës, por dhe në atë që quhet horizonti i pritjes. Nuk ka rëndësi në arrin të thinjet fantazia e shkrimtarit, ndërkaq ende nuk janë botuar shumica e dorëshkrimeve të Trebeshinës, na thuhet, të një krijimtarie ethanake, treçerek shekullore.

Jetëshkrimi për Kasëm sjell mjaft bëma, por dhe karakterin e tij të çuditshëm, përplasjet, pabesitë, dashuritë si dhe do të mund të na japë njërin nga çelësat e leximeve të teksteve dhe nënteksteve të librave të tij, për të cilat më shumë flitet se sa janë lexuar, nga që kanë mbetur ende të panjohur, megjithëse herë pas here dalin nga mugëtira e mosbotimit.

2.

I tillë ka qenë fati i shkrimtarit Kasëm Trebeshina dhe i krijimtarisë së tij, fat(kob) që ja bënë të tjerët, por që e zgjodhi dhe vetë me asketizëm dhe që ndryshon ngadalë, fat i mbylljes rrënuese dhe i mureve brenda mureve, teksa ai si natyrë është i kundërt me fatin e tij, i gjallë, i hapur, i çiltër deri në një egocentrizëm, i paqetë, fantazist, kështu më vjen të them, për aq sa di për të. Trebeshina dhe fati i tij që të dy ishin këmbëngulës dhe duronin. Më i fortë doli Trebeshina, me të vërtetë një kalorës hijerëndë i misionit të tij. Kali i tij është Pegasi, që ai gjithë kokëkrisje nuk pranoi ta bëjë kalë ushtrie, për të tërhequr topa apo të ngarkohet me patatet e batalionit dhe as e futi në kooperativat rurale të Realizmit Socialist, edhe pse kishte qene luftëtar i egër dhe bënte pjesë me fitimtarët dhe u përkiste atyre që kishin marrë përsipër të ndërtonin një Botë të Re duke dashur me gjak ta shkatërrojnë të vjetrën me gjithsej.

Edhe kur e rrëzonin poetin dhe e merrnin për ta hedhur pas telave me gjemba të ferrit, ai mbahej pas frerëve të yjeve dhe flatrat e Pegasit si me magji i kalonin pas kurrizit, aty i mbillte nëpër turpin e vet dhe kqyrte botën me mospërfillje krenare dhe mllef të pazakontë. Kështu dhe Kasëm Trebeshina u shndërrua në mit, në një lloj kentauri të habitshëm, gjysmë pegas dhe gjysmë rob, me flatra dhe me patkonj, me bajonetë dhe penë. Pse ta fshehim, vrasës dhe kundërshtar i vrasësve.

U shpreha kështu metaforikisht, në stilin e Kasëm Trebeshinës, si i hazdisur, nga që i çmoj guximet e tij, qendresën dhe shpërfilljet filozofike për gjithçka që është dhunë, përulje, padrejtësi dhe jo virtyt. Aq më tepër që tani Trebeshina nuk është aq kollaj i çkyçshëm, por dhe arkivat për të janë të tilla. Por jo dhe aq. Dosjet e tij, që nga ajo e punës, e hetuesisë, e gjyqit, etj, etj, nëse kanë mbetur, nuk janë lënë t’i shfletojë hulumtuesi i mundshëm. Më shumë se sa mister shkrimtarësh, nëpër to me siguri janë ndrydhur kundërshti dhe krim, përplasje dhe mëkat, denoncime, turp, vrasje të pabesa, të ngadalta, aq sa ke frikë se mos në vend të fletëve do të gjesh pergamena prej lëkure të rrjepura njerëzish.

Kasëm Trebeshina është njeriu që ka kërkuar vazhdimisht të ndeshet, qoftë dhe me të ultën, se për të beteja është e madhe. Kur pa mbaruar mirë adoleshencën, ai rininë e tij qysh në fillim e vuri përballë luftës. U bë partizan dhe luftoi kundër pushtuesit, kuçedrës botërore të nazi-fashizmit. Pastaj kundër komunizmit si me një kuçedër tjetër. Nuk i la kohë vetes të ndihej fitimtar. U fut në burg për të sfiduar dhunën shtetërore dhe mungesën e lirive. Pasi ranë diktaturat komuniste, ai prapë s’u ndje fitimtar, por humbës, ama, asnjëherë. Kurrë. I përkushtuar si një murg ndaj shkrimeve të veta. Kështu pohon. Duke pasur si ikonë rrëfimtarin e shkëlqyer të shqipes, Mitrush Kutelin. Që edhe atë e burgosën. Shkrimtarit do të t’i duhej të ishte i mirë dhe i butë me këdo. Madje edhe me pleqërinë e vet. Por, siç thamë, Trebeshina mbetet egërshan gjithmonë. Me diktatorët, me sistemin e tyre, edhe pse luftoi me ta, me harenë dhe harresën kolektive, me fitoret, me nëpërkëmbjen, me kompromisin, me Realizmin Socialist dhe Lidhjen e Shkrimtarëve, madje dhe me miqtë, kështu më duket, ëndërron demokracinë, nuk kënaqet as me të, i ikën të gjithave dhe urren disidencën, madje edhe të vetën.

Kasëm Trebeshina na përshfaqet partizan, trim i çartur, që lufton me fanatizëm duke mos besuar në drejtimin, komedianët, i quan ata të shtabit, ndërkaq ka drejtuar vetë beteja dhe gjyqe partizane, ka ekzekutuar dhe ai, jo vetëm gjermanë, por edhe partizanë, duke ju bindur ligjit të luftës, vrit se do të vrasin, etj, etj. Po konturohej kështu lufta civile në Shqipëri. E tmerrshme! Megjithëse pati zëra që buçitën që atëhere: “Ah, o bijtë e nënës, pse kështu përçarë./ Qoftë i mallkuar kush s’do t’ju bashkonjë,/…/Pse e bëtë Kombin në greminë të shkonjë. (Hekuran Zhiti, “Dy kundërshtarët”, poemë, marrë nga “Luftëtar’ i lirisë”, “Oshëtima e Korçës”, shkurt 1944.)

Mes asaj ploje, thënë troç, vetëm duke i përfytyruar, unë jam ndjerë keq si në një vorbull infernale dhe më është dukur se isha në zanafillën e krimit dhe të ndëshkimeve të mëpastajme.

Ndërkaq çmoj kurajon për të thënë dhe të vërtetat e rënda.

Se së fundmi, kur shkrimtari gjerman Gynter Grass, vërsnik me Trebeshinën, gati një vit më i vogël se ai, rrëfeu në një libër autobiografik se në rininë e parë kishte qenë me forcat esese, u trondit jo vetëm lexuesi i tij në Gjermani, por i gjithë opinioni letrar botëror dhe gazetat hapën anketa, madje dhe në Shqipëri, për qëndrimin ndaj tij, aq sa u shkua deri atje, që a do t’i hiqej çmimi “Nobel”. Ndërsa një shkrimtar shqiptar shprehej në shtyp për Trebeshinën që pse të mos e marrë dhe ai “Nobel”-in? Natyrisht që letërsia ndahet nga ai që e prodhon atë dhe bën jetë më vete, por për ndërgjegjen e njerëzimit kanë rëndësi në këtë rast dhe realiteti jo letrar. Poeti Ezra Paund si simpatizant i fashizmit u burgos në një kafaz në një shesh të madh të një qyteti të Italisë.

Rebelin Kasëm Trebeshina e burgosën bashkëluftëtarët e tij si kundërshtar dhe, sipas ritualit, dënuan dhe veprën e tij letrare, të akt-ekspertizuar nga kolegët e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Fitimtarët ishin bërë më pushtues se pushtuesi që mundën. Lidhja as sot, që gati nuk ekziston, (ashtu siç është bërë nga ana tjetër gërmadhë dhe burgu i Spaçit,) s’di ç’qendrim të mbajë me Trebeshinën, me veten, me shkrimtarët e Realizmit Socialist, me ata që u dënuan me burg, që u pushkatuan, me veprat e tyre, me Kohën, me kohërat, me të tashmen, me risitë letrare, etj. Fjala s’është se ç’mund të thotë, por çfarë mund të bëjë dhe Lidhja e Shkrimtarëve s’ribëhet dot, kurse shkrimtarët si individualitete, si qytetarë edhe shqetësohen dhe ndodh që ta ngrenë zërin, por të kondicionuar nga e kaluara e tyre. Duke mos qenë të lirë, duket sikur nuk prodhojnë dot liri.

Kurse në gjysmën matanë të kombit, në Kosovë, Presidenti Ibrahim Rugova i kishte thënë shkrimtarit Adem Demçi, kur doli gjysmë i verbër nga burgjet e gjata të Jugosllavisë, se “këtu mes nesh ishte një karrike gjithmonë bosh, të priste ty…”.

Intelektualë të shquar të Prishtinës, së bashku, na dëshmon poeti ynë i fuqishëm Ali Podrimja, i ishin kundërvënë uniformitetit në art, servilizmit krijues, tiradave, pra Realizmit Socialist dhe policisë letrare, aq më tepër të huaj, duke guxuar të dalin në mbrojtje të vlerave, lirisë së mendimit e të krijimit dhe botuan si një manifest të tyren tekstin problemor “Vox clamantis in deserto” qysh në tetor të vitit 1971. Tetori siç duket qenka edhe muaji i kundërshtimeve të mëdha, se edhe Kasëm Trebeshina, “Zë i humbur në shkretëtirë”, në tetor, por më 1955, gati dy dekada më parë, guxoi atëhere kur nuk guxohej dhe i shkroi një promemorje diktatorit Enver Hoxha me akuza të rënda, por të vërteta, largpamëse, e paralajmëronte për batakun ku po e çonte vendin dhe kulturën e tij, akt që nderon jo vetëm inteligjencën shqiptare, por të gjithën në perandorinë komuniste dhe racën e atyre që shkruajnë. Thonë që ajo letër nuk gjendet në arkivë, të tjerë thonë që ka qenë dhe është. Për mua ka rëndësi kumti i saj. Kasëm Trebeshina e mbart këtë kumt. Gjithashtu Trebeshina u kacafyt në vendin amë të Realizmit Socialist, në Leningrad dhe në Moskë, kundër kësaj medtode, e përjashtuan, e burgosën në atdhe, nisi greva urie, kur i gjithë populli në një farë mënyre do të ishte në një grevë të tillë, kur intelektuali i njohur Xhevat Korça i kishte dhënë fund jetës me një grevë të tillë urie, i pari fare në burgun ku do të mbyllej Kasëmi, që pasi të dilte do të kërkonte të drejtën ta linin të ikte nga Shqipëria, por e morën për të çmendur ata që ishin më të çmendur dhe pastaj ai vetë e kërcënoi shtetin se nuk do të votonte më. Dhe e burgosën prapë.

Kur Trebeshina hynte së pari në burg si disidenti i parë, bashkëkohës si të tillë kishte dhe Sejfulla Malëshovën, por ndërkohë ai gjente brenda telave me gjemba kundërshtarë të vërtetë, të lartë, të hapur kundër sistemit dhe ideologë antikomunistë, martirë të lirisë, qendrestarë të zymtë, një pjesë e të cilëve tani ishin nëndhè, pa varr, të pushkatuar nga bashkëluftëtarët e Trebeshinës nga po ato gjyqe, vazhdim i gjyqeve mizore partizane, ku dikur dhe ai pati bërë vetë.

Po ndaloheshin libra, po digjeshin bashkë me to dhe diploma të atyre që ishin lauruar në Perëndim, në Francë e Austri, në Itali e Gjermani, etj. Mbase ishte inati gjeneral që diktatori s’kishte kryer dot asnjë universitet asgjëkundi, as në mal, siç kishin qejf të thoshin admiruesit e tij. Do të vazhdonin persekutimet e mëdha. Do të pushkatoheshin dhe poetë, djem të rinj, do të vareshin, dhe atëhere kur s’po ndodhnin më në perandorinë komuniste. Po i afroheshim jo vetëm shekullit të ri, por edhe një mijëvjeçari të ri. Me shpresë të përzishme.

3.

Megjithëse i padëshirueshëm për ne, madje dhe i pakuptimtë, na duket se ka mbetur një konflikt që shfaqet herë pas here dhe në shtyp, me ndërprerje natyrisht, por i pambaruar dhe i pambyllur mes Trebeshinës dhe Kadaresë apo Kadaresë dhe Trebeshinës a i të dyve, i nisur në diktaturë, i heshtur mbase deri sa nxori krye, kur I.K. nëpërmendi inicialet e dënuara dhe të komplotura me heshtje të “K. T”-së, gjë që u gjallërua në postdiktaturë, gjithë pezm, hapur, me akuza dhe kundërakuza jashtletrare. Do të doja të ndalesha pak këtu.

Trebeshina, sipas meje, ka një përkushtim deri në sakrificë për të vërtetën e letërsisë, por kështu dhe Kadareja për letërsinë e vërtetë. I pari i thotë burgut: hapu, në ferr vete si shkrimtar, sepse ruaj brenda vetes luftëtarin, ndërsa i dyti, do të ruajë me çdo kusht shkrimtarin brenda vetes duke pranuar dhe kundërdënimin si mosdënim, luksin që i lejonte ajo kohë dhe më pas për të krijuar si dhe mundësinë e të qenit dëshmitar letrar dhe përballë atyre që sundonin. Ndërsa i pari zbriste humnerave duke u harruar si shkrimtar, i humbbotshëm, i dyti ngjitej lartësive duke u bërë shkrimtar i përbotshëm. Zbritja kishte terr dhe lehtësinë e dhembëshme të asgjësë. Ngjitja ishte e vështirë dhe me vezullime mëkatesh, që të bënin më të dukshëm për t’u goditur. Por dhembja mbetej përreth. Trebeshina, duke hyrë në burg, mbërrinte mjerimin e lirisë, të asaj lirie të mbytur, që s’kishe ç’t’i bëje më, kurse Kadare donte t’ia hiqte kthetrat asaj lirie të mjerë, ta barabiste me liritë që shikonte nëpër Europë. Trebeshinën letërsia nuk e linte të jetonte, Kadarenë nuk e linte të vdiste. Shkruanin të dy, pavarësisht nga njëri-tjetri, njëri si të thuash në parajsën e rremë të ferrit dhe tjetri në ferrin e parajsës së rremë. Njëri fshehurazi me polic te kryet që i kujtonte abazhurin e fikur, që nazistët i bënim me kafka të burgosurish, tjetri me abazhur të përndezur që i kujtonte policin e kuq dhe që duhej të fshihte mesazhet. Njëri s’kishte kohë të veten dhe shpikte moskohën, absurdin e saj vrastar, tjetri krijonte kohë edhe për të tjerët dhe shpikte të ardhmen duke risjellë të shkuarën si pjesë të përjetësisë. Nëse njëri s’botonte dot dhe i goditej vepra e tjetri botonte radhazi, me zulm dhe godiste me veprën, shteti ndërkaq të dyve u shtonte dosjet. Realisht i donte të dy ashtu, mendoj, dhe nuk i donte ndërkohë. Por përdorte imazhe të tilla dyshe për të trembur dhe torturuar njeri-tjetrin dhe të gjithën. I burgosuri shpresonte lirinë e shpirtit, i paburgosuri çshpresonte shpirtërisht burgun.

Po dikush mund të thotë se edhe Kadare i ka kënduar Partisë dhe shefit të saj, madje bukur, po edhe unë kam të drejtë të them që pse të mos i bërtasim partisë dhe shefit të saj që pse s’ishin ashtu siç u këndoi poeti, në atë lartësi. Nëse nuk i meritonit ato vargje, atëhere nuk u përkasin atyre, por arsenalit të letërsisë shqipe, iluzioneve të saj, harrimeve dhe gabimeve. Shpresoj të jetë kështu.

Trebeshinën s’e la vendi ta botojë veprën dhe tani pritet që ajo të dalë më shumë në dritë dhe të zërë vendin e merituar. Shkundëllimën dhe vetëtimat e shpeshta i ka dhënë. Nga thellësitë erdhën dallgët e saj si të një lumi të nëndheshëm. Në apokalipsin e ngjarjeve mes gomoneve të arratiakëve fanitet dhe skafi biblik i Noes.

Por ne, kur dalim jashtë letërsisë, duam qetësinë e brigjeve, pushimin e stuhisë, paqen, ku lexuesi të shkojë lirisht te njëri breg e te tjetri, te ishujt apo në detin e pamatë dhe t’i gjejë të gjitha, mrekullinë e ëndërruar.

Kur Faik Konica botonte shqip në SHBA përrallat arabe, gati 100 vjet më parë, midis të tjerash shkruante në hyrje të tyre se një kardinal i njohur, por edhe Darvini, sipas një ankete, që të dy i lexonin më ëndje ato përralla dhe i fusnin në dhjetë librat më të mirë të tyre. “…dy njerës të larguar njëri nga tjatëri sa një botë nga tjatëra, bashkoheshin në dashurin’ e këtij libri…”.

Dhe unë shtoj se dashuria përbashkuese për librin duhet të na bëjë më të mirë dhe më të drejtë, jo vetëm ne, që e lexojmë, por edhe ata që e krijojnë. Polemikat dhe mosmarrëveshjet të mos jenë në emër të urrejtjes. Nderim dhe dhembje për vuajtjen dhe për krijimin. E them me siguri që veprat që dalin nga urrejtja kurrë nuk janë aq të bukura sa krijimet që dalin nga dashuria. As dhe aq të rëndësishme. Sa më larg zilive të burgut dhe jashtëburgut, të lavdisë dhunuese, sepse që të dyja, edhe burgu edhe lavdija nuk janë letërsi, por një pjesë e vogël e lëndës për letërsi. Veprat e urrejtjes në jetë vdesin më shpejt dhe shërbejnë për ndërprerjen. Dashuria është krijuese dhe punon hyjnisht për vazhdimësinë e pafundme.

4.

Vlerësimet për veprën e botuar deri më tani në prozë dhe poezi të Kasëm Trebeshinës, për risitë dhe mesazhet që mbart ajo, sa e vazhdon traditën dhe sa e thyen atë, sa thyen heshtjen dhe të tashmen, shqetësimet që sjell dhe pasurimin që u bën letrave shqipe, janë biografia e shkrimtarit dhe ajo që mbetet është letërsia e tij. Aty janë vlera dhe mbivlera. Megjithatë nga ana shoqërore kemi të drejtë të dimë se ç’ishte dhe ç’bëri shkrimtari mes nesh, si qytetar. Po ne ç’bëmë me të? Aq më tepër “në kohën sot dhe në vendin këtu” jemi të detyruar të pyesim për këdo: me kë ishte, me ata që shtypnin apo me ata që shtypeshin? Sepse duam të farkëtojmë guximin qytetar dhe ndërgjegjen e shëndoshë kolektive.

Kasëm Trebeshina është më emblematiku i disidencës shqiptare në diktaturën e letrave, i kundërshtimit të hapur. Ashtu si vepra e tij, na tërheq edhe jeta e tij. Datëlindjet e tij na shtojnë mundësinë e përsiatjes. Rrëfimet, dëshmitë, kujtesa për të dhe për të gjithë ata që vuajtën si heronj për të Drejtën, të Vërtetën dhe liritë e njeriut, për fjalën, që u përleshën me të keqen vrastare, janë të një rëndësie të domosdoshme. Demokracia nis me to, si me një datëlindje e përditëshme.

Filed Under: Opinion Tagged With: Visar Zhiti

AFORIZMA & PARADOKSE, KUR BOTA ËSHTË E RRETHUAR NGA INTELIGJENCA ARTIFICIALE, (AI)…

August 4, 2023 by s p

C:\Users\User\Desktop\365468799_310057604816882_2965795327917618770_n.jpg

Luan Laze

– ese nga Visar Zhiti –

Një libër – një paradoks i zmadhur nga shkrimtari Luan Laze, që priti sa priti dhe na u vërsul për të na treguar se ku kemi arritur, marramendshëm sa lart edhe ku, në një vend të vogël, të shtrydhur midis dy kulturave të mëdha botërore, të artit, filozofisë dhe demokracisë së drejpërdrejtë të antikitetit Grek dhe artit prapë, institucioneve të demokracisë prapë dhe drejtësisë të perandorisë Romake. Për paradoks, të dy këto kultura në epokat e lavdive së tyre, që vunë në qendër Njeriut dhe Rilindjen e tij, ishin shoqëri me skllevër.

Prej tyre njerëzimi ka trashëguar vepra të pavdekshme arti si dhe arenat e amfiteatrove dhe të koloseumeve, ku përlesheshin skllevërit me shpata në duele të përgjakura, vriteshin me njëri tjetrin nën brohërimat e spektatorëve shkallëve të mermerta, pra të popullit tjetër. Një tillë e kemi zbuluar dhe ne mu në qendër të qytetit të Durrësit. Kulmi arrihej, kur në arenë futeshin nga bodrumet nën tokë kafshët e egra, të uritura, luanët, që shqyenin me dhëmbë dhe kthetra mishin njerëzor.

Dhe vazhduan deri në ditët tona ato duele, betejat asisoj, luftërat, u bënë të përgjithshme, Lufta e Trojës… Beteja e Termopileve… e Torviollit… Rrethimi i Krujës, I pari, I dyti, I treti… Rrethimi i Stalingradit… dhe pastaj prapë nga e para,  Lufta e Parë Botërore, Lufta e Dytë Botërore… e treta tani… dhe… dhe Inteligjenca Artificiale… gjithnjë e më të modernizuara, duke u përkryer habitshëm… por unë dua të ndal te Luan, te paradoksi i  emrit, i njerizuar, i mbretit të pyllit dhe jo vetëm, edhe i shteteve, emri Luan është vënë ndër njerëz qysh herët ndër popuj, Leo, Leone, Lev, Leopold, dhe Leopoldina, etj, etj, deri dhe te emri i heroit të antikitetit grek Leonidha, të gjithë janë në adhurim të forcës dhe madhështisë së tij, por dhe si një pakt pajtimi… por mes kujt, njeriut dhe egërsirës dhe pastaj mes njerëzve?    

  Gjithsesi unë dua të merrem me Luanin tim…

Luan Laze. Sipas asaj që ai e thotë dhe vetë në një aforizëm për emrin e tij: më vendosën këtë emër se e dinin që do të jetoja në një shoqëri kafshësh, duket vërtet si një luan në arena e reja, në qytete, rrugëve të tij, në shtëpi e zyra, në punë e klube, në biseda me të tjerët, me veten, në ëndrra e delire, ecën i shkujdesur, duke parë të tjerët shkallëve, në stadiume, teatër, partira, parlament, shkallëve të avionit, shkallëve të pallateve pa leje… ashensore karrierash… ballkone ballë për ballë, etj, etj. 

Luani sheh që kthetrat nuk janë më, por janë bërë ironi e tij, dhëmbët janë zemërimi, qortimet, tund bishtin hokatar, realiteti i ngjan një cirku, gazmor në dukje, ja dhe teli i ekuilibrit të rrezikshëm, të hungërish paqësisht duke i ngazëllyer spektatorët… Sot si dikur. Dikur si sot… 

Në fakt ky është libri, ky libër…

PO E SHFLETOJMË…

Keqkuptimi është një dhuratë për të kuptuar më mirë.

Hija e njerëzve është më interesante se vetë ata.

Shpëtoni prej atyre që keni brenda vetes, të shijoni veten.

Po! Po ç’ishte ky zell për të treguar me pakëz fjali ose dhe me një të vetme, por ama me 5000 të tilla, realitetin përreth, njerëzit që njohim dhe nuk njohim, adhurim apo kritikë apo frikë shpotitëse nga jeta, nga alienimi i shoqërisë njerëzore, mbase kështu do të thoshte studiuesi gjakftohtë, futje në vorbullat e ngjarjeve të aktualitetit, do të vazhdonte ai, ndoshta dhe mundësi për të qeshur me veten, do të shtoja, në kohën kur qeshet aq shumë me të tjerët, një vetvete tjetër? Apo të gjitha bashkë nga pak a asnjëra aq shumë?…

Shkencat sot kanë arritur zhvillime të paimagjinueshme, por jo nga ata që zbulojnë dhe shpikin, kur Inteligjenca Artificiale, AI siç quhet, pra “ai” në shqip, ai tjetri, që po na kërcënon me mençuri të hatashme, se nuk duket e largët dita që do të mund të sundohemi jo më nga vetvetja, por nga vetvetja e shpërngulur te makinat, në robotë, me mendjen të zbrazur në një elektroteknologji të skajshme, në kompjutera gjithfarëlloj, në univers pranë, por dhe larg, të futur nën lëkurën e njeriut, sepse mençuaria jonë ishte kaq shumë injorante, sa… s’e di, etj, etj. 

Luan Laze, edhe pse e kishte nisur ndryshe, si me një shaka të padëmshme, sikur donte të kalonte kohën, tani është në përballje, në vorbull, përkundruall kohës, qendrestar, pa e marrë përsipër si mison, kështu duket paradoksalisht…

 Ka 48 vjet që shkruan aforizma & paradokse, kështu thotë, i ka nisur që kur ishte ushtar i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, më i gjatë emri se vetë atdheu, pra, në vitet 1976 – 78, kur Shqipëria kishte dalë nga kampi socialist, nga perandoria komuniste, dhe nuk kishte shkuar asgjëkundi, ishte vetëmbyllur, regjimi ruhej me armë, me gjyqe, tela me gjëmba, pranga, dënime shkrimtarësh dhe librash, shpëlarje trush, etj, më shumë se nga armiqtë, pra, ruhej nga mençuria… e Luani ynë vit pas viti shtonte aforizmat dhe paradokset, gjithnjë e më të rrezikshme.

Po pse s’u mjaftua me 20 sentenca, aq sa kishte moshën, kur ishte ushtar? Apo me 48, aq sa vite ka që i shkruan, fundja dhe ‘76 a ‘78 sa numri i viteve, kur i nisi? Do i jenë dukur shumë aq, po le t’i pakësonte atëhere, t’i bënte 100. Prapë shumë. Duhen më pak. Mirë pra, fiks 183 aq sa nene ka Kushtetuta e re e Republikës së Shqipërisë. Më pak, më pak. Sa Kanuni i Lek Dukagjinit, ai ka 199 nene? Sikur t’i bëjmë 200? Apo 300, 500? 525, aq sa nene ka “Kodi i Procedurës Penale…”, se ai është më modern dhe merret drejpërsëdrejti  me sentenca e hetime e paradokse e tortura. Dhe e ndërsjellta, pothuajse me to merret dhe autori Luan Laze.

Eh, prapë duheshin pakësuar, do mjaftonin 1000, apo sa 1001 netët, ne jemi popull i lidhur me Orientin, gati orient. Jo, janë shumë, duhen më pak. Sa, 2000? 3000 atëhere… 

Jo! Nuk ka më pak se 5000 aforizma dhe paradokse, ndryshe s’del libri. Dhe meqënëse jemi shqiptarë dhe bëjmë më mirë hesapet e tjetrit, them se sikur Luani të kishte shkruar nga një në ditë, do t’i duheshin afërsisht 14 vjet pa afërsisht 100 ditë për 5.000 aforizmat dhe paradokset e tij. Në fakt janë tonat. Ai këmbëngul se ka 48 vjet që i shkruan, pra i dalin mangut dhe 34 vjet, të konveruar në sentenca, i mungojnë dhe 11.410 të tilla. Defiçiti është i dënueshëm… dikur shitëset e djathit dënoheshin me defiçite kësisoj dhe unë gjej ngjashmëri midis djathit dhe sentencave, gjersa një katedër albanalogjie në Angli merrej me gatimet e supës në Ballkan. Por le të vazhdojmë me shkencë, se:

Injoranca ka ecur perpara, ne kemi mbetur në vend.

ETIMOLOGJI DHE PAK ZANAFILLË…

(me mirëkuptim..)

Studiues të ndryshëm, hulumtues, kritikë, gjuhëtarë, shkrimtarë, mësimdhënës, astrologë, udhëtarë, gastronomë, maniakë librash, etj, por dhe lexues të zakonshëm, ndodh që i vizojnë librat, filozofikë, shkencorë, etj, po edhe ato letrarë dhe mbase më shumë këto të fundit. Edhe unë kështu lexoj zakonisht, kur libri është imi, duke i vizuar pjesët që pëlqej, mendoj se kështu do ndihmohem për t’i mbajtur mend, duke mos qenë nevoja ta rilexoj të gjithë librin që s’do të doja ta rilexoja. 

Mund të jenë disa vizime në një faqe ose mund të kalojnë faqe te tëra pa vizime.

Ato shpesh e kanë kuptimin, por edhe bukurinë në kontekstin e tyre si një detal, mbase etik, një vështim a pakëz fare ndodhi, portreti, mençuri, marrëzi më shumë, etj, janë të çmuara dhe të vyera dhe më vete si sentenca, aforizma, metafora, krahësime, neologjizma, paradokse, etj, si fjalë të urta, thënë thjesht, por jo dhe aq të urta, kam shkruar dikur.   

   Po një libër që shkruhet për të qenë i tillë, vetëm me aforizma dhe paradokse, ku duhet të mbartin nënkuptueshëm karakterin, ndodhinë, konfliktin, madje dhe humorin e beftë? Dhe e gjitha me një batutë. Duhet biblioteka, do të thoshte studiuesi, libra pa fund, vizime, vizime… si shina të gjata trenash… përvojë jete, do të thosha unë, fabula me luanë e kafshë të tjera përveç njeriut, (kafshës politike, sipas Aristotelit), vëzhgime dhe aftësi, duhet qenë dhe ca ngacës, si pa të keq, me humor… dhe i gatshëm të përballosh sherret, arenën, pra do dhe ca stërvitje në palestër, edhe në ringun e boksit, në parlement, por dhe me miqtë e ngushtë, sidomos kur janë (sh)krimtarë, (kështu e kam shkruar këtë fjalë në burgologjitë e mia.) Jo se e harrova Bibliotekën Kombëtare. Asaj tonës së fundmi edhe i ra zjarri, edhe u përmbyt nga shirat e shumtë, por jo njëkohësisht në një ditë, që uji të shuante të paktën zjarrin, por n:e vite te ndryshme, ndërkaq na siguruan që letërsia e mëparshme, sidomos ajo e Realizmit Socialist nuk pësuan gjë, veç librat e rinj të këtyre viteve, në postdiktaturë, në tranzicion. Për fat 5.000 aforizmat & paradokset e Luan Lazes nuk ishin ende libër. 

Dhe vërtet, nëse ka mbetur fjalor pa u djeguar ose të paktën pa u lagur, si I shpjegon këto dy fjalë?

aforiz/ëm,-mi emër i gjinisë mashkullore, numëri shumës: –ma(t), (po kur janë 5000?) i ligjërimit libror, thënie e shkurtër shprehëse, që përmban një mendim të përgjithësur a një mendim të nxjerrë nga jeta: libër aforizmash.   

Kaq? Si pak paradoksale, më duket?! 

paradoks,-i emër i gjinisë mashkullore; i ligjërimit libror; mendim që bie në kundërshtim me një të vërtetë të njohur a të pranuar; (paradokset e Luanit nuk bien në kundërshtim me asnjë të vërtetë dhe me të panjohurat dhe të papranuarat), ide që duket sikur nuk pranohet me arsyen e shëndoshë, por që mund të jetë e vërtetë; diçka e çuditëshme, e papritur dhe e pabesueshme: paradokset e natyrës.

Të dy emra të gjinisë mashkullore? Ç’është ky maskilizëm i hapur, harbut? Mos kisha ndërruar libër pa dashje dhe po lexoja këtë të Luan Lazes? Thashë të shikoja ndonjë tjetër në gjuhë të huaj, por pa humbur kohë, në italisht në fillim, se këtë gjuhë dime ne, gjith:e shqiptarët, kështu na duket.

aforismo s. m. [dal lat. tardo aphorismus, gr. ἀϕορισμός «distinzione, definizione», der. di ἀϕορίζω «delimitare»] (pl. -i). – Proposizione che riassume in brevi e sentenziose parole il risultato di precedenti osservazioni o che, più genericam., afferma una verità, una regola o una massima di vita pratica……….

………………………………………………………………………………………………

Mjaft! Aty aty qenka shpjegimi.

paradòsso agg. e s. m. [dal gr. παράδοξος, comp. di παρα- nel sign. di «contro» e δόξα «opinione»; come sost., dal gr. παράδοξον (neutro sostantivato), lat. paradoxum]. – 1. agg. Che va contro l’opinione o contro il modo di pensare comune, e quindi sorprende perché strano, inaspettato………………………………..

……………………………………………………………………………………………… 

Mjaft, prapë! Luani duhet të jetë i kënaqur me mua, se solla këtu dhe etimologjitë nga greqishtja e vjetër dhe latinishtja, por, do të thosha se qoftë fjala aforizëm, qoftë fjala paradox, më mirë se në fjalorë dhe në enciklopedi, kuptohen se ç’janë në këtë libër të Luanit, ku autori nuk i ka shpjeguar fare, sepse ai i ka zbuluar ato si dukuri dhe na i paraqit si përsiatje dhe ndodhí, të tij/të atyreve/tonat/të askujt/të të gjithëve, etj, po do të shtoja se mendimi është ndodhí dhe paradoksi është vetvetja.

Po humori? Luani bën dhe humor. Si është tradita e humorit në letrat shqipe?

Rilindja Kombëtare pati dhe komeditë e saj, them për ato të shkruarat, që nga Mihal Grameno e Haki Stërmilli, Anton Xanoni e Fan Noli, nga Foqon Postoli dhe me kulmin, Anton Zako Çajupin dhe Kristo Floqin, etj, me satirat e At’ Gjergj Fishtës, më të mirat në Ballkan, sipas një studiuesi, etj, ato së bashku emancipuan, estetikisht edhe politikisht ndërgjegjen morale kolektive, aty nisi, ndoshta para tyre mund të veçojmë bejtexhiun Hasan Zyko Kamberin me bejtet e famshme “Paraja” dhe “Trahanaja”. Gjithsesi rilindasit krijuan “shekullin e ndryshimeve”.

Më pas erdhën ndryshimet e ndryshimeve, komeditë e fitimtarëve, sentencat e tyre, sllogane jo vetëm mureve, por edhe gjyqeve, komeditë po përfundonin tragjikisht si ato të aktorit Hekuran Zhiti, që s’u botuan sa ishte gjallë, se kishte qenë kundërshta i fitimtarëve, madje dhe e kishin burgosur. 

Shakaxhinjtë e përparimit, do të thoshte Imzot Fan Noli. Dhe erdhi komedia e Realizmit Socialist, “Prefekti” dhe “Karnavalet e Korçës”, shkëlqyen humoristë si Çomora e Bubani, prozatori Qamil Buxheli, Miço Kallamata, Dritëro Agolli, Ruzhdi Pulaha, Pëllumb Kulla, etj, revista “Hosteni” dhe komedia “Pallati 176”, që duket si anonime, “Zonja nga qyteti”, etj, etj, filma dhe skeçe me mijëra, e grafomanë një ushtri e tërë bardhzinjsh, me leje krijuese, që nuk dinin ta ndanin letërsinë nga dashuria për Partinë, ata vetë janë komedia, ashtu si batutat e qeshura e tyre vazhdon dhe sot, e qashtër, e angazhuar, banale, fyese, pa te keq, e keqe, e pashkulshme si barishtet.

A ka ç’mund të vizosh në to? Aforizma & Paradokse?       

Dhe pse nuk ka gra shkrimtare të humorit? Apo është punë burrash dhe gratë s’bëjnë shaka me jetën? Aktori të estradave janë… 

I këtij mjedisi ishte dhe Luan Laze i ri. Shfaqet si befas, se ishin emrat e tjerë më të shquar, më të pritshëm. Ai duket se nuk vinte nga tradita e tyre, por nga moskultura e tij si ata, mendoj. Kulturë nga jo kultura. Dhe ky paradoks ndodhte vetëm në Shqipërinë tonë. 

Në këtë tokë ajo që vlen, nuk është vlerËsuar dhe ajo që vleresohet, kurrë nuk do të vlejë.

Dijetari i shquar, semiologu i madh, shkrimtari Umberto Eco, shpjegon:  

“Humbësit kanë gjithnjë njohuri më të gjera se fituesit, nëse kërkon që të fitosh duhet të dish vetëm një gjë dhe s’duhet të humbasësh kohë për t’i ditur të gjitha, kënaqësia e erudicionit është rezervuar për humbësit. Sa më shumë gjëra di ndokush, aq më shumë gjërat s’i kanë vajtur mbroth”.

BISEDË ME AUTORIN

(retrospektivë e…)

Po të kalojmë tek libri, më konkretish te autori. Ashtu si Shvejku i romanit të famshëm për brezin tim dhe të Luanit, “Ushtari i mirë Shvejk”, edhe ne nuk i ndahemi ushtrisë, kujtimeve të saj, por pa vajtur në front.   

– Një ditë afër repartit, aty në fshat, – tregon Luani i 5.000 aforizmave dhe paradokseve, – pashë tre burra, thernin një buall. I thashë një shoku nga Tirana se ky, i gjori buall, nuk e di fuqine e vet, se nuk do të kishte burrë që ta therte. Bualli është populli, mendova, por nuk fola… 

– Pse? 

– Si pse?… Më tërhiqnin humori, ironia, sarkazma.

– Si puna e therjes. Kishte mënyra plot dhe jo vetëm buaj…

– Pas dy vjershave, botuar në gazetën lokale “Adriatiku” me ndihmën e Komandantit tim Shpend Topallaj, tani shkrimtar se atëhere nuk i lejohej, se ishte përjashtuar nga partia, kur u lirova…

– Nga burgu?

– Nga ushtria, botova te “Hosteni” e “Drita” poezi, satira, paradokse. 

– Ushtarake?

– Jo, civile. Ndërkaq përkthyesi Lili Bare kërkoi të më takonte. Nuk e njihja. Me pyeti kush jam, nga jam dhe pse jam dhe i befasuar nga ato që kisha botuar me tha: Nëse t’i pëlqen ndonjë i burgosur politik, i ke vërtet të bukura. 

– Po ku do ta gjeje të burgosurin politik? Burgu s’ishte leje krijuese, që të shkoje…

– E mora si provokim. Më vonë mësova se ishte shok me Dritëroin dhe kishte vajzën në Rusi.

– Dhe?

– Siri Sulejmani, shkrimtar e mik i madh imi, me siguroi se nga Lili nuk të vjen e keqja. 

– Natyrisht. E keqja s’dihet nga vjen, se po ta dish, i ruhesh…

– Një nga ato paradokset, që i kishte mbetur në mendje, ishte: përderisa është vdekja, çfarë na duhen lindja? 

– Lindja? E kishe fjalën për Vendet Lindore, Bashkim Sovjetik, Kinë, Mongoli, Poloni, Hungari, Gjermani Lindore, Çekosllovaki, Bullgari, Jugosllavi, Shqi…

– Jo.

– Për regjimet e tyre, desha të them.

– Jo.

– Pse, nuk të pëlqen të kesh qenë disident? Është me leverdi sot. Mund të blesh dhe një dëshmi persekutimi… 

– E di. Do më japësh tënden?

– Nuk kam. Mbaruan fletët, i kishin marrë persekutorët… 

– Atje shtypja dhe unë.

– Çfarë shtypje?

– Shkrimet e mia. Në fillim ia jepja vajzës 70 vjeçare të Hilë Mosit, Rina Mosi Gjergji, gruaja e Paulin Gjergjit, këngëtar në Estradën e Tiranës. Ajo ishte një nga gratë më të zgjuara, që kam njohur. Kishte makinë shkrimi, dhuratë nga Jonuz Dini. Kur u plak shumë, ma dhuroi mua me lotë në sy. Sa herë shkoja në shtëpinë e saj, me drejtohej me të folurën shkodrane: Po ku je, mor ta marsha? Hajde, Debatiku i vogël! Sepse më shikonte që rrija me fqinjin, shokun e feminisë, Shpëtim Zani (Coli, te filmi “Debatik”). Sa herë merrja materialet e shpypura, Rina më uronte: Të rujt Zoti, mor bir, me kto gjona që shkruen! Satira është gjini që e di dhe e do Partia, i thosha. Që e di, edhe unë e di. Por që e do, këtë nuk e di, thoshte e paharruara Rinë. Ajo ishte lexuesja e parë e këtyre… Më pas botova tregime e skica, pa hequr dorë nga paradokset. Me 86′ u botuan disa te “Drita”. Midis tyre edhe ajo e buallit, unë e bëra demi.

– Mirë e bëre. Demi ishte më i lidhur me Partinë, kemi dhe heronj.

– Por më thirrën në Komitetin e Partisë, ishte viti 1989. 

– Kaq vonë? Për t’u bërë anëtar Partie?

– Jo. Më thanë: Armik, bën agjitacion e propagande, shkon në burgje e takon shokë atje, tregon barcoleta dhe bën satira kundër. 

– Të paskan lavdëruar.

– Sigurisht që i mohova. Por me që nuk ke bazë klasore për armik i pushtetit, siç më thanë aty, Partia po ta fal, por kujdes se nuk na i hedh dot… Dionis Bubani më tha se kur t’i botojmë herë tjetër, do të vendosim një okelio në krye: nga bota borgjezo-revizioniste. 

– Pra, nga Shqipëria e ardhme. 

– Ashtu u botuan shumë të tilla, midis tyre: Trimi për shokun lë kokën, frikacaku për kokën lë shokun! Me Dionisin ose Xhaxhin, si e thërrisnim, kur ndaheshim, më thoshte me humor: Unë nuk të vij dëshmitar! Kur Sami Çabej i tha Teodor Laços: thuaj atij djalit të sjellë librin për botim, ashtu bëra, se i kisha gati tregimet. Sipas rregullit të Shtëpisë Botuese më pyeti se kë doja për recenzent. I thashë njërin me mbiemër të një ene kuzhine, sepse ai në Konferencën e Talenteve të Reja në Durrës ma kërkoi vetë këtë gjë. Recenzenti tjetër ishte Profesoreshë Floresha Dado. Pas një muaji Samiu më tha se ena e kuzhinës kishte shkruar se me këtë autor, dmth me mua, duhet të merrej Ministria e Punëve të Brenshme dhe jo Lidhja e Shkrimtarëve apo botimet. Poeti Xhevahir Spahiu e kapi enën e kuzhinës e i tha: nuk të vjen turp të fusesh në burg një djalë 25 vjeçar?

– Siç dukej duhej të prisje dhe një vit e gjysmë, se mua 26 vjeç e gjysmë më arrestuan.

– Floresha për të njëjtin tregim, “Realiteti i një ëndrre” shkruante ndryshe, është i paarrirë artistikisht. Kaq. Libri është i botueshëm, thoshte. Një herë tjetër më shpëtoi Vito Koçi, e kisha mik shtëpie. Harroje këto fabul, më porositi, jo më ta çosh për botim. 

– U binde ti?

– …në artistiken “Migjeni” më kanë ardhur dy letra nga një person që kurrë nuk e njoha. Më shkruante me superlativa për ato që lexonte në “Drita” e “Hosteni”. Në fund të dy letrave shtonte: zgjuarsia që nuk kujdeset për veten, është e dëmshme! Ndoshta ishte provokim, ndoshta jo. Nuk e vrava mendjen. 

Por unë kisha miqësi me Inxhinier Ismail Farka, e di që e ke patur mik në burg, edhe persoanzh në librat e tu, ishte burrë i ditur, m’u lut një herë të mos e lavdëroja, se prej tyre e kishte pësuar…   

Ndërsa në një darkë me Dritëro Agollin, më mori Siri Sulejmani, që ai e donte shumë, pasi pinë sa deshën, Dritëroi e lëshoi gojën, pastaj u kujtua që isha dhe unë dhe u kthye nga Siriu: O mustaqe, more ky djalka, që bën ato paradokset, është i yni apo…? Në çast u përgjigja unë: Të isha juaji, do ngrihesha e do vija atje te vendi… Po me ty pse vepruan ashtu, drejt e në burg?

– Mos nuk e kisha me aq shaka. Dhe ata s’bënin shaka…

– Kjo është! Pastaj, po në atë zyrë, ku më kishin thirrur ata të Partisë, më vonë unë do të punoja si gazetar në “Sindikalisti” së bashku me bashkëvuajtësin tjetër tëndin, me ish të burgosurin e Spaçit, edhe ky persoanzh, mik i përbashkët dhe ky, Zyd Morava… Kur një vend e udhëheqin paradoksalet, marrëzia është disafish. Me këtë zhanër unë mund të them çdo mendim, urrejtje, përbuzje, dashuri. Me pëlqen filozofia… 

– Po jo ndonjë libër filozofie. 

– Saktë. Më pëlqen humori… 

– Por s’ka humoristë. Megjithëse është vetë jeta… 

– …ironia, argëtimi. Që kur isha adoleshent, kur thoshin: ejani në mbledhjen e pionerëve, apo në aksione, pastrim territori, mbledhje misrash në fermë, më kapte një e qeshur, s’e di pse, më vazhdoi dhe më pas në rini, burrë, në diktaturë, në posdiktaturë, qeshja me çdo gjë serioze, përveç fatkeqësive, pse qesh ti, më hakërreheshin dhe unë qeshja akoma më shumë. 

– Nuk përballohej ndryshe realiteti, antikomedia dhe antidram e absurdit, etj, etj. 

– Dëgjo, drama dhe komedi, madje dhe tregimi me duken të gjata për t’i dhënë këto…

– Romani I shkurt:er është më i shkurtër. Dhe të mos i shkruash fare… kjo është vepra më e mirë, e pashkruara…  

– Në 12 librat e mi me tregime, novela e roman ka thënie paradoksale. Shoh se i pëlqejnë.

– Dhe vendose të shkruash 5000 të tilla, që të mos e lodhësh lexuesin me romanin a tregimet…

– Pak a shumë kështu… Tani përtoj të shkruaj gjatë dhe e marr punën me “akord”. 

– 5000 aforizma dhe paradokse vërtet është shumë shkurt…

– Në SHBA, në superfuqinë e botës, në median shqip më botoi Dalip Greca disa prej tyre.

– Dhe ky është një paradoks. Të kujtohet një anije kozmike që nuk u nis dot atë vit?

– E ç’lidhje ka kjo me paradokset e mia?… Ne u pranuam në Shoqatën Satirike të Ballkanit, sukses ky! Në Lidhje, kur kishte ende lidhje…

– që të lidhte… 

– …erdhi Jordan Popov, Kryetari i Shoqatës, kërkoi të njihej me mua. Isha me Buxhelin, Çakulin etj. Më dha një gazetë “Satiricki Ballkan” Te faqja e parë me gërma të mëdha kishte një thënie që unë nuk e kuptoja. Është paradoks yti, me tha. “Në një vend, ku pëlqejnë aq shumë gënjeshtrën, është budallallek të bësh profesion tjetër, veç atij të politikanit” Kjo, tha, është fiks për vendet tona lindore. Më pas më tregoi se në të gjitha faqet e gazetës kishte nga tre ose katër paradokse të miat. Kujtoja se do të takoja një burrë të vjetër, më tha. Me keni parë pas 50 vitesh ashtu, ia ktheva me humor.

– Paska qenë largpamës, – thashë dhe unë. 

– Më largpamës je ti me mua, kur më botove një sasi me aforizma në gazetën “RD”.

– Desha të të bëja një dhuratë, më duket se ishe bërë gjysh atëhere dhe ishe… sa vjeç?

– 43.

– Gjyshi më i ri në Ballkan. Atëhere bëja faqen letrare në gazetë, një herë në javë. Dhe po pëlqehej. E donin, e prisnin të dielën e saj… Pikërisht atëhere ma mbyllën, se nuk kishte para gazeta, më thanë. E bëj pa pagesë, thashë, për dëshirë, se më erdhi zor të thosha “për ideal” me ata… Por, jo, porosi nga lart, duhet mbyllur. Nuk e kuptova qëllimin. 

– Paradoksal. As ke për ta gjetur pse. Por ama gjeta ç’shkruaje për mua në shënimin që paraprinte ato që kishe zgjedhur për botim: 

“Në epoka mashtrimesh dhe parodish tragjike, kur ngjyrat e ditës bëhen simbole të egra të politikës, ndër gjërat serioze mbeten ndoshta frika dhe humori. Si pjesë e qendresës intelektuale. Shkrimtari Luan Laze është ndër emrat e paktë, që me krijimtarinë e vet ndjek hap pas hapi ditën, shqetësimet e saj, paradoksin, krizën e vlerave shoqërore, që për fat të keq në alkiminë e shkrimtarit bëhen vlera letrare. Ndërkohë humori, shpesh here i zi, mbush faqet e bardha të shkrimeve të Luan lazes. Sarkazma është lufta paqësore që shkrimtari i bën së keqes”.

MES ARTIFICIALËVE INTELIGJENTË…

AI – Inteligjenca Artificiale në fund të fundit është inteligjenca e perceptimit, e sintetizimit dhe e nxjerrjes së informacionit, e demonstruar nga makinat, (kompjuter, robot…), në ndryshim me inteligjencën e shfaqur nga njerëzit ose kafshët e tjera. 

Po algoritmet e shkrimtarit?  

Inteligjenca Artificiale ka sukses të jashtzakonshëm në industri e banka… në numërimin e votave, kalimin e tyre nga duhet, jo nga zgjedh… po fshesat inteligjente? Kryevepra… 

Po a do të bëjnë makinat dhe aforizma, paradokse? Edhe humor, edhe ironi? A do të zëmërohen me ne? 

Dhe kjo na duhet! Është e frikshme…

Më e frikshme se artificialët e inteligjencës? Se unë për këta e kisha fjalën… 

Lajmi se një idiot ka korrur sukses, është inkurajues.

Provoni një herë lirinë e mendjes, pastaj kërkoni atë të fjalës.

Kur mbushet kupa e mëkateve, je i falur. Vazhdo me të dytën.

Nëse politika është për faqe të zezë, imagjinoni si janë votuesit e saj.

*   *   *

…një vit pas themelimit të Inteligjencës Artificiale si disiplinë Akademike lindi Luan Laze, pra, në vitin 1957. Larg, shumë larg metropoleve të shkencës, jo vetëm në hapësirë, por më larg në kohë, në Tiranën e tiranëve, plot me mesjetë dhe dikaturë dhe distopi orwelliane, ku vazhdimisht përsëritej viti “1984”. 

  Dhe s’kish si ta dinte, as ta imagjinonte dot, jo se çfarë e priste njerëzimin, por as veten, jetimin e vogël pas 4 motrave. Ndoshta duhej të argëtohej me budallallëkun… duke gdhënur veten. Gjithë ai realitet gdhë, absurd dhe i egër dhe sa i vogël… 

Që donte të ndërtonte komunizmin me ushtën e Don Kishotit dhe me legenin e tij si mburojë, që bëri burgjet para universiteteve, se robëria ishte më e dobishme se liria, urrejtja më ushqyese shpirtërisht se dashuria, po shpirt nuk ka, thoshin, ka vetëm materie, telat me gjëmba duhen më shumë se telat e kitarave, bunkerët më shumë se apartamentet, idioti është më besnik i Partisë se intelektuali, Realizmi Socialist është metoda më e mirë artistike në botë, etj, dhe kur u shemb Muri i Berlinit dhe gjithë perandoria komuniste ra e vendi ynë u detyrua të ndryshojë dhe ata që ishin në krye apo pjesë e diktaturës, frymëzim i saj, dolën prapë në krye që të ndërtonin ashtu si diktaturën dhe demokracinë, armiqtë e pronës private, të kapitalit u bënë kapitalistë, përvetësuan alamet pronash dhe, pasi u dhanë ish të burgosurve politikë shpërblimin-e-dëmshëm, një dorë oficerash të ushtrisë së diktaturës i bënë presidentë të demokracisë, komandantët e burgjeve nisën të akuzojnë të burgosurit e tyre dhe këtë e bënin të lidhur drejtpërsëdrejti me studiot televizive nga azili politik nëpër Europë e Amerikë si të përndjekur tashmë, ndërsa dështakët e Realizmit Socialist, bardhzinjtë, mungesën e talentit ia vinin si faj regjimit të baballarëve të tyre, që i shërbyen me teprí dhe janë punësuar si analistë a kritikë të Realizmit demokratik, që arritjet më të mëdha artistike kanë sharjet, nga lehës në Lindje në lehës në Perëndim, nga militantë të baltës u kthyen në baltosës, nga dhunues – në përdhunues, etj, etj, dhe kjo mendësi e pamend, kjo mënyrë jetese pa jetë, me një autovlerësim kreshpërues, lavdëro veten ose ca të tjerë si vetja, që të ta kthejnë lëvdatën ose paratë, gjithcka brenda klanit, edhe nderi shitet si diplomat, si anëtarësimi, masteri, medaljet, gruaja, fëmijët, emërimet, tenderat, botimet, po t’i bashkosh faturat e ujit me të dritave del një përmbledhje luksoze poetike, etj, ky mediokritet idioto-general, 5000 veset, 5000 aforizmat dhe paradokset rrjedhojë e këtij areali janë, me çdenatyralizimin e individit dhe të shoqërisë, të akademizimit fals të jetës, të dijeve të rreme, artificializmit të sinqeritetit njerëzor, të dashurisë artificiale, ku e kota ka zëvendësuar të duhurën, thënë shkurt: kopertina ka më vlerë se libri…

Të gjithë vrasësit bëjnë gjumë të qetë. Edhe vrasësit e shpresës,

thotë Luani në njërën nga 5.000 aforizmat. Dhe vrasësit e shpresës janë po aq kriminalë… dhe paradoksi vazhdon në një tjetër aforizëm: 

Ky vend viktimat i ka prej dashurisë dhe lavditë prej urrejtjes.

Aleluja! Lavdi viktimave! Përtej sistemeve shoqërore dhe politikave, shkrimtari Ernest Hemingway bën një përcaktim për njeriun si i pakënaquri i përhershëm, e ka sjellë z. Artan Kafexhiu në murin e fb të tij, por mbase do t’i shkonte kështu dhe këtij libri: 

“Jepi robit çka i nevojitet e veç kur të kërkojë komforte. Ofroji komforte – do të synojë për komoditete. Ngope me luks – ai do të nisë të fiksohet në detaje qejfi. Lejoje të përqëndrohet në hobe – do t’i rritet nepsi për çmëndurira. Jepi atij çfarëdo që t’i teket – ai do të ankohet se e paskëshin mashtruar e s’ju dha çfarë ai dëshironte.”

Megjithatë një paradoks që duket ende i largët për ne. 

5000 thëniet e Luan Lazes vijnë që nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar dhe të dyfishuara, trefishuara sulen si luzmë bletësh me zukama dhe në gjysmës se parë të shekullit XXI. Me mjaltin dhe thumbin.       

Përvoja e letrave shqipe në këtë lëmí është e pakët, do të thosha, jo se nuk kanë dalë libra me fjalë të urta dhe sentenca, më shumë nga bota.

E kam një tillë, mbetur nga librat e tim eti, i botuar në Korçë në 1928, kur Shqipëria u shpall mbretëri, “Sollomoni, biri i Davidit, mbret i Izraelit”, kështu titullohet, plot me fjalë të urta, të përkthyera nga hebraishtja nga një shoqëri biblike në Angli, e çmoj shumë dhe këtë di unë si më të vjetër.

Por dhe në Prishtinë, ku Kosova ishte brenda shtetit Jugosllav, me marrëdhënie të acaruara me Shqipërinë, në Veprën e plotë të dijetarit Sami Frashëri, njëri nga librat ishte vetëm me fjalë të urta. E kam gjetur vonë…

Ndërsa në Shqipërinë Socialiste, kujtoj kur isha fëmijë, doli një libër i kuq me format xhepi, me kapak plastikë, me citate të Mao Ce Dunit, që dyndeshin për ta blerë, sidomos kooperativisët e fshatrave, se kapakët i hiqeshin dhe  përdoreshin si kuletë a portofol. 

Në posdiktaturë, kur po mbaronte shekulli e donim të fillonte demokracia që kishte filluar, studiuesi Rando Devole zgjodhi dhe përktheu dhe botoi librin “Dituria më përndjek, por unë jam më i shpejtë” me 1401 fjalë (jo dhe aq) të urta, si një test i lirisë së mendimit të atij që i lexon, e mbyllja parathënien unë.

Në 2012, dijetari dhe përkthyesi Petro Zheji nxori “Libri i aforizmave”, një studim shkencor, sa gjuhësor, po aq dhe filozofik e teologjik, pra, krejt tjetër gjë.

Në revistën elektronike “Peizazhe të fjalës” që del në New York, drejtori i saj, studiuesi dhe shkrimtari Ardian Vehbiu nxjerr herë pas here aforizma, të përkthyera nga frengjishtja, të shkrimtarit polak Stanislav Lec, “Mendime të pakrehura” i quan dhe në shënimin që vë për të, shkruan: “një nga aforistët më të mëdhenj të shekullit XX”.

Është për t’u vlerësuar vlerësimi.     

Po kështu dhe revista elektronike “Voal” në Zvicër, e bashkëshortëve poetë Elida dhe Skënder Buçpapaj, boton aforizma nga shkrimtarë dhe personalitete të shquar të botës, etj, e mund të vazhdonim me emra të tjerë, me Shpëtim Kelmendin, p.sh., ndërsa vitin që shkoi doli një libër me sentenca dhe urtësira, “Fjalë të arta” titullohej. Vërtet ky është ari apo paradoksi i tij?

Ka dhe të tjerë… ndërkaq kanalet televizive natë e ditë transmetojnë humor, jo vetëm të emisioneve kësisoj si “Fiks fare” apo “Portokalli” e “Al Pazar”, të specializuara tashmë, por dhe humor institucional, parlamentar dhe partish, dhe të policive, të shitoreve, të shkollave, të çmendinave, të mitingjeve, agjensive, me një “Big Brother” presidencial mbi të gjitha, etj, etj, që:

Sa më shumë prekim të ardhmen, aq më nostalgji për të kaluarën…

sipas një paradoksi këtu, duke bërë që të ndjehemi në një të ardhme që iku pa ardhur dhe të përplasimi me të shkuarën që na prêt, por qëllimi im ishte tjetër, të paraqisja, madje thjesht të thosha që miku im, Luan Laze, mblodhi aforizmat dhe paradokset që ka shkruar gjatë jetës, kaotikisht siç janë realitetet tona, duke i grupuar dhe ndarë në 5 krerë, pa ndonjë kronologji, mbase sipas afërisë tematike a ndonjë rendi tjetër të papërcaktuar, le të themi p.sh., kreu I: arrivizmi, II: plogështia shpirtërore, III: konvertimet demokratike, IV: kotësia si pikësynim, V: dashuria si atavizëm a ndoshta ndryshe ose fare, ku personazhi më simpatik është idioti, jo, shejtan budallai, që ka frikë të ngjajë i zgjuar, se mosdija tashmë është dije, humori – mençuri, jo, dinakëri e përditësuar, dhe na dha këtë libër për të na argëtuar, nga që absurdi është i përzierë me jetën e copëzuar a me copëzat e një jete, jo më pak se 5000, për të mos thënë të një kohe të dërrmuar… me duart tona. 

Chicago, Roselle, verë 2023

C:\Users\User\Desktop\365398422_310067774815865_8201727552397451151_n.jpg

Filed Under: LETERSI Tagged With: Visar Zhiti

  • 1
  • 2
  • 3
  • …
  • 40
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • Kryeministri Kurti mori pjesë në mbledhjen komemorative të organizuar në nderim të Heroit të Republikës së Kosovës, Afrim Bunjaku
  • Presidentja Osmani takon të dërguarin e posaçëm të Gjermanisë, Manuel Sarrazin
  • Lot të bardhë…
  • UDHËKRYQET E KOSOVËS…
  • Çfarë është deliri madhështisë?
  • Nevoja urgjente për lidership
  • NJË KËSHILL MBARËKOMBËTAR, PËR TË KOORDINUAR STRATEGJITË DHE MBROJTJEN E INTERESAVE TË SHQIPTARËVE NË BALLKAN…
  • Woodrow Wilson: Do të bëhej një komb i harbuar…
  • Veprat bamirëse të Mehmet Ali Pashë Kavallës në vendlindjen e tij
  • “VATRA” DHE SHTETFORMIMI KOMBËTAR
  • Aktivitetet e Vatrës kanë gjurmë të fuqishme në historinë e re të Kosovës
  • SOT NE PERVJETORIN E VDEKJES
  • STATEMENT BY AMBASSADOR JEFFREY M. HOVENIER September 24, 2023
  • Sulmi terrorist serb ndaj policisë së Kosovës, sulm ndaj sovranitetit të Kosovës
  • Kryeministri Kurti me anëtarë të kabinetit ndezën qirinj në nderim të heroit, Afrim Bunjaku

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT