Visar Zhiti – Dielli

VISAR ZHITI: Librat janë hakmarrja jonë kundër së keqes që kaluam…

May 29, 2021 by dgreca

MESAZH I SHKRIMTARIT VISAR ZHITIT PËR PROMOVIMIN NË VATËR TË LIBRAVE TË BASHKËVUAJTËSIT TË TIJ DINE DINE ”ALIDA” DHE “GJYQI I SHOPENHAUERIT”

E DASHUR “VATËR” E SHQIPTARËVE NË SHBA*

I dashur mik dhe bashkëvuajtës, Dine Dine!

I dashur mik dhe bashkeqytetar Dalip Greca

Të dashur të pranishëm në këtë takim,

Përgëzime për këtë takim, përurimin e dy librave me autor Dine Dinen, njëri me bashkautor dhe bashkëshorten e tij, Adriana Dine, botuar në Shqipëri dhe faleminderin për ftesën që të isha dhe unë bashkë me ju.

Do të desha të isha, por për shumë arsye nuk munda dot. Kujtoj që kam qenë më parë në një tjetër përurim mes jush, po të Dine Dines, për romanin “Mbi varkën e Karontit”, ku ai rrëfen me sinqeritet dhe pa urrejtje, madje dhe pa akuzuar, dënimin e tij.

Dhe unë me Dine Dinen u njoha në burgun e Spaçit, u bëmë miq dhe ajo miqësi, ashtu si dhe me të tjerë njerëz të mirë dhe të besës në burg, kishin një rendësi të madhe për të qendruar kundër së keqes, për të qenë njerëz, atje ku ishte e vëshirë. Kujtoj bisedat me Dinen, kemi folur shpesh për librat, për poezinë, Dinia më dha dhe përktheu poezinë “If” të Kiplingut, kemi folur për Heminguejin, kujtoj, për filozofë, Dinia dinte dhe donte Shopenhauerin, etj, kemi folur për Lazër Radin, shkrimtar i burgosur dhe i internuar gjithë jetën, vjehërri i Dines, kemi folur për dorëshkrimin e tij për Migjenin, etj, pra për gjëra të ndaluara.

Po kështu vazhduam kur na shpërngulen në burgun e Qafë-Barit, edhe kur u liruam, deri sa ra apo u shpërbë diktatura komuniste në Shqipëri e Dine Dine, si qytetar i lirë mërgoi në SHBA.

Por prej andej erdhën librat e tij, roman në fillim, novelat e tregimet.

Dine Dine duket sikur kërkon shplodhje shpirtërore në atë që shkruan, jo kujtimet e vuajtjes dhe të përndjekjes vetëm, po ato ku është dashuria, jeta që kërkon normalitetin dhe bukurinë e vet. Novela “Alida” në ballinën e pasme” ka dhe këtë vlerësim timin:

“Alida” êshtë një novelē e shkëlqyer, jo për dashurinë, por për pamundesinë e saj, fiksimin e pashpjegueshëm erotik si patalogji, me sfond vuajtjen në internime e burgje të rrëfimtarit e kohën më pas deri në tej jetë.

Të kujton rrëfimet alla Turgeniev e Cvajg, një klasiçizem që autori e ndiqte me ëndje dikur si letërsi e ndaluar.

Pathosi dhe e çiltërsia, moskokëçarje ndaj të vërtetës, dënimeve, familjes, etj, janë përqendruar në njē obsesion, që i tutet arritjes së një dashurie reale, duke e besuar këtë si dashuri dhe kështu iluzioni “Alidë” bëhet më i fortë.”

Dine Dine tashmë është autor në letrat e ditëve tona, sipas meje. Unë sapo kam botuar librin “Kartela të Realizmit të Dënuar” një studim i gjerë për letërsinë që erdhi nga burgjet dhe internimet, e autorëve të dënuar, që vazhdojnë të shkruajnë dhe tani, etj, pra të një ‘letërsie tjetër”, krejt ndryshe nga ajo e Realizmit Socialist, i imponuar nga regjimi i dikurshëm, por theksoj se “Letërsia e Realizmit të Dënuar” nuk erdhi që të zëvendësojë letërsinë shqipe, por për të sjellë vetveten, ato të vërteta të munguara, për të cilat letërsia ka aq shumë nevojë.

Mbase i diskutojmë çështjet që ngre ky libër ndonjë ditë në “Vatrën” tonë, por desha të them se mes shumë “kartelave” që ka ky libër, emrave të shkrimtarë të dënuar, një pjesë mizorisht si asgjëkund tjetër, me pushkatim nga regjimi gjakatar apo autorë të çmuar që janë shuar burgjeve, veprat e të cilëve e nderojnë letërsinë shqipe, që tregojnë se ajo qëndroi dhe dha vlera kombëtare, po kështu dhe me dëshmitë tona, me poezinë që nxorëm nga burgjet, që përkthehet dhe emocionon lexuesin nëpër botë, etj, etj, me vazhdimet deri më tani me libra të kujtesës, etj, pra, mes atyre kartelave të shumta me vlerësime, tashmë është dhe ajo e Dine Dines, ja, ç’është shkruar shkurt, ndër të tjera në atë:

“DINE DINE

…Ishte rritur internimeve, nip i një kryeministri të dënuar, familje e madhe nga Dibra, të ikur jashtë si kundërshtarë politikë, larg në SHBA. Atje emigroi dhe Dinia, kur sa po zhbëhej diktatura dhe nisi të botojë dhe në median e diasporës, kujtime për bashkëvuajtësit, rrëfime e recensa librash dhe tani së fundmi nxori romanin autobiografik “Mbi varkën e Karontit”. Dhe vazhdon të punojë, të rrëfejë burgun e tij…

“Alida” – është novela që e pasoi, dashurie e gjitha, për pamundësinë e dashurisë, ku pengesë nuk është vetëm burgu.

“Gjyqi i Shopenhaurit” – novelë tjetër bashkë me disa tregime, të shoqëruara dhe me rrëfime të bashkëshortes së tij, Adriana, bija e Lazër Radit.. Që nga internimi ajo i vinte në burg, mbante familjen me dinjitet dhe nder duke punuar kanaleve, rriste djalin…

Qëndresa e grave të internimeve, me burrat në burg, është një heroizëm tronditës, shenjtëri e dashurisë, që letërsia shqipe ua ka borxh. Së pari letrat tona…”

Ja, këto do të thosha dhe unë modestisht, po të isha me ju në këtë përurim për librat e një bashkëvuajtësi dhe miku.

Librat janë hakmarrja jonë kundër së keqes që kaluam.

Ju dëshiroj vetëm të mira!

Miqësisht,

Visar Zhiti

28 maj 2021

*Në pamundësi për të ardhur në promovimn e librave e bashkëvuajtësit të tij Dine Dine, shkrimtari Visar Zhiti dërgoi këtë përshëndetje që u lexua në fillim të veprimtarisë nga moderatorja Marjana Bulku.

KOHA SHTESË në 7 vjet e 7 ditë

May 17, 2021 by dgreca

– mbresë rreth romanit “Extra time” të shkrimtarit Durim Taçi,

shkruar në vetën e dytë –

Nga Visar Zhiti/

Visar Zhiti

“Extra time” më erdhi si një befasi me të gjitha kuptimet. Dhe i tillë është, arrin të të gjejë dhe të godet, si era mbase e të trondit si një tërmet, pa zhurmë, por i heshtur.

Se jeta kështu është, dhimbja e saj ashtu si dhe ngazëllimet, e zakonshmja dhe e pazakonshmja, etj, etj, duan dhe një sendërtim të dytë, për t’u kuptuar më mirë dhe jo vetëm kaq, për t’u ndjerë e ty të duhet ta ndalësh kohën, më saktë ta krijosh, ta rikrijosh ende më saktë, jo perjetesinë e pamundur, por të përhershmen, një të gjithmontë tonën.

Libri/ romani, besoj, mbetet më i përshtatshmi për ta mbartur rrjedhën e jetës si një praní, ëndërr dhe mister bashkë, ku e pritura dhe e papritura ngatërrohen mes tyre, shkëmbejnë dhe vendet ose kapitujt. I tillë është dhe libri yt, aq shumë filmik, që më shumë ngjan se shikohet se sa lexohet. Dhe ashtu siç ti kërkon një “extra time” – kohë shtesë rrëfimi, kështu do të duheshin dhe “extra words” për të rrefyer rrëfimin, fjalë shtesë që s’janë shpikur ende dhe ti ke nxjerrë shpirt nga fjala, pa i kërkuar ato, janë fjalë të përditëshme tonat, a u ke dhënë shpirt të ri a nga Qielli ka rrjedhur ajo frymë prej Ati a të gjitha bashkë a diçka tjetër e përtejme, një si ndihmë prej Hyu a të gjitha ishin këtu, brenda nesh.

Libri yt përjetohet, ritmi i tij është pulsim i gjallë, si një ecje e nxituar e atij që nuk ka kohë ta thotë kumtin e vet më të rëndëishëm, por që duhet thënë patjetër, shenjat e tij do të donin të kundërshtonin harrimin dhe ti ia del ta pakësosh atë, duke hequr të tepërtat, siç thoshte Mikelanxhelo për statujën, por duke vënë të tepërtën e rëndë, jo që të përftohet një statujë, por jetë e jetës.

Të teorizosh si kritikët e të thuash që është pasqyrë e një realiteti, jo, nuk ke për të qenë i saktë, – i them vetes, – as të shtosh se është një realitet tjetër paralel letrar, gabim, – prapë i them vetes, – por vêrtet “Extra time” është një të jetuar tjetër, si zanafillor, me magjinë e leximit, real si ai i përjetuari që s’lejohet të bëhet kujtim, i shpalosur në një një tashmë autoritare, të filtruar natyrisht, se ti je shkrimtari, me atë teknologji që bëhet lënda e së përhershmes, (gjuhësisht koha e tashme e përhershme duhet krijuar medoemos), që s’është një dimension sipas logjikës së varfër të njerëzve, por vërshim njëherësh e-shkuar-e-tashme-e-ardhme-bashkë, duke i bërë një çarje çesariane barkut të Kronosit,

Ky është libri yt, një risi në letrat shqipe, sipas meje. Në fund të fundit ai është një rrefim në altarin e vetes, një e folur me vete, nga një tronditje supreme, ndërkaq e mbajtur 7 vjet brenda vetes dhe e zbrazur për 7 ditë si në një mit, prandaj dhe libri me të drejtë mund të quhet dhe mitobiografi, duke iu larguar vetes, si shpirti që kërkon të na ngrihet lart, për të na kqyrur me një mosfolje të shenjtë.

Shkrimtari e thyen këtë pakt nga shkaku i demonit të tij të brendshëm, ti flet dhe s’e ke për gjë t’i rrefehesh vegimeve ashtu si dhe një ikone, apo urës, bregut pranë shtëpisë, agut, ashensorit, që pasi hap dyert, nuk sjell atë që duam dhe e nis sërisht, të vijë me ëndrrën e asaj që duam.

Shkrimtari i jep zë të heshtur fletës së shkrimit nē kompjuter, të kaltër si një copë parajsore qielli dhe studion e krijimit e bën fushë futbolli, ku luajnë jeta me vdekjen, me arbiter fatin. Që pas lojës janë bashkë. E kush fitoi?

Po kjo është lojë, pa fitues të vërtetë dhe humbës të vërtetë dhe Zoti e di ku është e vërteta, si e qysh. E bukur dhe frikshme! Dikur, thua ti. Dhe dikur është dhe nesër, Ti mundohesh t’i bashkosh si në një tashme. Dhuratë për fëmijët. Dhe djemtë tanë fatalisht deshëm të ishin dhe etërit tanë. Sa gabim dhe ç’dhimbje pa fund që na dëgjuan…

Dhe s’na mbeti gjë tjeter veçse t’i japim dinjitetin e merituar dhe vdekjes ashtu si jetës.

Durim Taçi, me këtë libër ia ke arritur, shkëlqyer mynxyrshëm a mynxyrshëm shkëlqyer a… duhen extra words. Di që nuk është libër-britmë, as requiem dritë-mugët. Është një vetvete e dytë, jo vetëm jotja. Dhe s’kish si të ishte ndryshe…

Asaj i drejtohesh, vetvetes si tjetrit, njëlloj si botës, s’ke ç’i bën emfazës, është si pandemia, aqkollajrënëse, nuk është e veprës tënde, realiteti vërtet është habitës, dhe i një antilogjike tokësore, ndërkaq i druhesh emocioneve të tua, që t’i tregosh dua të them, por jo poezisë së fshehtë, dhe tregon ato, jo më tepër, që të mundin të shkaktojnë emocion te leximtari, te tjetri, te vetja tjetër.

Në fund të fundit qëllimi yt më duket se është shumë më konkret, se edhe ëndrra është konkrete, edhe deliri, edhe krijimi, konkretja s’është dhe aq konkrete, ti do që Atisi yt, ashtu si birin e mitologjisë që Zeusi deshi ta ringjallë, qoftë dhe pjesërisht, ta risjellësh, të dashur dhe të bukur, sportist në fushën e jetës.

Prandaj dhe ashensori i librit, kur i mbyll në funf fletët e veta, shohim se e ka nxjerrë atë dhe po vjen drejt nesh.

Shkrimtari Durim Taçi

http://www.arsalbanica.mk/wp-content/uploads/2019/11/extra-780x439.jpg

FUNERALI I PAFUNDEM- Kori që shndërrohet në kortezh

May 10, 2021 by dgreca

Funerali i pafundëm është një libër tronditës për një Shqipëri të brendshme, të supozuar nga Zhiti, që mban gjallë dhimbjen e tragjedisë antike greke. Në fakt është areali i improvizuar që kori i personazheve-maska intonon, duke përsëritur zërin e qartë dhe të rëndë të një choragos-i, një rol që Zhiti e merr përsipër deri në fund…./

Shkruan: Adrian Lësenciuc*/

Emri i Visar Zhitit nuk është i njohur aq sa duhet nga rumunët. Në fakt, letërsia shqipe na është imponuar me një emër të vetëm, Ismail Kadare, dhe dimensioni universal i veprës së tij (përkthyer nga M.D) ka ndihmuar që emri i tij të mbahet në ballë të kësaj letërsie.

Visar Zhiti lindi në diktaturë në Durrës dhe u diplomua në Institutin Pedagogjik në Shkodër po në diktaturë. U arrestua dhe u burgos për tetë vjet nga regjimi i Enver Hoxhës për “fajin” e vetëm se kishte shkruar poezi dekadente (për një vëllim poetik të çuar për botim). Poezia e Zhitit u botua vetëm pas rënies së Perdes së Hekurt. Vëllimi debutues, Kujtesa e ajrit, nga viti 1993, ishte një sukses i jashtëzakonshëm dhe autorit të tij iu dha Çmimi i Republikës së Shqipërisë për letërsi. Dhe vëllimet e tjera me poezi ishin me vlera të afërta me vlerën e të parit. Romanet e tij gjithashtu u pritën me entuziazëm nga kritika. Shumë vepra të tridhjetë viteve të fundit janë përkthyer në shumë gjuhë. Zhiti ka marrë çmime të rëndësishme ndërkombëtare, veçanërisht në Itali. Ndonëse ende i panjohur mjaftueshëm për publikun e gjerë rumun, vëllimi i tij me poezi Psalm u përkthye nga Renata dhe Luan Topçiu në 1997 dhe romani Funerali i pafundëm u botua për herë të parë në Shtëpinë e mirënjohur Botuese Leda – Corint në 2008, me përkthim të Luan Topçiut. Një ribotim i kohëve të fundit dhe i riparë i këtij romani u botua në vitin 2020 nga Shtëpia Botuese A. Vëllimi poetik Flatra e mundur, përkthyer nga Luan Topçiu dhe Renata Melonashi, u botua në të njëjtën Shtëpi Botuese një vit më parë.

Funerali i pafundëm është një roman atipik, më tepër një antiroman, një prozë e çartur, që nuk i nënshtrohet aspak konvencioneve, një tekst që shumë vështirë mund ta karakterizosh me termat me të cilat Romul Munteanu u përpoq të zbusë Romanin e Ri Francez përmes preludeve të një poetike të antiromanit. Funerali i pafundëm duket se minon edhe konceptin e antiromanit, të cilin Sartre e shihte si të zënë rob në pamje të jashtme dhe në konturet e romanit. Romani shfaqet më së shumti si një epikë në tre pjesë të pabarabarta: “Udhëtimi i zi”, “Elipsa dhe Corona V” dhe “Anti-Funeralet” (epilog) dhe 66 këngë, të hapura nga një “fletë e grisur nga fundi për t’u lexuar si fillim”.

Teksti i Zhitit përshkruan rrjedhën e një turme të papërcaktuar, jo konsistente në një marshim drejt vdekjes. Padyshim që rruga është vendosur sipas koordinatave ideologjike dhe shtysës së turmës, si një shëmbëlltyrë e errët e shekullit të njëzetë:

“…të ikësh larg. Sa më tepër këmbë, aq më pak lodhje. Të qenët bashkë, shumë njerëz njëherësh, të ngjall ndjenjën e fuqisë, e cila shtohet edhe nga e ecura. Kokët janë të rrezikshme.Të menduarit ndryshe gjithmonë prish punë. Rrugëtimin e bën më të lehtë mendimi i njëjtë, i vetëm, i përbashkët. I ngjashëm me yllin e karvanit që ndrit njëlloj për të gjithë. Dhe ai ecën me të gjithë, i largët, digjet si plaga e tjetrit që nuk dhemb kurrë. Është më mirë të mos mendosh, se jo vetëm nuk lodhesh, por shmang edhe mëdyshjet, që gjithmonë bëhen pengesë. Vetëm të ecësh. Ka më siguri, kur mendimi mungon fare. Ky është ideali: mungesa e tij. Se ka dhe epidemi ideologjike, dreqi e marrtë. ”(P.11)

Funerali, i drejtuar nga forca shtypëse dhe instinkte, duke shkuar drejt një destinacioni të vështirë, i drejtuar nga quasi-prania e një arkëmorti, ka gravitetin e “Librit të Pëshpëritjeve” të Varujan Vosganian-it. Turma mbahet nga dëshira e thjeshtë për t’u radhitur me normën e imponuar, nga përgjigja adekuate ndaj rrymave të mëdha ideologjike të fundit të shekullit. “Funeralii pandemive ideologjike”, siç e quan përkthyesi Luan Topçiu, një funeral i përbërë nga “personazhe maska” dhe “personazhe zëra”, avancojnë në vijimësinë e këngëve të epopesë, si vetë historia e nivelimit, duke lënë pas hapësira dhe kohëra, të marra së bashku, të kuptuara së bashku, në një pastë topologjike ende të papërfunduar: “Iknim dhe iknim. Ktheva kokën pas. Arrita ta shoh prapë varrezën, teksa zvogëlohej e zbardhte si një kope e mbetur delesh, e palëvizshme në vapën e mesditës. Dhe dielli i ftohtë m’u duk si një kafkë dordolecësh për të trembur gjithçka […] ”(f.31). Peisazhi (pas) apokaliptik është i populluar nga bunkerët e Hoxhës, mbi të cilët ka punuar një nga personazhet – zëra, varreza, qytete të shkreta, vende të thata e gurishte. Një Shqipëri që kaloi nga autoriteti osman në komunizëm, një Shqipëri e sekularizuar pa vullnetin e saj, rigrupohet në kolonën mortore, e pasigurt si e kaluara e vendit, e fshehur në të njëjtën mjegull si në veprën e Kadaresë: një Shqipëri që kishte jetuar, në funeralin e njëpasnjëshëm të vdekjeve të Stalinit, Mao Ce Dunit dhe Enver Hoxhës: “Kur vdiq Enveri, madhështia e tij ishte e rreme, si çdo gjë që i përkiste atij.” (f. 57)

Shqipëria në funeral hyn në gjysmën e dytë të epopesë në stinën e shirave, baltës dhe mallkimeve – një imazh i identifikueshëm edhe në veprën e Kadaresë – i udhëhequr nga një arkivol intuitiv, një ideologji e balsamosur: “Na udhëheq një arkivol që herë duket e herë zhduket, sipas kthesave që merr funerali, sipas motit, mjegullave dhe lojës gënjeshtare të dritës, të përpjetave idiote dhe të tatëpjetave edhe më idiote, duke përhapur duhmë kufome që s’kalbet… ”(f.136). Arkëmorti që ende drejton turmën e kortezhit, në të cilin mbyllet historia e kalbur e bindjes, ruan peshën e tij: “një i ri pas meje po më thoshte me zë të mallëngjyer, ngaqë njëri sup i tij kishte përsipër ca arkivol, se pesha që mbartnim, kishte rëndësi të jashtëzakonshme ndërkombëtare dhe kujdesi që bota të mos na e grabiste, duhej të ishte i tejshëm, mbi çdo sakrificë. “(f.161). Ditari i këtij udhëtimi, fort i poetizuar: “ngrita kokën i shushatur dhe pashë të drunjëzuar qiellin e arkivoltë, të brejtur nga krimbat e yjeve.” (f.166), kur e kur me këngë ose faqe që mungojnë, me faqe të fshira, me faqe – pasthirrma, është ajo në të cilën e gjithë dhimbja e marshimit është e shkruar përmes një jete të vjedhur, të mbyllur, të robëruar në ideologjinë e balsamuar, por duke transmetuar ende duhmën e historisë që nuk i nënshtrohet çmitizimit. Turbullues dhe dramatik është ky rrëfim i stërhollësive dhe qëndismave poetike, kjo alegori e historisë që shtyp nën peshën e vet njeriun që i nënshtrohet turmës dhe atë jashtë saj, secili “Secili nga ne është një arkëmort i gjallë i vdekjes që s’vdes. Mbi supet e tjetrit dhe të botës.”(f. 203), e cila fshin edhe poezinë e pamasë të ndryshimeve të dukshme: “Funerali i pafundmë vazhdonte rrugën e pafundme në mijëvjeçarin e ri. Dukej sikur s’kishte ndryshuar asgjë.”(P.207), ai vetë ende një pjesë e papërfunduar e marshimit të varrimit.

*Choragos, drejtues i korit, por që këndon dhe vetë, në Greqinë e Lashtë

*România literară^# nr. 10/2021

Visar Zhiti. Funerali i pafundmë. /

Përkthim në rumanisht nga Luan Topçiu. /

Pasthënie nga Liviu Lungu, 2020,

Shtëpia Botuese “A”. 224 f.

NGJYRA DHE RITME ME RIMAT SI PUTHJE

May 10, 2021 by dgreca

Eseja e një mamaje në ditën e saj.(Parathënia e librit “Të rritesh nga dashuria”)/ nga Eda Zhiti/

T-R-O-K-I-T-J-E…/

Sa herë trokiste dera në shtëpinë tonë, teksa shko¬ja ta hapja, do më duhej të kërceja sa andej këndej në majë të gishtave mes lodrave pafund, që vogëlushi im me emrin Atjon, kishte përhapur nëpërkudo. Duhej të bëja kujdes të mos shkelja asnjërën prej tyre. Në kthim, pra nga dera e jashtme deri në sallon, vajtje–ardhje, ndodhte që Atjonin ta gjeja të hipur mbi aparatin e televizorit, që e mbanim ulët, drejt e mbi dysheme. Madje e gjeja dhe të shtrirë sipër tij, me kryet plot kaçurrela të varur para ekranit për të parë më nga afër, duke u bërë kështu pjesëtar në ndodhitë, sepse Charlie Brown po adoptonte Snoopy-n. Ishte ende më vështirë ta hiqje nga ai përqendrim “përsipër televizorit”, kur shfaqeshin Tomi e Xherri. Me Zorro-n më ndryshe…Trokitjet, besoj, i zgjuan kërshërinë, teksa lodrat, dihet, që të shtojnë argëtueshëm dëshirën për veprim, fantazinë e aftësitë, ndërsa ekrani i televizorit ishte, si të thuash, një si lloj ftese nga bota jashtë, ku krahas merakut tim, duhej dhe përkujdesi i veçantë.Siç duket ato prapësi aq gazmore i ndiente më fort duke i parë kokëposhtë. Ndonjëherë hidhte vështrimin nga lodrat përreth, aq të shumta, mes rrëmujës të të cilave gjendeshin kasetat e videos me po ata personazhe, librat fletë trashë sa biskotat apo dhe plastikë, që e shoqëronin të voglin tim në vaskën e dushit e pluskonin nëpër valët që i krijonte me duar duke i përplasur hareshëm.Kështu do të ketë ndjerë praninë e detit dhe të varkave.Pastaj mes lodrave u shtuan dhe fletët e vizatimit dhe ngjyrat, që do të kalonin nga gishtat e Atjonit deri dhe në mure si gjurmë veprash arti.Veprimtaritë gjatë një dite përpiqeshim që të mos ngjanin shumë me njëra–tjetrën, por mbrëmjet e Atjonit ndiqnin një ritual të caktuar natyrshëm: banjoja, ngrënia e darkës, larja e dhëmbëve dhe “ora e plalave” siç i quante përrallat Atjoni 2–3 vjeçar. Pas atyre që i tregoja shqip, libri që parapëlqente ishte “Nel regno delle fiabe”, italisht, se ne banonim në Romë atëhere, punonim në ambasadë e Atjoni do të shkonte në kopsht dhe do t’i kuptonte të dy gjuhët. Pas përrallës së Pinokut, Hamletit të fëmijëve, i vinte radha “Shitëses së vogël të shkrepseve”, “Ushtarit prej plumbi”, “Të bukurës dhe bishës”…, “Lejlekët e egër” të Andersenit e mahniste, kur dëgjonte sesi të njëmbëdhjetë vëllezërit, të kthyer në lejlekë, e ngritën në qiell me krahët e tyre e fluturuan me motrën e vogël, Elisa. – E si është qielli brenda? Unë dua një zog, – këm-bëngulte Atjoni. Kur shikoja se po kapsalliste sytë nga gjumi, filloja t’i këndoja nina–nana. Aq rutinë iu bë kjo, saqë kur u rrit, deri dhe adoleshent, më i gjatë se sa unë, më thoshte: “Dua një nina–nana, ma, me atë zërin tënd të bukur” – dhe unë filloja t’i këndoja menjëherë duke buzëqeshur me kapriçon e tij. Po nejse, le të kthehemi te librat, më saktë te ky libër, që kemi ndër duar. Te vizatimet dhe poezitë e tij.Së pari do të desha të tregoj se Visari, shkruante dhe me Atjonin e vogël pranë. E kujtoj të ulur në divan, kur e mbante të shtrirë në njërën këmbë, e kishte zënë gjumi, dhe në gjurin tjetër Visari kishte bllokun e hapur, shkruante. Kështu u bë dhe “Ninullë burri për foshnjën që fle”, që u fut nëpër libra e u përkthye. Për herë të parë unë shikoja një poezi të tillë, s’e di a ka tjetër.Kurse përreth Atjonit të vogël kishte vazhdimisht fleta të bardha dhe ngjyra. Ne s’i thoshim: vizato! Ishte i lirë. Nëse e ndiente e do të kishte zell, po.Aq shumë u shtuan vizatimet e tij, që nga zhgarravinat e këndshme e te portretet, llojet e kafshëve, sendet, peizazhet etj, sa vendosëm të hapnim një “ekspozitë shtëpiake”, ftuam fëmijët e pallatit, jo vetëm të familjeve të ambasadës. Njëri nga vizatimet, ai me Shenjtën Nënë Tereza, e bëri kur ishte tre vjeç e gjysmë, iu botua dhe shkruajtën dhe gazetat.Poezia për Atjonin filloi si lojë, kështu besoj. E ngazëllente rima, siç thotë dhe Visari në njërën nga poezitë këtu. …Dhe një fjalë çfarëdo hidhje për ta rimuar unë.– Sa më do?– Sa gjithë bota, më shumë.S’e di kush kërkoi i pari të rimonim fjalë, Visari Atjonit, Atjoni Visarit apo unë?Pastaj të tre, duke shëtitur buzë detit, tashmë misioni ynë në Romë kishte përfunduar dhe ishim kthyer në Vlorë, në qytetin, ku Atjoni kishte lindur, ku e magjepsnin pulëbardhat, befas Visari nga rimimi i fjalëve kaloi në vargje me rimë. Dhe Atjoni i rriti kërkesat. Ende nuk dinte të shkruante, por donte vjersha, t’ia thoshe shumë herë, deri sa t’i mësonte, nga strofa në strofë, të gjithën.Varka mbi det rrëshqet ngadalë.Sa bukur e ngetatë një djalë.Shpesh e përcaktonte ai temën, për çfarë t’i kapte syri, për kopshtin e shtëpisë, për qenin tonë, Kelly, donte dhe një lepur dhe një poezi për të, etj, etj.Visari i shkruante e i rishkruante me shumë dëshirë. E mësonim përmendësh dhe ne, duke ia përsëritur Atjonit dhe ai pastaj ia thoshte Kaltrës, vajzës së motrës time, rrinin bashkë si motër e vëlla, ndërsa Tetisi sapo kishte lindur dhe e dinin lodër.Shpesh fjalët i shqiptonte jo mirë, p.sh. në vend të “pulëbardha këtu” thoshte “pulubardha kutu”, ashtu e mësonte dhe Kaltra dhe sa lezet u kishte!. Mjaftonte këmbimi i ndonjë zanoreje, që të krijonin muzikë më tepër. Ndërkohë bëra dhe unë një fletore “Fjalori i Atjonit”, ku shkruaja në dy kolona fjalët. Në të parën si i shqiptonte e në tjetrën fjalën e saktë, se ndryshimi mund të ishte i ndjeshëm.Nuk ka fjalor më të bukur në botë se ai i fëmijëve, kur përpiqen të shqiptojnë fjalët, ato duhet të ketë qenë paraket, që më pas ne i kemi kultivuar në formën e sotme.Vitet kalonin, unë vazhdoja t’i shkruaja letrat për Babbo Natale-n, që Atjoni m’i diktonte, njërën syresh e ruaj ende dhe tani, në moshën 23 vjeçare të tij. Vogëlushi im më argumentonte në to se ishte aq i mbarë, sa meritonte plot dhurata. Dhe të gjitha i mbërrinin.Krishtlindja deri në Vitin e Ri ishte koha më e bukur për mua, kudo që të ndodheshim. Më pëlqenin shumë rrugët e pasditeve të vona, të zbukuruara me drita pafund dhe ecejaket e njerëzve, ngarkuar plot me dhurata feste. Bashkë me Evën, time motër, por dhe me Visarin e Dashin, paketonim dhuratat, ja ashtu fshehurazi dhe pak përpara mesnatës së Krishtlindjes, i vendosnim pas derës së jashtme, prapë fshehurazi, ca më vonë krijonim rastin dhe njëri nga ne trokiste fort te dera, sërish fshehurazi, ndërkaq thërrisnim plot gëzim: “Erdhi Plaku i Krishtlindjes”. Atjoni dhe Kaltra rendnin tek dera jashtë plot ngazëllim dhe tërhiqnin zvarrë dhuratat që ishin më të mëdha se ata vetë. Mes lodrave të shumta, veglave muzikore, teleskopit të madh që ia dhuroi im vëlla, Ariani, ia solli nga Amerika, nuk duhej të mungonin librat, përralla e legjenda, që nga ato shqiptaret e ballkaniket e deri te ato në Veri, “Bambi”, “101 dalmatët”, etj. Më vonë Atjoni më tregoi se së bashku me Kaltrën e kishin zbuluar se si vinin dhuratat, por gjithsesi u pëlqente kjo lojë.A do të duhej ta vazhdonim po ashtu?Më mirë të bënim një ekspozitë të re. Dhe ku? Në kopshtin para shtëpisë, pikturat i varëm nëpër degët e pemëve dhe në përurim ftuam gjithë kalamajtë e lagjes…Atjoni rritej shpejt dhe bukur. Mbaroi shkollën filloren “Ylber” në Tiranë dhe kërkonte këngë apo himne, madje njëri prej tyre doli dhe në një nga botimet e shkollës. Ndërsa vizatonte me hope. Por kërkonte të bënte ndonjë nga kopertinat e librave të babit, atë të gjyshit patjetër.Por ishin dhe muret. Ashtu si në Romë që i llangoste, në Tiranë po i pikturonte dhe po i shkruante, edhe në anglisht. I erdhi radha dhe derës, ku vizatoi një trup femre e shkroi fjalën “Trokit”. Përpara syve kishim fëmijën, por dhe djalin e rritur në të njëjtën kohë. Po donte mëvetësinë. Më duket se ia kërkuam ne që fjalës “Trokit”, t’i shtonte “Trokit–je në zemër”, që të merrte dhe kuptime të tjera…Puna na çoi përsëri në Romë dhe Atjoni bëri ca vite shkollë atje, mbaroi dhe klasën e parë në Liceun Klasik, të famshëm në të gjithë Italinë, “Giulio Cesare”, nisi latinishten dhe greqishten e vjetër, por gjimnazin e përfundoi në Tiranë, në “Ismail Qemali”, nga që u kthyem. Fillimet e ndryshimeve ishin të vështira për atë si andej dhe këndej, por vinte dita që ai i tejkalonte duke i shtuar shokët dhe shoqet, edhe sot i ka, jo vetëm në Romë e në Tiranë. Kujtoj kur erdhi një herë dhe më tha: “Mush, e di ku ndryshon liceu në Romë nga gjimnazi në Tiranë?”. Ma trego – iu përgjigja gjithë vëmendje. “Ndërsa në lice na mësonin të mendonim, këtu na detyrojnë të mësojmë përmendsh”. Mbeta. Por dhe u ndjeva mirë me arsyetimin e ftohtë e të prerë të tij. Do të më duhej të lajmëroja arsimtarët…Shumë shpejt u afrua koha për të shkuar në universitet. Zgjodhi jo nga ato çfarë do të donim ne dhe nuk u luhat për asnjë moment: F.I.L.O.Z.O.F.I.Nga Milano, ku studionte, do të na shkruante se kishte zbuluar “mrekullinë e studimit”.Atjoni papritur botoi esenë e parë, pastaj të dytën, dërgoi të tretën… dhe i vinte keq që s’kishte dhe aq kohë, gjithë ditën në bibliotekë, sa të shkonte dhe andej nga Akademia “Brera” në Milano për të parë se si pikturohej.Po qeshja me vete, kur një pasdreke në shtëpi, ndërsa shfletoja një libër të Elias Canetti-t, “Gjuha e shpëtuar”, rilexoja vizimet, përshkrimin që ai i bënte nënës së vet, kur ajo i fliste për familjen e saj me emër të mirë dhe po përfytyroja librat e tim biri, ku ai do të bënte humor me mua, pasi dhe unë kisha rrëfime të tilla. Dhe ne vërtet botuam një libër me shkrimet e Atjonit 19 vjeçar, që u prit mjaft mirë nga lexuesi dhe kritika. Më shkundi nga mendimet, tani si dhe atëhere, një trokitje që më dridhi zemrën, një sinjal zileje, i shtre-njtë, që veç ne të tre e njihnim. Më vjen një zë nga jashtë derës: “O mush, jam Atjoni”.Kishte ardhur nga Milano për të na bërë surprizë mua dhe Visarit… dhe festa filloi. Më mori hopa në krahë e më solli rrotull nëpër shtëpi hareshëm. “I vogli im i madh, lum nana për ty”, e përkëdhela siç e përkëdhelja gegërisht, s’e gjej pse. Ishte rritur sa hap e mbyll sytë, ishte bërë “gjigant”.Bënim plane pa fund të tre dhe jo gjithçka ia mbërrinim të realizonim.S’e di a e kishim kristalizuar dëshirën për të bërë një libër me poezitë dhe vizatimet e rritjes së Atjonit… Po sa sukses patën në ekspozitën e Tij, që u përurua në Universitetin “Polis” në Tiranë dhe në albumin që iu botua më pas! I vlerësuan këtu e jashtë vendit.Dhe çuditërisht Visari i vazhdoi poezitë dhe më vonë, në Vatikan, në Uashington, ku na çoi puna, sikur Atjoni të ishte ende fëmijë me ne, shtoi të tjera, pjekurinë, dhimbjet e mungesës, yllësitë. Qiell, horoskope…si engjëll i përshkon.Tani rruga joteka emrin “Atjon”.Dhe ai ka shumë vizatime gjithë pikëlime të ndritshme yjeshVizatimet e Atjonit mbeten po ato, mrekulli fëmije për ne, tani e përgjithmonë.…po jua dhurojmë bashkërisht poezitë dhe pikturat, që dhe pse nuk janë bërë enkas për to, japin gjendje të përbashkëta plot dritë. Duke falënderuar botuesin, kam bindjen se do të pëlqehen nga ju, që në shtëpitë tuaja rrisni fëmijë, por dhe nga ju, të rriturit, që ruani brenda vetes fëmijën, një lloj Piter Pan-i tuajin. Cilëtdo qofshi.S’ka gjë më të rëndësishme, deri në shenjtëri, se sa të rritësh nga dashuria fëmijën dhe vetveten, se ritmi i saj, fjalët dhe ngjyrat, që gjithsesi rimojnë ashtu si puthjet prindërore. Konsiderojeni dhuratën tonë si një… trokit–je në zemër…

PËRSËRI PËR TRARËT NË SHTËPINË E SKËNDERBEUT

May 6, 2021 by dgreca

NGA VISAR ZHITI/

Janë vërtet në shtëpinë e tij, por larg, në Romë…

Sot, në ditën e lindjes së Gjergj Kastriotit, dua të flas prapë për atë që njihet tashmë si “Palazzo Scanderbeg”, – shtëpia autentike e Gjergjit tonë. Është midis Quirinale-s, Presidencës se Italisë dhe “Fontana di Trevi”, të famshmes, ku mblidhen turistë nga e gjithë bota. Dhe rruga aty mban emrin e Tij “Vicolo Giorgio Castriota – Scanderbeg”. Mbi portë është afresku me portretin e Skenderbeut dhe mbishkrimin: Princ i Epirit, jo vetëm sugjestionues për ne, por dhe me vlera për historinë.

Dëshmohet se kur vinte Skenderbeu në Romë, në Selinë e Shenjtë, për punët shtetërore në mbrojtje të Atdheut dhe Europës Perëndimore, rrinte te kjo shtëpi, vërtet e Tij, nderkohë sot pasuri e trashëgimisë kulturore italiane, e mbrojtur me ligj, që dhe nëse ndërron pronar apo dhe funksion, duhet të mbetet siç është, strukturë e kujtesës, si para 5 shekujve, kështu e përgjithmonë, sa të jetë Roma.

Sa herë kemi shkuar atje familjarisht, donte dhe djali, kur ishte i vogël na tërhiqte nga duart për atje, edhe kur na vinin miq, e vizitonim bashkarisht. A nuk ruan diçka të fortë, prindërore, të hershme? – thoshim.

Nuk po zgjatem me rrëfime, por po flas prapë për trarët e saj, që kur më shpjeguan se janë po ata të para 5 shekujve, shtanga. Po ata trarë qē rrinin mbi kryet e Skënderbeut, kur shkruante këtu mbi skrivani, ato ka parë me sytë e tij, kur i ngrinte lart, dhe e dinte Ai se për çfarë i lutej Qiellit.

Një si xixëllimë, si ndeshje sysh a mendim të pashqitshëm, e kam ende: ja, Italia e mrekullueshme, që e vetme ka 60 % deri 70 % të të gjithë thesarit të kulturês botërore, ruan trarët e Skënderbeut tonë. Të atij që na bëri çatinë e Kombit. Ç’mrekulli! Por dhe mbrojti Perëndimin, kulturën e tij. Kishte Skenderbe, pa pati dhe Leonardo Da Vinç e Mikelanxhelo e Makiavel…

Kur punoja në ambasadën tonë në Romë, kam bërë propozime e kërkesa me shkrim që kjo ngrehinë hijerëndë, tashmë hotel, të blihej nga shteti shqiptar apo të shkëmbehej, dhe aty të mund të vendoseshin ambasadat tona, e Shqipërisë dhe e Kosovës në Itali, edhe në Vatikan, madje ka vend dhe për një Qender Kulturore Shqiptare, nga që është pallat i madh…

Me mallengjim kujtoj perpjekjet e italianit, mikut tonë, që s’është më, Costanzo D’Agostino, që Shtëpia e Skenderbeut të kthehej në identitet.

Mjafton t’i shohesh ata trarë dhe merr fuqi…

Shihja Qiellin dhe unë. Falna, o Zot, se ne veç po prishim, lutesha në heshtje, nuk dimë çfarë bëjmë… dhe shtoja: apo ca dhe e dinë…