Visar Zhiti – Dielli

“BURGJET…” E DOM SIMON JUBANIT

August 6, 2022 by s p

-shkëmbim mesazhesh me botuesin e ri – nga thellësitë e ferrit pashë Jezusin në kryq.

Nga Visar Zhiti

Që libri “Burgjet e mia” i Dom Simon Jubanit doli dhe në gjuhën angleze, me një titull si varg lutjeje “From the depths of hell I saw Jesus on the cross” (“Nga thellësitë e ferrit unë pashë Jezusin në kryq”), besoj, nuk janë shumë veta që e dinë. Po që është përkthyer nga frëngjishtja, pra, paskësh qenë i botuar dhe në Francë, prapë janë pak ata që e dinin. Po që vitin e kaluar “Kujtimet” e tij i botoi në gjuhën amë, në shkodranishten e bukur të autorit, revista “Kens” me rastin e 10 vjetorit të shkuarjes së tij në amshim dhe me rastin e 20 vjetorit të botimit të tyre të parë? Prapë ende më pak veta e dinë. Po që botimi i parë i kujtimeve “Burgjet e mia” s’dihet në ç’shtypshkronjë u shtyp në atdhe, në Shkodër a Lezhë, Tiranë a Durrës a Gjirokastër, por libri u shpërnda keq, fare rastësishëm, por s’ishte e rastit që pengohej siç përndiqej autori dikur, nuk duhej të kishte përhapje, një lloj ndalimi, sa të ishte e mundur më shumë.

Është një libër që guxon, që përplaset, rrëfime të kalvarit të një jete, nga meshtar në diktaturë në burgjet e saj me vite e vite, 26 vjet i dënuar në ferrin e të gjallëve duke akuzuar hapur diktaturën e diktatorin dhe pastaj lirimi i tij, por jo liria, rënia e perandorisë komuniste, me demokracinë e dyshimtë, me në krye ata që bënë dhe diktaturën dhe kjo jo vetëm e zhgënjen meshtarin rebel të burgjeve, por dhe e acaron dhe prapë kundërshton dhe ai vazhdon të predikojë qëndresën me forcën e kryqit dhe të karakterit, duke akuzuar sërish, që liderët e rinj si vazhdues të liderëve të vjetër, pa kursyer as bashkëvuajtësit, deri në zemërim, aq sa të vjen të thuash: libër i prapë i një prifti të prapë! Por është e vërteta e tij, pjesë e së vërtetës epokale.

Lënda e librit duket se është vuajtje pa mbarim, përndjekja mizore, përballimi i asaj vuajtjeje me rrugët e besimit dhe të moralit, me karakterin dhe shpirtin katolik arrin të sfidojë deri edhe kishën e tij ndonjëherë, atë çfarë atij nuk i pëlqen, kështu duket, ndërkaq do të jetë ai që do të celebrojë, fshehurazi dhe hapur, meshën e parë pas atyre dekadave të mynxyrshme, që kur Shqipëria ishte shpallur me kushtetutë si vendi i parë e i vetëm ateist në botë, që ndaloi religjionet, prishi tempujt e fesë, duke i shndërruar kishat e xhamitë në kinema e pallate sporti, në magazina bujqësore në fshatra dhe depo armësh për repartet ushtarake, duke mos u mjaftuar me kaq, por duke vrarë dhe klerin, sidomos atë katolik si më të kulturuarin, pra dhe më kundërshtarin.

Në burg do të flakej dhe Dom Simon Jubani, siç duket për të sjellë dëshminë e tij marramendëse, të acartë.

Që në fillim na tregon se si i helmojnë të vëllanë, prift dhe ai dhe vjen deri te demokracia e helmuar e vdekja e vet.

Një zbulesë ndryshe, rrëfyese, meshë dhe tortura, enveri-djall, që i pëlqen ta shkruajë këtë emër me shkronjë nistore të vogël, dhuna, puna dhunuese, bashkë me fitimtarët kishte ardhur dhe injoranca, thotë autori. Dhe si qytetar ai vetëshpallet se “Bëj pjesë në partinë e të vorfënve e të masakruemve, të viktimave të së djeshmes e të së sotmes”…

Dje dhe sot për Dom Simon Jubanin janë një vazhdim pa ndonjë ndryshim të thellë.

Autori s’është më. Por siç duket jo vetëm e para, por edhe e fundit është fjala. Dhe desha t’i shkruaja përgatitësit dhe botuesit të kujtimeve të tij, shkrimtarit Lisandri Kola, ndërkohë dhe studiues e pedagog i letrave shqipe në Universitetin e Miçiganit, drejtor i revistës “Kens”, ku dhe ridoli vepra. “Burgjet e mia”, pajisur me parathënie të gjerë informuese dhe vlerësuese.

…studim, kritikë, dokument, dëshmi e specializuar dhe e lexueshme nga të gjithë, kulturologji, – shkruajta. – Është guxim që vjen prej së thelli nga vetë vepra dhe shëmbëlltyrë, parafjalë në karakterin e karakterit të autorit, si qëndrimet e tij, duhej dhe ashtu, – vazhdoja, – por ndjej keqardhje për çka shkruhet për një bashkëvuajtës të tij në Burrel, nuk kam qenë në burg me ta, por nuk flitej askund keq për atë nga të burgosurit që njoh. Subjektiviteti i të furishmëve dhe lëndon, por duhet të mësohemi me të vërtetat e tjetrit, t’i shohim sa të vërteta janë ato për të gjithë… Të lexoj/më Dom Simon Jubanin. Të qetësohemi nëpër shqetësime…

Keni bërë një punë me rëndësi, se edhe “pamëshira” është mëshirë e rreptë, – përfundoja mesazhin tim. – Mrekulli që vjen ky libër antimashtrim, me një si djall antidjall…

Dr. Lisandri Kola më përgjigjej:

Jubani asht i sertë si autor dhe ‘rebel’ (arrë gungçe e quen veten në librin e tij). Varianti i tij mbi Arbnorin (bashkëvuajtës yni, shën. im.) ndoshta asht unik, por censura, sapo libri pat dale, të lên vend për pikëpyetje shumë. Sidoqoftë, shumë të vërteta ndryhen në (ish)materialet arkivore. Siç e dini, ata edhe kur merren, censurohet nga vetë AIDSSH-ja. Pra, eleminohen emnat e deponuesve, spiunëve, bp, pseudonimeve etj.

Parathania në frangisht dhe anglisht, asht nga nji francez, mik i Jubanit që e pat ndjekë apostullimin e tij. Ai, si duket, ka sponsorizue dy edicionet. […].

Botimin 1 e ka kurue Ana Luka nën pseudonimin letrar Anza Shkodrane. Unë… mora leje mbas sa viteve në Arkipeshvinë e Shkodrës dhe po përgatisnim botimin, Biblioteka Françeskane e botoi në letër…

Sidoqoftë ne jemi të gëzuem se prej nji libri të censuruem, në 20 vjetorin e bot. 1, “Burgjet e mia” dhe 10 vjetorin e kalimit në Amshim të S.J., u botuen 4 versione: 2 shqip, 1 anglisht e 1 frangisht. Asht njimend mrekulli!

Dhe unë do t’i shkruaja sërish:

…Kujtoja se s’kisha pse lexoja më për burgjet “tona”, por më mësoi si ta shoh më me ngulm të pamëshirshëm dhe burgun tim…

Libri më shkundëlloi, më preku, autori është i skajshëm, ashtu siç janë dhe të vërtetat e tij shpesh, duhet një qëndrim i tillë që s’kursen asgjë siç nuk na kursen “asgjëja”, sidomos kur është vrastare, e them prapë që ndjej keqardhje për bashkëvuajtësit, në parim jam me Dom Simonin, por mund ta thoshte të vërtetën e tij ndryshe, të mos lëndohen të lënduarit edhe nga ne, se ngjan si një hakmarrje e vonë, por gjithsesi e vërteta duhet, pa maska, e di unë ç’kemi hequr nga “spijunët e burgut”, më pis e gjynahqarë se jashtë… por, t’i lëmë të tjerat, të shohim ato që bëjnë kohë dhe histori, e madhërishme është mesha e parë, një hymn që vetëm Shkodra mund ta jepte si prelud e vetëm një kokëfortësi si prej shenjti e Dom Simon Jubanit mund t’ia dilte…

Kujtimet janë një vepër që duhet, ato janë dhe udhërrëfyese për të ardhmen, sidomos kur janë shkruar artistikisht bukur, pra është bërë alkimia e vuajtjes. E çmoj shumë autoironinë e sarkazmën, tradicionale, që Shkodra i ka…

Dhe Dr. Lisandri më përgjigjet sërish:

Falemnderit shumë… për mendimet dhe komentet rreth librit. Unë mendoj se profili i Dom Simonit, asht si episodi i Jezusit, kur dëbon tezgat prej tempullit. Pyetja asht, a duhet të ishte ma i ‘butë’ Jezusi me mëkatnorët? Besoj se nuk del veç nji përgjigje në këtë rast. Kështu e perceptoj dhe unë rrëfimin e SJ, i cili asht i sertë e i drejtë (aq sa asht njeriu). Objektiviteti dhe ‘radikalizmi’ narrativ, ndoshta i kanë mungue librit shqiptar mbas 90s. Forma e tij shkrimore, sugjeron reflektim dhe nxit institucionet për lëvizje…

SJ jep nji dëshmi, i takon institucioneve shqiptare me pohue ose provue të kundërtën, nëse gjithmonë ka ende dokumente për shqyrtim.

Por unë tham se kulmi i asaj vepre asht mbyllja, siç thoni edhe vetë, dhe ‘kontestimi’ i hierarkisë religioze sa i takon formimit teorik për shelbimin. Nëpër fletë sigurisht gjen perla të tjera, si psh ‘antikomunistët’ komunistë që Amerika i ka pranue në shtetin e saj. Rasti i djakonit, Ndoc Vasili alias Anthony Kapaj, i cili ka asistue komunistët për futjen e armëve në kuvendin Françeskan. Ai vdiq në ‘paqe’ para 3 vjetësh në New York. Stili mandej asht unik për narrativën e burgut.

4. Isha trallisur nga leximi. E gjithë vepra sikur mbart dhe këtë jehonë diabolike, mosndëshkimin e së keqes, që krijon klimën e saj. Dëmtohen ndërgjegjet dhe s’ka më përgjegjësira, as pendim e përkushtime ideale. Aq sa mua më duket si përgjegjegjshmëri negative, ku nuk janë mbyllur moralisht dyert e “Burgjeve të mia”, ngaqë nuk janë hapur Dosjet kobëzeza të diktaturës. Nuk mjafton të nxjerrësh se ç’dukuri sollën dëme, por dhe cilët emra i projektuan dhe cilët i zbatuan çnjerëzisht. Ku janë dhe ç’bëjnë? Ardhmëria nuk duhet të jetë përsëdytje e së shkuarës. Aq sa e vonë mund të (u) duket vepra e Dom Simon Jubanit tani, po ashtu dhe aq e parakoshme, ajo gjithsesi sërish vjen në kohë dhe, sa herë ta lexojmë, është koha e saj që jep porosi. Kujtoj/më kreun që e sheh Shqipërinë diktatoriale si një park zoologjik, kështu ishin bisedat e të burgosurve, ashtu e shihnin dhe burgun, si një rezervat. Një humor i trishtë, i zi, oruellian. Ndërkaq përdëllimi i autorit për vendin dhe gjuhën është i ndjeshëm ashtu si për të vërtetën dhe lirinë, që janë në madhësinë metaforike të zemrës së plagosur, kanë atë përfundje të saj dhe kulmojnë me Shkodrën e tij – “lagjen kryesore të Jeruzalemit Qiellor” – kështu e quan mahnitshëm. Dhe prapë një prapësi, deri në fund, na dalin dy epilogë siç nuk ndodh, njëri në tokë dhe tjetri në qiell. Sikur duan të theksojnë një mëdyshje që nuk është e autorit, por e realitetit. Epilogu në tokë është komedia e demokracisë shqiptare, siç do të donte ta quante Dom Simon Jubani. Nërsa Epilogu në Qiell është dërrmues, ka një qortim hyjnor, që vetëm një prift shqiptar si ai do të mund të guxonte ta shkruante, që kërkon në parajsë ndëshkimin, jo vetëm të keqes, por dhe të ushtruesve të saj si një zeje tmerri. Ja, Autori sheh veten të vdekur me një pikëllim ngazëllues, korp i lodhur… pa dhëmbë, të thyer dhe shkulur torturave, por dhe me buzëqeshjen e pashuar, shpotitësë, teksa shpirti shkëputet për të ikur qiejve për në parajsë… dhe atje takon Shën Pjetrin, por në vend të Shën Mëhillit me kandar aty, që peshon bëmat e njerëzve për të vendosur se nga do të shkohet, ishte tjetër kush, e pabesueshme, Enver Hoxha me kostum të bardhë, me kandar në dorë, madje dhe me flatra (?!?!). Si është e mundur? Këlthasim bashkë me autorin. Dom Simon Jubani ndërmend se kishte ndjekur një meshë dikur, ku një jezuit i huaj kishte predikuar se edhe në qofsh kriminel i botës, nëse pendohesh, qoftë dhe në minutën e fundit, kur je duke dhënë shpirt, e ke shëlbimin, udha për në parajsë është e hapur, e lejon kisha jonë. Si? Dhe Dom Simon Jubani, tani vetëm shpirt, vikat sërish me pezm hokatar: unë të gjej në parajsë dhe atë, diktatorin tim, të pafenë, që më kalbi në burg, jo vetëm mua, por popullin tim të gjithë? Atëherë dal unë nga parajsa. S’mund të jemi të dy bashkë…Dhe shpirti i tij endet rrugëve qiellore. Po tash nga t’ja mbaj? – pyet mes reve. “S’kam ku të shkoj larg teje, o Zot! Vetëm ti ke fjalë jete të pasosun” – përgjigjet po vetë me fjalët e Shën Pjetrit. Në fakt pyetja mbetet e hapur për Shqipërinë, që duhet të shkëputet në mënyrë drastike dhe me drejtësi nga e keqja e saj dhe të ngutet të shkojë në parajsën e vet, po me drejtësi dhe mëshirë, pra, në normalitetin e gjërave, në europianizmin e jetës, nëse mund ta themi. Është homelia e një prifti kështu, që pa Krishtin në kryq, pra veten, nga thellësitë e ferrit.

ORA E SHKRIMTARIT MUSTAFA GREBLLESHI…

August 4, 2022 by s p

– Nga Visar Zhiti –

… ka orë që janë ndryshe, përtej trishtimeve apo gëzimeve të ditës, që tregojnë një kohë të brendshme të njeriut, ato çaste që krijojnë të gjithmontën, virtytin dhe dashurinë…

Më kishin treguar se, pasi shkrimtari Mustafa Greblleshi kishte dalë nga burgu, punoi ca kohë si hamall dhe pastaj u bë bojaxhi, lyente muret nëpër Tiranë… dhe besoj se nuk kishte orë dore, se edhe puna ashtu ia donte, i pêrndjekur dhe me orë, kur ato ishin aq shumë të shtrenjta…

Ndërkaq, thuhej, se romani i tij i njohur, “Gremina e dashurisë”, botuar në vitet e luftës, në ‘43, por i harruar me qëllim nga socrealizmi, çuditërisht ribotohej herëpashere në Kosovë dhe adhurohej nga lexuesit. Mbase duhej ai sentimentalizëm, kur shumëçka bëhej më e pamëshirshme apo gjuha shqipe, ajo e folur, ku bashkoheshin begatshëm dy dialektet, vinte e ngrohtë dhe e sinqertë, etj, etj.

Ishte koha kur po lejoheshin të vinin nga Kosova për vizitë shkrimtarë apo të jepnin koncerte grupe muzikore, këngëtarë, valltarë, ata të teatrit dhe ndërsjelltas shkonin dhe nga Tirana për andej, matanë kufirit shtetëror, edhe profesorë për të dhënë leksione në Universitetin e Prishtinës, etj. Do të quheshin vitet e liberalizmit, që do të dënoheshin shumê shpejt dhe ato. Orët do të iknin prapë mbrapsht. Kërshëria gjithsesi do të ishte e madhe, vërtet si ishte jeta në Kosovë, ç’bënin vëllezërit tanë atje… po librat? Arrinte të futej ndonjë fshehurazi, por e kemi fjalën te orët. Te orët e fshehta. Dëgjonim atëhere, në bisedat zêulët, por në mirëbesim, se në Kosovë pyesnin shpesh për atë, Mustafa Greblleshin. Cilin? Autorin e romanit “Gremina e dashurisë”. Atij librit të verdhë, të ndaluar.? Po gjallë është ai, ç’bën? Bojaxhi… E në Kosovë duan ta ftojnë, të bëjnë orë letrare me të, po kush e lë?… po dëgjo tjetrën: qytetarë të panjohur atje, kur takojnë ndonjë nga të Tiranës, jo vetëm që duan të dinë për Mustafa Greblleshin, por ndodh që heqin nga dora orën e tyre a blenë një të re në shitoren më të afërt dhe luten njerëzisht, a mund t’ja jepni Mustafa Greblleshit, kur të ktheheni, dhuratë nga një lexues, s’ka rëndësi emri…

Po si mund të shmangej dhurata nga një shqiptar andej? Po se mos ishte provokim? Dhe porosia ishte e rreptë: kujdes, jeni të besuarit tanë!… Po se mos keqkuptoheshin, po a e dinin se ishte me rrezik, si mund t’ia jepnin Mustafa Greblleshit orën, po ku ta gjenin atë bojaxhi në Tiranë, ka qenë dhe në burg politik… po sikur ora të kishte nënkuptim tjetër, të ishte shenjë, do të vijë dhe ora jote. E kujt? Ta denonconin dhuratën?…

Sigurisht që Mustafa Greblleshi s’dinte gjë fare, vazhdonte të lyente apartamentet e Tiranës dhe pas pune shkruante ndodhitë e ditês, madje me aq humor si pa të keq, mbase botoheshin ndonjë ditë, edhe librat kanë orën e tyre dhe përkthente e përkthente tregime të Luigi Prandelo-s, drama të De Filipo-s apo përrallat “1001 netët”. Mbase do ketë natë të 1002-të, ditë të tjera…

Të ka kërkuar një artist nga Kosova pas shfaqjes. Mua? Pse? E kush më njeh mua tani?…

Po a arriti ndonjë nga orët në dorën e tij? Vërtet të ishin aq shumë sa thuhej? Po qoftë dhe vetëm një, do të mjaftonte sa për të gjitha.

…Nuk e di pse më duket sikur e shoh Mustafa Greblleshin në një ballkon, megjithëse nuk e kam parë kurrë e ai s’është më, po ashtu më tregonte Nëna ime, rrinte më të shoqen dhe pinin kafe në ballkon, çifti më i bukur në Berat, elegantë, europianë. Dhe kur dhe im atë doli gjallë nga burgu dhe torturat dhe endeshin pa një strehë, im atë s’ka patur kurrë një orë të veten, as nëna, Mustafa Greblleshi me të shoqen u afruan mbështetje, ejani tek ne, u thanë, po kështu dhe miku tjetër i vuajtjeve, poeti e përkthyesi Vexhi Buharaja. Ata do të burgoseshin së shpejti…

Po a erdhi ora e tyre? Shoh fotot, kërkoj, a ka orë në dorën e shkrimtarit?A ka mundur ndokush t’ia jepte? Nëse jo, kush e ka orën e Mustafa Greblleshit? Ai buzëqesh dëshpërueshëm në ballkonin e tij qiellor. Është ende në mes një gremine dashurie… dhe hëna ndrit si njē orë e varur.

DY ROMANE NGA MIRELA…

July 30, 2022 by s p

– mbresë leximi –

Visar Zhiti

Realiteti, tashmë edhe letrar i shqiptarëve, është pasuruar me jetët larg, jashtë Atdheut, nëpër botë, ku përpjekja për të arritur ëndrrën ka përplasje, humbje, dashuri, vështirësi plot, por gjithsesi shpalosje të forcës së njeriut në atë që quhet aq ftohtë me një fjalë: “integrim”.

Përkundrazi në letra kjo vjen marramendshëm, na i tregon bukur dhe Mirela Kanini, bijë shkrimtareje ndërkaq, mërguar familjarisht në SHBA, e cila si pakkush i është përkushtuar romaneve. I ka botuar në Tiranë, duke tërhequr vemëndjen e lexuesit edhe në diasporë. Dy më të fundit na i dhuroi dhe neve, jemi afër…

“Mëkatet e Zonjës Ema” dhe “Klienti”, botime të “Albas”, lexohen me ëndje, me kërshërinë se si është jo vetëm fati i shqiptarëve në një shtet të madh, metropolitan edhe në teknikë e në të menduar e në të ndjerë, por si është dhe e përditëshmja e tyre në atë realitet aq modern e aq të shfrenuar.

Në romanet e Mirela Kaninit personazhi shqiptar, grua, Ema apo Ana, kanë besueshmëri, janë të thjeshtë, njerëzorë, pa komplekse penguese a i tejkalojnë ato, natyrshëm madje, guximtarë, të shoqërueshëm, me miq, e shohin jetën në sy, dinë të duan, të vuajnë dhe të arrijnë, ndërsa imazhi i Shqipërisë ka një si përndritje të vegimtë, gjithsesi avionët fluturojnë normal dhe për në Rinas.

Romanet e Mirela Kaninit janë triller me aksion dhe enigma nga ato që shkaktojnë krimet që do zbulohen në fund, me befasira si skenare filmikë holliwoodianë, me llapsje psikologjike si ndriçime të fenerëve të makinave, është familja me krizat e saj sot dhe individi i traumatizuar, etj, ku mes kësaj shoqërie lëvrijnë dhe shqiptarët e saj dhe si rrugëzgjidhje për mbijetesë shpirtërore, jo ekonomike, që duket si e zgjidhur, mbetet ajo që ka qenë, e lashte sa vetë njeriu: dashuria. E sinqertë për veten dhe tjetrin, po aq njëlloj, dhe për jetën pafund.

TAKIMET ME JEVTUSHENKON, POETIN NË FRONTIN PËRBALLË

July 20, 2022 by s p

“…nuk ka Rusi të Putinit, por të Pushkinit…” tha ai

Nga VISAR ZHITI

Sot poeti i njohur Evgeni Jevtushenko do të ishte 90 vjeç. E kemi takuar, kam përkthyer poezi të tij që kur isha student, kam patur letër-këmbim me të dhe së fundmi kam botuar një libër, “Si na erdhi ai, i ndaluari…” ku nëpërmjet tij rrëfej si u rrit gjenerata ime, ç’lexonte fshehurazi në diktaturë dhe si, dënimet tona, desha t’i shpjegoj tim biri, Atjonit, poetin sovjetiko-rus, Evgeni Jevtushenko, poezinë e tij, ndikimet tek ne, etj, ndërsa ishte ai që më tregoi mua me një fjali pyetëse, madje duke buzëqeshur atë dhe në tërësi poetin e Realizmit Socialist:

“…ishte interesant, por dhe narcis… mos janë ca si egocentrikë ata që i ka përkëdhelur regjimi?”

U takuan vetëm një herë në Lugano në Zvicër dhe unë ndryshova krejt librin dhe optikën, natyrisht që tregoja dhe jetën e tij, që lindi në 18 korrik 1932 në

një qytet të vogël në Siberi, në Zima, rajoni i Irkutskit, etj, por më interesoi kompleksiteti i tij, që poezia e tij ishte e lidhur dhe me Shqipërinë, jo vetëm pse erdhi dhe në Shqipëri dhe ka poezi për Shqipërinë, etj.

Gjatë kohës që sundonte realizmi socialist, ai përflitej në qarqet tona letrare dhe nga lexuesi i poezisë si një mit i kuq, kritikohej dhe adhurohej fshehurazi, madje dhe imitohej, pa patur asnjë libër të botuar tek ne, përveçse dy poezive të hershme të tij, të përkthyera nga Drago Siliqi, në një antologji të madhe të poezisë ruso-sovjetike, që do të ndalohej në po atë vit që doli, sepse u prishën marrëdhëniet politike dhe diplomatike midis Shqipërisë, vendit më të vogël të kampit socialist dhe Bashkimit Sovjetik, vendit më të madh, superfuqi botërore.

Edhe kjo ngjarje gjeti jehonë në poezinë e Jevtushenkos, shpotínë dhe goditjen, ndërsa në letrat shqipe do të ishte temë qendrore dhe e madhe, heroike, madje e të gjitha arteve.

Jevtushenko së pari do ta shihnim personazh në një nga romanet më të bukur të Kadaresë, “Muzgu i perëndive të stepës”, estravagant dhe pa ideale, me një si simpati të fshehur për një shok shkolle në Institutin “Gorkij” të Moskës.

Pastaj u përhap me bujë dhe frikë se Jevtushenko kishte shkruar një poezi, “Trashëgimtarët e Stalinit”, kundër Enver Hoxhës. Kërshëria për poezinë e tij u shtua rrezikshëm.

Ne, studentë në atë kohe, letrarët e rinj siç quheshin, poetë, etj, kërkonim të lexonim ndonjë të tij, qoftë një poezi a strofë a varg, që edhe gjendeshin në gazetat dhe revistat letrare, ku ai shahej si poet revizionist, në shërbim të klikës së Kremlinit.

Dhe ne u rritëm dhe u formuam me kulturën e sharjes në letërsi.

Poezinë e parë të tij, fshehurazi, ma dha poeti Rudol Marku, isha student, kishte përkthyer një lirikë të mrekullueshme dashurie. U përhap ndër ne. Kujtoj kur më arrestuan dhe në hetuesi netëve më ulërinin në qeli, i lidhur me pranga, që pse kisha lexuar librin “Molla” (Jablloko) të Jevtushenkos, që në fakt nuk e kisha gjetur dhe s’e kisha parë kurrë, por ca poezi të tij, në një revistë sovjetike, që na e kishte dhënë dorazi një e njohura jonë në Bibliotekën e Shkodrës. Në fakt i përktheva ashtu me fjalor, nga dëshira e madhe, ua dhashë shokëve dhe miqve të ngushtë, se ashtu bënim, i jepnim njëri-tjetrit përkthime të fshehta, mbushnim fletoret.

Edhe sot më vijnë ulërimat e hetuesit pas mesnate: pse e ke lexuar armikun Jevtueshenko, ai ka shkruar poezi kundër Shqipërisë dhe Enver Hoxhës…

Do ia tregoja këtë fakt Jevtushenkos vetë, kur do ta takoja në Milano, në vitin 2008, se na pranuan antarë të PEN Clubit Italian në të njëjtën ditë. Ai u entuziazmua që unë isha burgosur dhe për poezinë e tij, lajmëroi dhe të shoqen, që t’ia tregoja dhe asaj, shkëmbyem dhe libra me autograf dhe unë i thashë dhe për poezinë që kisha bërë me mend i burgosur, që i kushtohej atij.

Dhe ai më dha dhe poezitë që kishte shkruar për Shqipërinë, me trishtim dhe dashuri dhe poemën që kishte shkruar në vilën e kryeministrit shqiptar, Mehmet Shehut, të cilin e “vetëvranë”.

– A të doli fantazma e tij? – e pyeta.

Në takimin në publik në Milano, kujtoj që një grua ngrihet nga salla në librarinë “Mondadori” dhe i thotë Jevtushenkos:

– Na folë pak për Rusinë e Putinit.

Dhe ai shungëlloi:

– Zonjë, nuk ka Rusi të Putinit, por të Pushkinit… Rusia është e Dostojevskit, e Gogolit, e Pasternakut, e Eseninit, e Sollzhenicinit, e Mandelshtamit… e im… e shokëve të mij. Tani që vendi i tij ka sulmuar Ukrainën e ai s’është, më vjen i fortë zëri i tij.

Jevtushenko ishte kundër, por jo kundërshtar, sipas studiuesve. Ishte rebel me poezinë e tij politike, të cilën, pas rënies se komunizmit, do ta quante “poezi e mbrojtjes së drejtave të njeriut”. U bë e famshme poema e tij “Baby Yar”, e shkruar në 1961, ku denonconte masakrën naziste të vitit 1941, e shoqëuar me antisemitizmin sovjetik, me persekutime nga bolshevikët ndaj hebrenjve në Babi Jar, në rrethina të Kievit në Ukrainë, ku tani janë ushtarët rusë që shkatërrojnë dhe vrasin.

Ç’do të thoshte sot Jevtueshnko për luftën e çmendur në Ukrainë?

Kami dhe një tjetër poezi të tij “Pragën çajnë tanket” e vitit 1968, që del kundër pushtimit të Çekosllovakisë nga çizmja staliniste e ushtrive sovjetike në krye të forcave të Traktatit të Varshavës.

Edhe në 1989, kur Jelsini dërgoi tanket në Çeçeni, Jevtushenko e denoncoi dhe nuk pranoi një çmim prej tij. Kujtoj data të tjera:

1991 – viziton Shqipërinë, ndërkohë shoku i shkollës së tij, shkrimtari shqiptar me njohje botërore, Ismail Kadare, kishte kërkuar azil politik në Francë.

1993- Jevtushenko shkon në SHBA, në Universitetet në Oklahoma e Nju-Jork, jep leksione për poetët rusë dhe europianë dhe historinë botërore të kinematografisë. Pranimi i tij në Akademinë Amerikane do të ngjallte polemika, poeti i pëzënë nga Bashkimi Sovjetik pas burgut të tij, Josip Brodskij do ta quante Jevtushenkon “Disident i emëruar”.

Pas tetorit të vitit 2007 Jevtushenko e ndan jetën e tij mes dy vendeve, Rusisë dhe Shteteve të Bashkuara.

Në 1 prill 2017 ndërron jetë dhe trupin e tij e çojnë të prehet në amëshim në Rusi

Dhe mua m’u desh të shkruaj për dukurinë Jevtushenko në librin ese që tregova, “Si na erdhi ai, i ndaluari”, që shkak u bë ajo thënia e Atjonit, tim biri, që u njoh me Jevtushenkon në Lugano, në Zvicër, ishte bashkë me mamin, Edën, i kishte marrë me vete miku ynë, poeti Sebastiano Grasso, presidenti i PEN Clubit italian, ndërsa unë isha në Moskë, e tregoj në gjysmën e dytë të librit.

Gjithë kohës në Lugano Atjoni mbante për krahu Jevtushenkon që çalonte, kishte operuar njërën këmbë, e kishte prerë. Në fakt çalonte Realizmi socialist, shkruajta në libër. M’u desh kjo metaforë.

Jemi para gjyqit të së ardhmes. Por sot është datëlindjen e Jevtushenkos, 90 vjetori i tij dhe dua të dëshmoj poezinë…

EVGENI JEVTUSHENKO

12 POEZI

DASHTË QIELLI

Dashtë Qielli u vjen pamja verbanëve

e gungaçët shpinat drejtojnë.

Dashtë Qielli bëhemi ca Zot, pak fare,

të jesh pak, pak s’të kryqëzojnë.

Dashtë Qielli të mos i ngjitemi pushtetit,

heronjve të rremë jo dhe jo.

Të pasur të bëhemi, por jo të vjedhim,

natyrisht nëse mundet kjo.

Dashtë Qielli të bëhemi dhelpra plakë,

që s’bie në ato gracka me shkopinj,

mos qofshim viktima, as xhelatë,

lypsa kurrë, as zotërinj.

Dashtë Qielli sa më pak plagosje

në përleshjet që vetëm të çmëndin,

sa më shumë vënde dhe përsosje,

pa u dashur ta humbësh tëndin.

Dashtë Qielli që toka e pamatë

gjurmët t’mos na i hajë gjithkund.

Dashtë Qielli të na duan gratë

dhe kur të jemi në fund.

Dashtë Qielli të heshtin gënjeshtarët,

zë hyu të ndjejmë në thirrjet e pafajshme,

që Krishtin të dallojmë tek të gjallët

në fytyrat e burrave dhe të grave.

Të mos mbartim si kryqin pabesitë

dhe si mjeranë të biem përdhe,

të mos jemi dyshues çdo ditë,

dashtë Qielli qoftë Zoti në ne.

Dashtë Qielli të gjithën për të gjithë

ta kemi sa më shpejt, pa u fyer prej saj.

Po, po, të gjithën, por veç zgjidh

nga ato që s’të turpërojnë pastaj.

1990

BABY IAR

S’ka fare monument mbi Babi Yar,

As gur varri të ashpër në atë thepisje.

I tmerruar sot,

sa i vjetër jam,

Sa e gjithë raca hebraike.

Si izrealit të lashtë

veten shoh

Në Egjiptin e lashtë endem, iki

Në kryq vdes me gozhdët në kockë,

Edhe sot jam me tortura shpirti.

Dhe Dreyfusi*

gjithashtu jam unë

Nga filistinët dënuar,

shitur,

pas hekurave jam

nën dhunë,

I pështyrë,

me gurë

goditur.

Dhe në Bruksel më kanë sharë,

Me çadrat hedhur, i çarë…

Tani jam

një djalë në Białystok* *.

Gjak në dysheme.

Gjaku rrjedh në stol.

Zotërit e barit dhe lokalit tok

Turfullojnë erë qepë dhe alkool.

Çizmet më shkelën… Fytyrën ma nxinë,

Në masakër t’u përgjërohem banditëve.

Me talljen:

“çifutë vrisni, shpëtoni Rusinë”,

Sa keq ma rrahën nënën time!

O Populli im!

E madhja

Rusi!

Me internacionalen brenda trupit.

Duart shpesh ke zhytur në ligësi,

Nën emrin e pastër klithmat e turpit.

Unë e di mirësinë e tokës time.

Por poshtërsinë

nuk di ku ta fus,

Që antisemitët pa pike përgjegjesie

Fshihen në “Bashkimin e Popullit Rus”.

Shikomëni që jam

dhe Anna Franku

E tejdukshme

si degëz e brishtë në prill.

Dhe unë dua.

pa fraza tanku,

Sy më sy të shihemi

me ëndje dhe trill.

Kaq pak të shohim,

më dhemb ky shpirt,

Qiellin na ndaluan, na ndaluan

gjethet,.

Por prapë kemi mjaft,

ne njerëzisht

Përqafohemi në dhomën e errët.

“Mos u tremb!”

“Po ata erdhën!”

“Janë zërat e pranverës së hershme.

Më jep një puthje.”

“Po shqyejnë derën?”

“Shhhht. është akulli që po plasaritet.”

Bari i egër shushurin mbi Babi Yar.

Pemët shohin me frikë

sikur kalojnë gjyqtarë

Këtu heshtur mashtrohemi.

Kapelja në dorë

Flokët befas bëhen

të bardhë bore.

Bërtas dhe unë, pa tingull qaj

Për mijëra e mijëra

në gropë hedhur. .

Unë jam çdo plak,

i pushkatuar

në pllajë,

Unë jam

çdo fëmijë

këtu i djegur

S’ka fibra trupi im

ta harrojë këtë,

“Internacionalja”

të mos gjëmojë më kot,

Deri sa t’varroset e t’mos dëgjohet më

Antisemiti i fundit

në këtë tokë.

S’ka gjak hebre të mos jetë gjaku im.

Urrej me shpirt të pashpirtët në jetë

Si një hebre çdo antisemit.

Dhe kjo më bën

një rus të vërtetë.

________________________

*) Alfred Dreyfus, oficer francez, i shkarkuar padrejtësisht nga shërbimi

në 1894 për shkak të akuzave të sajuara dhe nxitur nga antisemitizmi

* *) Belostok: vendi i masakrave të para dhe më të dhunshmet. (Shënimt

janë nxjerrë nga përkthimi anglisht)

SHQIPËRI,

ÇDO TË BËJMË ME LIRINË E MADHE?

Shqipëri, ç’do bëjmë me lirinë e madhe,

me këtë grua tradhtare të ndërgjegjes?

Në qorrsokak të dytë,

me këngën fitimtare,

liria në paliri do na çojë drejt tërheqjes?

Në banja gjaku na argëtuan marrëzisht,

me kapitalizëm po na ndjellin të fortët.

Do ta gënjejnë Rusinë

dhe Shqipërinë sërisht

dhe sërisht do të rrjedhin të hidhur lotët?

1991

PRAGËN ÇAJNË TANKET

Pragën çajnë tanket

nën gjak agimi të nxehtë.

Çajnë “Të vërtetën”* tanket,

që s’është gazetë.

Tanket çajnë përpjekjen

klikave për t’mos ju përulur,

të çarë e ndjejnë veten

ushtarët në tank ulur.

Zot, ç’turp po fusin,

Zot, ç’nuk po shëmbin!

Çajnë tanket Jan Husin,**

Pushkinin, Petëfin.***

Tanket çajnë varret

dhe të atyre pa lindur.

Kapse zyrash, rruzaret

u shndërruan në zinxhirë.

A jam armik i Rusisë?

unë jo! – Të tjerë të nxitur

me tanket e ligësisë

ku s’ndërhyjnë të shpifur.

Mundet si më parë të jetoj,

tani që këto tanke – zdrukthe

shpresat me presë sheshojnë,

tanke të familjes ruse?!

Unë, para se të zhdukem,

– si do quhem, s’ka rëndësi, –

pasardhësve u lutem

të më zbatojnë një porosi.

Sipër meje, pa qarë,

të vërtetën të shkruajnë me gjak:

“Shkrimtar rus. I vrarë

nga tanket ruse në Pragë”.

Shkruar në 23 gusht 1968 –

botuar në 1990

________________________

*) E vërteta – rusisht “Pravda”. Emëri i një gazete të përditëshme, më e shitura në Bashkim Sovjetik.

**) Jan Hus – hero kombëtar i popullit çek. Lindi në Husinec në 1371, kreu studimet e larta në Pragë dhe në 1401 bëhet dekan i universitetit ku studioi. Në 1400 u emërua prift. Punoi për edukimin e kombit duke këmbëngulur në detyrën e mbrojtjes së vendit nga ndërhyrjet e huaja. Iu përkushtua veçanërisht dhe gjuhës çeke. Ai u bë simbol i krenarisë kombëtare dhe i shpresës për të ardhmen. Ndihmoi njerëzit e Bohemisë e të Moravës për pavarësinë shpirtërore nën zgjedhën e huaj. Vdiq në turrën e druve në 1415. (Shën. nga botimi italisht si dhe një pjesë e shën. e mëposhtëme) ***) Aleksandër Sergejeviç Pushkin (1799-1837). Nismëtar i letërsisë së re ruse, themelues i gjuhës letrare ruse, poet i madh, shkëlqeu në të gjitha gjinitë letrare. Qe pranë dekabristëve, dy herë emigroi. Vdiq në duel për motive nderi.

Sandor Petëf (1832–1849). Poet revulocionar demokratik hungarez. Udhëhoqi kryengritjen e Pestit, gjatë revolucionit të 1848-49. Pati ndikim të madh në poezinë hungareze..

PËR KRIJIMTARINË

(nga revista “Junost” 12/1959)

Nuk ka rëndësi

në ke ti studiues,

por ka rëndësi

në ke ti pasues.

Fjala jote e ç’do të kushtonte,

nëse në të, me etjen e zgjimit,

nuk fshihet fara e së ardhmes –

mundësia e shenjtë e vazhdimit?!

Krijo, artist, me guxim, digju

dhe fol!

Dhe do të shfaqet Fjala,

e thjeshtë dhe e madhe si mollë,

me fillimin e mollëve brënda.

PAGJUMËSIA SHQIPTARE

-“Mua më duket sikur në varr ka telefon, Stalini direktivat Enver Hoxhës ia dërgon”. –

Trashëgimtarët e Stalinit, 1962

Unë fle në shtratin e Mehmet Shehut-

kryeministrit të Enver Hoxhës.

Vila e nomenklaturës s’është hedhur

si ashklat tej nga revoltat e kohës.

Mbijetoi vila.

Ashtu si më parë,

por s’dihet për kë dhe përse.

Unë, si patriarku partiak shqiptar,

në shtratin dopio jam zhytur të fle.

Idealet komuniste ku janë,

në ç’vrimë të zezë përpirëse?

Mbi trupin e ngrirë kallkan

një mal jorganesh kapitaliste.

Ne – dy vende me boshin në piedestale,

të shitoreve-bosh, ne – dy vënde.

Rusia u bë Shqipëri e stërmadhe,

me demokracinë timon të rëndë.

Pa qeshur,

me një rusishte të ftohtë,

një vëlla thatiq nga Shqipëria më thotë:

“Sovietpoetët – pa breg.

Shqiptarpoetët – pa brekë.”

Mbi shtratin e Mehmet Shehut

është pulti i shërbimit, që ti, Enver,

mbase e shpike, rri ngrehur,

sajuar me të

një revolver.

Vërtet vrau veten ai,

apo

me urdhër e vranë? Po…

sa e ulët kjo epokë e ideve të mëdha!

Të mos dish është turp.

Vuajtje – të dish gjithçka.

Përplaset mbi dritare si mizë dimri,

ai plumbth i nxjerrë nga tëmthi.

Baseni është krejt i ndotur

nga palmat e pështira.

Drejt meje vështrojnë “kallashnikovët”.

Dhe emrat e lodhur të ushtarëve –

në drurët tropikalë të gdhëndur kot.

Dhe, pasi shoh fytyrat fshatare,

mendoj: politikan a bëhem dot?

Është krim të vrasësh,

mëkat – të vetëvritesh

dhe absurde –

të lejosh të të vrasin.

Shtrat i sfilitur nga gjum’ i ndërprerë,

në zgrip përpiqet të thotë diçka.

E shenja e revoles në tastierë

prapë nëpërmënd natën pagjumë,

është gati plumbthi i shtrenjtë,

të shërbejë, ja, dhe tek unë.

E fantazma kryeministrore

me vdekjen e vet e papajtuar prore,

fshehtanake e sekretit mundues,

avitet në shtratin lëngues

dhe ka vendosur

gjithçka ta tregojë.

E pse? T’më shtojë ankthe,

shqetësime?

Ka kaq vjet që unë s’i duroj

sekretet e mia,

heshtjen time.

1991-2004

SHQIPTARKA

Shqiptarkë që të magjeps me bukurinë,

katërmbëdhjetë vjeçe, e zbathur.

The se të quajnë Aksinjë,

“Po Melehovi të është shfaqur?”

“Ende s’e kam, – psherëtive lehtë, –

s’e dua shpellar, e dua poet”.

E rrallë për kohën, s’gjen ngaherë

një vajzkë kështu, e tëra perrí,

që burrin të mos e dojë bankier,

plot me para, por me poezi.

Jeta vetë ecën dhe vonë a herët

do vijnë vajza me intelekt të fortë.

Ato s’do martohen kurrë me skllevër,

Ato s’do marrin tiranë bashkëshortë.

Etje parash e egër do jetë tretur

tek ne, në Rusi, tek ju, në Shqipëri

dhe do ngadhnjejë në shekuj e shekuj

i shenjti mall i madh për poezi.

Dhe poetët-gjeni do të shpërthejnë

mes bunkerësh pa shpirt, të ngrirë

si balle divash të rënë,

nëndhé rroposur, në errësirë,

për të mos u ngritur kurrë më.

Ja u ngritën! Skllevër s’na bën asgjë.

MOS U ZHDUK

Mos u zhduk… duke u zhdukur nga mua,

e çmishëruar vetvetes iu zhduke.

Vetja kështu u tradhtua

me pandershmëri prostitute.

Mos u zhduk… të zhdukesh është lehtë.

Të ringjallesh për tjetrin s’ka se si.

Vdekja të tërheq shumë thellë,

të vdesësh nuk është urtësi.

Mos u zhduk… harro hijen e tretë.

S’ka të tretë. Dy janë dashurive.

Bashkë do shkojmë në gjyqin e shenjtë,

kur gjaku na thërret për përgjigje.

Mos u zhduk… e kemi shlyer mëkatin,

fajtorë s’jemi dhe as damkosur.

Të denjë jemi unë dhe ti të falim

në mosdashje ç’kemi plagosur.

Mos u zhduk… të zhdukesh është çast,

por si do takohesh ndër shekuj?

Ç’sozi kemi në botë, ti fantazmë

dhe unë? – veç fëmijve të qeshur.

Mos u zhduk… japma dorën tënde,

në të jam i shkruar, besoji sekretit!

Dashuria e fundit – sa e tmerrshme!

s’është dashuri, por frikë e humbjes së tjetrit.

MONOLOGU I NJERIUT TË PASNESËRM

As Eva, as Adami nuk ishin antarë partie, njerëzimi e di, të lutem dhe ti dije.

Pa parti Noja me atë arkën e tij,

Globi shtyn errësirërat pa parti.

Por Djalli, me pikpamje djalliste,

shpiku partitë, – ç’gusto neveritëse!

Në zemër të mollës futi krimbin, –

krim(b)* dhe gjarpër një ishin,-

politikën – profesion me prejardhje djallëzore,

që krim(b)ëzon njerëz kohë pas kohe.

Politika shpiku policinë,

Politika shpiku kryetarët.

Njerëzit kishin ëndërruar bashkësinë,

jo partitë dhe nënndarjet.

Po ku është partia e vejushave, invalidëve, pelegrinëve,

ku është partia e familjes, e fëmijëve?

Partia e syve të skuqur ku është vallë,

në hirin e Aushvicit, Songmit, Gulakut** të gjallë?

Por një ditë, një ditë, një ditë,

për stërnipërit tanë të gjitha partitë

do të kujtohen si një gjë e tejshkuar

si superkafshët, si Babilonia e rrënuar.

Bota pa të persekutuar e blasfemi do të jetë,

pa çalamanë moralë në pushtet,

e gjitha një e asnjë parti,

veç ajo me emrin e thjeshtë: njeri.

Shkruar në 1972.

Botuar për herë parë në 1991

___________________________

*) Lojë e përkthimit. Për këtë poezi janë marrë për bazë dy variante

të botimit të saj në Itali.

**) Aushvic – kamp nazist internimesh në Poloni, Songmi – lokalitet

në Vietnamin e Jugut, shkatërruar nga amerikanët, Gulagu: Magadan – lokalitet

siberian i internimeve.

MILINGONA AFGANE

Dergjet një djalë rus mbi tokën afgane.

Mbi fytyrë i endet një milingonë myslimane.

Prej ditësh vdekja s’e ka rruar. Ç’mundim të ecësh…

Dhe i mërmërit milingona me zë të imët, vdekës:

“Ti s’e di tamam se nga rende për ato plagë.

Vetëm di se diku, afër vendit Iran.

Nga u shfaqe ashtu kundër nesh me armë,

ti që së pari këtu dëgjove fjalën ‘islam’?

Atdheut tonë të zbathur halleplot,

ç’do t’i jepje ti apo rreshtin e kotë?

Njëzetë milionë të vdekur s’mjaftojnë ende

për të mbërritur në këtë gjëndje?”

Dergjet një djalë rus mbi tokën afgane.

Mbi fytyrë i endet një milingonë myslimane,

që do të donte të lutej ashtu ortodoksisht të ngrihej djali, të bëhej me shpirt.

Në atdhe, në veri, me vejusha e jetima,

pak kanë mbetur milingona të tilla.

Shkruar më 1983.

Botuar për herë të parë më1990

MES FRIKËS DHE TURPIT

Hë pra, shqiponjë dykrenore,

për ku po fluturojmë mes reve,

drejt ç’lavdie të re poshtëruese

mbi torturën çeçene?

Nëpër frikë dhe turp, aty

mbi majat varg,

njëra tjetrën s’e shohin dot në sy

dy kokat e shqiponjës lart.

Pëndët ndërkaq kush t’i flakte

sipër pluhurit dhe shkrumbit?

Jo, nuk qe zgjedhje zhgabe

mes frikës dhe turpit.

23 dhjetor 1994

KËRKESA E FUNDIT

L. Evstratova

Shkëlqesive e atyre që s’janë shkëlqesë,

ç’gjëra t’u kërkoj? Ja, kështu pra,

s’kemi më nevojë për udhëheqës.

E kemi një, por në kryq, ah!

Dhe duke nxitur qeshjen e ndokujt,

ka plot që qeshjen e kanë harruar,

ende do t’i kërkoj gjithkujt:

që unë të mos jem i munguar.

Dhe lutem me zë të mekur,

i humbur mes gjithë të humburve,

trëmbem nëse kam për t’u tretur

si një rreze e vogël aurore

në ditën dritë-derdhur.

I kaplluar barërave shkëlqimisht,

gjithandej mërmëris me mall:

“Nuk do të vuaj sigurish,

kur nuk do të jem gjallë.”

Asgjë nuk kam që të bëj thirrje,

as piedestal, as i dekoruar,

por ja që ka dhe përjashtime:

që unë s’kam për të munguar.

Si aromë e fletores së vjetër të poezisë

me petalet e jaseminit të tharë.

Më e tmerrshmja e të gjithave – humbja e bukurisë,

edhe për botën – llahtar!

Ç’mëkat vdekës të vdekurit të harrosh.

Vdekje, nëse në paqe njerëzit janë lëshuar,

lëri të gjithë të jetojnë e të shpjegosh

që unë s’do të kem të munguar.

_________________

Përktheu Visar Zhiti

ERDHËN VILSONI ME GENCIN…

July 17, 2022 by s p

Visar Zhiti/

Në 17 korrik, në mesditë, në fshatin Bërzeshtë të Librazhit, pati veprimtari mbarëkombëtare me rastin e 45 vjetorit të pushkatimit të dy poetëve, Vilson Blloshmi dhe Genc Leka, në natën e gjatë të diktaturës. Të ftuarit ishin nga e gjithë Shqipëria e nga diaspora në botë.

Ngjarja bëhet gjithnjë e më madhe, ajo është pjesë e kujtesës së popullit, mësim i historisë së tij, ndërkaq dy martirët lanë si testament poezinë e tyre, pjesë e poezisë së lirisë.

Fjala e Visar Zhitit si bashkëvuajtës burgu dhe koleg i tyre në poezi, u nis nga Çikagoja, nga Amerikë dhe mbërriti në Atdhe dhe u lexua në fshatin Bërzeshtë. Është sinteza e qëllimit dhe e kumtit të veprimtarive, është si një britmë dashurie, jehona e së cilës i kalon ato gryka e male, dhe duhet të dëgjohet kudo, ta njoha bota atë tragjedi e atë qendresë krenare, është jona dhe ato xixëllima të zjarrta poezie janë dhe nderi i moralit tonë.

Fjala e shkrimtarit Visar Zhiti.

TË DASHUR VILSON BLLOSHMI DHE GENC LEKA!

Po ju drejtohem juve së pari, se ju ndjej të gjallë gjithmonë!

TË DASHUR ENRIETA, BIJA E VILSONIT, ENKELEJDA, BIJA E GENCIT,

FAMILJARË DHE TË AFËRT TË TJERË!

BASHKËFSHATARË TË BËRZESHTËS!

TË PRANISHËM TË ARDHUR NGA KUDO,

TË NDERUAR ORGANIZATORE TË SIMPOZIUMIT,

Është me shumë rëndësi ky takim dhe vendi ku mblidhet. Na kanë thirrur dy poetë, dy heronj, në truallin e tyre, te shtëpia, të denja për këtë pelegrinazh mbarëkombëtar.

Ju jemi shumë mirënjohës, së pari që bëhet kjo veprimtari, do ta quaja dhe mision, me ngjan dhe me një meshë të shenjtë, dhe faleminderit për ftesën. Për atë që ndjeva, mbase fjala më e saktë është: U trondita. Por dhe ndjeva krenari. Dy skaje që ata të dy fare mirë i bashkojnë, si poetë dhe si heronj.

Dua të përsëris atë që thoshte një poet tjetër i madh, europian, Senator i Përjetshëm në Parlamentin Italian, Mario Luzi: Ne jemi ajo që kujtojmë.

Ne sot jemi Vilson Blloshmi dhe Genc Leka! Dhe jo vetëm ne këtu. Dhe sa më shpejt të na bashkohen të tjerë, aq më shpejt si popull do të jemi më pranë ëndrrës dhe Europës së kulturuar.

Jemi mbledhur për të folur për poezinë e tyre. Është e shkruar me gjak si rrallë kush tjetër nëpër botë e ka një poezi kështu. 45 vjet më parë, në 17 korrik ata i pushkatoi diktatura, më e egra në të gjithë perandorinë komuniste. I zgjodhi si më të mirët, më shpirtbukurit, se ishin poetë dhe ndillnin lirinë e munguar, se përhapnin fjalën poetike, plot dhimbje, të ndaluarën, të përshpirtshmen, ishin të parakohshëm, guximtarë.

Dhe unë guxoj të them se nuk ishin të pafajshëm, siç është zakon të thuhet nëpër përkujtimoret posdiktatoriale. Jo, ishin fajtorë hyjnorë, kundër së keqes, kundër regjimit shtypës, kundër mashtrimit, realizmit socialist pa shpirt dhe atyre që i shërbyen atij, nga radhët e të cilit dolën dhe ata që bënë akt-ekspertizat e poezisë së tyre, që, qoftë dhe pa dashje, u rënditën me skuadrën e pushkatimit.

Vilson Blloshmi dhe Genc Leka dhe sivëllezërit e tyre nuk kanë poezi të pafajshme, siç duan të thonë djallëzisht. Poezitë e tyre janë me mëkate para poemave që i këndonin sistemit vrastar, diktatorit, partisë-shtet. Poezitë e tyre janë ndryshe, në fund të fundit nderojnë poezinë shqipe. Me poezitë tona i tregojmë vetes dhe botës që ne qëndruam, u munduam të ishim njerëz, kur ishte e vështirë, madje dhe poetë, kur nuk na lejohej.

Unë kam shkruar në librat e mi si qëndruan para ekzekutimit Vilson Blloshmi dhe Genc Leka, kanë dalë fakte. Qenë të pathyeshëm. Heronj mitikë. Shpirtrat e tyre nga balta e përgjakur, e rrethuar me tela me gjëmba, shkuan menjëherë ndër yje. Dhe u bënë yje për të pikuar dritë për të ardhmen, për të treguar drejtimin.

Kur më erdhi ftesa për në Bërzeshtë, po shkoja në një vend europian për të marrë pjesë në një festival botëror poezie, në Rumani, që edhe ai vend e ka vuajtur diktaturën, burgjet, por jo nga shkaku i poezisë dhe atje nuk ka poetë të pushkatuar…

Shkova që ta çoja poezinë tonë atje, nga ferri në lartësitë e saj olimpike. Kur shikoja poetët e mbledhur nga bota, të rinj, të moshuar, gra të bukura, mungonte poeti i Ukrainës nga shkau i luftës, më shfaqeshin mes tyre fytyrat e Vilsonit e të Gencit… por dhe të Dom Lazër Shantoja, i pushkatuari i parë i klerit katolik ashtu siç pushkatuan dhe Baba Ali Tomorin, bektashian, të dy poetë, m’u nepërmend dhe rebeli Trifon Xhagjika, më jepni një top t’i bie sistemit tuaj, thirri ai në gjyq, apo Havzi Nela, me të cilin isha në burgun e Spaçit, i varuri i fundit në të gjithë perandorinë komuniste.

Në burg kam njohur dhe vëllain e tyre, Bedri Blloshmin, qëndrestar, shkëmb, në Amerikë, në New York kam takuar një Blloshmi të ri, Ilir, dua të them se janë fis rrënjë-fortë, të përhapur tashmë. Madje historiani Ago Agaj, në një libër të tij, i nxjerr si pasardhës të atij që serbët e quajtën Milosh Kopiliq, atentatorit shqiptar të Sulltan Muratit të Parë në betejën e Kosovës në 1389.

Unë kam njohur dhe djalin e lirikut Genc Leka, edhe të motrën. Kam qenë nxënës, kur vajta në shtëpinë e saj në Lushnjë, ishte gruaja e një mësuesi tonin, banonin ku fillonte zona e internimeve, na mbajtën në drekën e përmortshme…

Nuk i dija ata. Por emrat e tyre tani, Vilson dhe Genc, kumbojnë si në një baladë europiane, ia thashë dhe poetit Sadik Bejko këtë dhe ai i vuri si titull të librit që shkruajti për ta, me aq vlera dhe rëndësi. Edhe bashkëvuajtësi ynë, shkrimtari Zyhdi Morva kishte botuar një roman për ta. Etj, etj.

Në festivalin botëror të poezisë në Rumani, në qytetin Craiova, m’u desh të flas para pjesëmarrësve nga bota dhe kamerave të televizonit vendas, jam këtu, thashë, dhe për Vilson Blloshmin dhe Genc Lekën, ata s’mundën të vinin… i pushkatuan në moshën e Krishtit afërsisht, por ata janë gjithkund, ku është gjaku i poezisë, në çdo libër poeti, kudo ku ata mblidhen…

Kjo zemër hidhet si një zog i vrarë

Si det me dallgë shpirti me ballada…

Shkruante Genc Leka, atëhere kur s’lejohej kështu. E ka treguar fatin e tij dhe ç’mbante përbrenda.

Nëse nuk munda brengës t’i bëj ballë,

Zjarr përsëri unë kam në shpirt të djegur.

Nëse më i vdekur jam nga çdo i gjallë,

Mirë pra, m’i gjallë jam se çdo i vdekur.

Shkruante Vilson Blloshmi. Para 17 korrikut kobzi të 1977. E si të mos shtangësh para këtyre vargjeve. Kanë sinqeritet rrëqethës, superb, dhimbje dhe pamposhtmëri, janë testament dhe epitaf, janë credo, janë dhe deri ajo që po bën dhe ky simpozium, si vazhdim i porosisë së tyre.

Vargje të tilla duhen shkruar rrugës për në shtëpinë e tyre, mureve, kështu kam parë vargjet në shtëpinë e një poeti nobelist në Siçili, duhen futur në tekstet shkollore, duhen gdhendur gurëve, në mermer bashkë me të poetëve të tjerë e shkrimtarëve, sa rilindas dhe modernë, që bashkarisht sollëm “letërsinë tjetër” nga burgjet dhe internimet, të vërtetën dhe moralin që mungonin dhe, e theksoj, nga së bashku, me të gjithë, iu dha Shqipërisë frymë dhe dritë.

Një herë, në një festival tjetër poezie, “Ditët e Naimit”, kur autobuzi me poetë nga shumë vende të botës, që nga Tetova kaloi kufirin me Maqedoninë e Veriut, e Jugut për ne, për të vazhduar veprimtarinë në Krujë, isha dhe unë me time shoqe dhe djalin, u lutëm që të ndalnim në Librazhd, te monumenti i tyre, një kryevepër, ato kokë të mëdha bronzi si dy planete mbi suprinën e ujit si vetë kujtesa. Kur u treguam poetëve të tjerë ç’kishte ngjarë me dy kolegë të tyre në Shqipëri, shtangën dhe s’patën më fjalë. Dhe ndoshta ndjenë më fort ç’do të thotë poet. Dhe poezi.

Vilsoni dhe Genci na thërrasin për pelegrinazh shpirtëror dhe kujtese sublime. Duhet shkuar andej nga ata na tregojnë…

Jam i sigurtë se tubimet për Vilson Blloshmin dhe Genc Lekën nuk do të jenë vetëm që t’i përkujtojë dhe nderojnë si martirë të fjalës në poezi, ata të nderuar janë për jetë, dhe as vetëm që të nxjerrin vlerat e poezisë së tyre antologjike, por dhe që të shërbejnë për të njohur veten më shumë, si popull, dhe ç’do të bëjmë për më tej. Me lirinë dhe poetët e saj. Prandaj duhet jehona… Jo thjeshtë në media. Por brenda gjithsecilit. Si frymëmarrje. Edhe pse nuk do të jemi dot të gjithë të pranishëm. Por ne aty jemi.

Vërtet unë për shumë arsye nuk erdha dot, por për të gjitha arsyet jam aty me ju dhe po dëgjoj. Rëndësi ka se ç’do të bëhet më pas…

Së fundmi dua të përsëris ç’ka thënë një shkrimtar nobelist, i cili ka qenë në kampin shfarosës, nazist të Aushvicit, pra bashkëvuajtës, hebreu hungarez Imre Kertész.

Sipas tij “Holokausti, – pra përndjekja, sipas meje, – është një përvojë universale… që nuk ndan, përkundrazi bashkon… dhe …ka krijuar një kulturë”, – thotë ai, – e cila tashmë s’mund të mohohet se ka ardhur dhe vjen ende, dhe letërsia e kësaj kulture mundi të frymëzojë Shkrimet e Shenjta dhe tragjedinë greke – dy kolonat e kulturës evropiane, – në mënyrë që realiteti i pafalshëm të mund të lindë faljen ose vetë shpirtin dhe katarsisin.

[…] Cilido që kërkon të bëhet pjesë e këtij shpirti, duhet të tejkalojë, midis shumë provave, dhe atë të përballimit moral dhe ekzistencial me holokaustin” (kupto: përndjekjen.)

Në vend të emrit të nobelistit, vini emrin Vilson Blloshmi ose Genc Leka ose Arshi Pipa, tuajin, timin, plagët, lotët tanë. Se këtë porosi duhet të japë dhe Bërzeshda sot. Suksese!

Përqafime të gjithëve nga larg, nga Çikago, SHBA, por dhe nga afër, nga zemra.

Juaji,

Visar Zhiti.