Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NYJA E BALLKANIT PËR EVROPËN

by

Nga GIULIO TREMOMTI/

Sot, rropama e luftës në Ukrainë sundon heshtjen që mbështjell Ballkanin, por të dyja,  ajo rropamë e ajo heshtje, janë njësoj të rëndësishme për Evropën, sot që historia është vënë në ecje me erëra luftërash që fryjnë nga lindja drejt perëndimit.

Ballkani, muri i jashtëm mbrojtës i Evropës, një trapez i gjatë më shumë se njëmijë kilometra e pak më pak i gjërë, një zonë gjeografike e pakalueshme, jo rastësisht Ballkan në turqisht do të thotë mal, e megjithatë vënd kalimesh e përplasjesh, kështu në shekuj fabrikohet historia. Kështu ka qënë edhe 900-ta, një shekull që ka filluar me “luftërat ballkanike”, që kanë vazhduar me Sarajevon, e që kanë mbaruar me luftën e Jugosllavisë. Kjo qe një luftë vendore, por vetëm sepse BRSS qe sapo shthurur e Rusia nuk ishte shfaqur ende në qëndrimin e zotërimit. Duhet kujtuar se sidoqoftë ajo e Jugosllavisë ka qënë një rast tronditës i t’ashtuquajturës “të drejtë ndërhyrjeje”, e zbatuar nga jashtë në kohët moderne, duke tejkaluar parimet shekullore të Augustës e të Westfalisë (“cuius regio, eius religio”) (“e kujt është mbretëria, e atij është edhe besimi fetar”).

Për të gjitha këto sot, edhe se në një dukje qetësie, shihet se e ardhmja e Evropës nuk është vetëm Ukraina, është edhe Ballkani, sepse nëse për Ballkanin Evropa është e rëndësishme, edhe Ballkani është i rëndësishëm për Evropën. E rëndësishme për Evropën që sot nuk mund të ndalet në Danub, përndryshe është Danubi ai që hyn çrregullisht n’Evropë.

Brënda Ballkanit numërohen sot shtatë Shtete: Sërbia, Bosnja, Herxegovina, Kosova, Shqipëria, Mali i Zi, Maqedonia e Veriut. Shtete që kanë sot të përbashkët vetëm një gjë: interesin për të hyrë në Bashkimin Evropian. Por për të tjerat, që kur nuk mbahet mënd, janë ndërmjet tyre të ndryshëm e shpesh kundërshtarë, për gjeografi dhe ekonomi, për kryqëzime prejardhjesh, gjuhësh e besimesh fetare. 

Kryesisht për atë arsye, e jo vetëm për këtë arsye, që sot për të  futur Ballkanin në Bashkimin Evropian është aq e nevojshme sa dhe e vështirë, sepse nëse Ballkani priret të jetë i pështjelluar, Bashkimi Evropian është për hesapin e vet në të kundërt një makinë politike e sofistikuar e tejet e ndërlikuar.

Një shëmbull, për të filluar: nëse Ballkani futet në BE, njëzërësia sot e parashikuar për funksionimin e saj , kalon nga 27 në 34. Kjo nuk është vetëm një e dhënë numërash, sepse kështu ngrihet në shkallën më të lartë rreziku që të shfaqen ndikime të jashtëme – ruse, islamike, kineze – ndikime të tilla sa të paralizojnë proçeset vendim-marrëse në BE. E jo vetëm aq. Edhe sikur të mos mbajmë para sysh dhjetra kilometrat e “rregullave evropiane”, që janë tashmë – lloji Bolkenstein – a mund të përfytyrohet seriozisht zotimi i Ballkanit për automobilin elektrik ose për shtëpinë e gjelbër, këto të fundit, por ide të ardhëshme “evropiane”?

Megjithatë historia mëson se të gjitha ndryshueshmëritë mund të kalohen nga Evropa me zgjuarsi e me durim politik. Në Pragë kançelari Scholz ka hapur bashkëbisedimin, në Strasburg presidenti Macron ka hamendësuar t’i shtohet asaj të BE një ingjinjeri e re më e lëvizëshme e më e rrjedhëshme institucionale evropiane, në Trieste presidentja Meloni ka folur për Ballkanin me një vështrim të madh. Të gjitha këto janë në drejtimin e duhur, të duhur për të shmangur që e paarsyeshmja të bëhet e vërtetë  e që e paarsyeshmja të jetë vdekjeprurëse.      

“Corriere della Sera”, 28 shkurt 2023   Përktheu Eugjen Merlika                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

NJË VIT MË PARË BIDEN URDHËRONTE AMERIKANËT TË LININ UKRAINËN: ÇFARË KEMI MËSUAR QË ATËHERË?

by

Nga FEDERICO RAMPINI/

Data është 10 shkurt 2022. Saktësisht një vit më parë. Joe Biden atë ditë u intervistua nga Lester Holtper për televizionin NbcNews. Flet për mësymjen e mundëshme ruse të Ukrainës. Mesazhi i tij më I fortë është ky: “amerikanët e mbetur në atë vënd duhet t’a lenë menjëherë. Intervistuesi e nguci: a ekziston ndonjë skenar në të cilin Biden-i do të shihet I detyruar të dërgojë ushtarë, për të siguruar  zbrazjen e qytetarëve të tij? Biden-i është kategorik: “Jo. Nga ana tjetër e kufirit është një nga ushtritë më të mëdha të botës. Nëse amerikanët e rusët do të fillojnë të shtien kundër njëri tjetrit, është një luftë botërore”

Sot këto fjalë janë harruar, ose duket se i përkasin një të shkuare të largët. Shkaktojnë pyetje të natyrave të ndryshme. Me atë qëndrim të përmbajtur, Biden-i a mund t’i ketë dërguar një shenjë të rrugës së lirë mësymjes? Putini mund t’a ketë ndërpretuar atë deklaratë të 10 shkurtit 2022 si një pranim të mbuluar se Ukraina i përkiste sferës së ndikimit rus e Shtetet e Bashkuara nuk do të kishin lëvizur as edhe një gisht për t’a ndihmuar?

Duhet kujtuar edhe konteksti perëndimor: Biden kishte lajmëruar aleatët evropianë që mësyemja ishte e ngutëshme, dhe ata nuk i kishin besuar. Por pyetjet më të rëndësishme , saktësisht 12 muaj më vonë, janë të tjera. Përse asnjëri – pikërisht asnjëri –  nuk përfytyroi që fuqitë e Ukrainës do t’i kishin qëndruar një vit të tërë nën bombardimet e pandërprera, shi raketash të përbindëshme, agresionit të një ushtrie, në numër shumë eprore? E së fundi: çfarë do të kishte ndodhur nëse evropianët do të kishin patur arsye… në hamendësimin e arsyetësisë së Putinit? Në çfarë bote do të jetonim sot nëse mësyemja do të kishte mbetur vetëm një kërcënim?

Përgjigja më duket e padyshimtë. Në këtë çast Putini do të kishte stërfituar, madje pa humbur as edhe një ushtar. Nëse vetëm do të shmangëte mësyemjen. Le të kthehemi me kujtesën një hop mbrapa, për të rindërtuar klimën e fillimit të shkurtit 2022. Mosbesimi evropian mbi përgatitjet e një mësyemjeje ruse. Vargu i drejtuesve në oborrin e Carit, të gatshëm për të bërë lëshime të stërmëdha. Madje edhe n’Amerikë, pesha atëherë ndikuese e rrymave të realpolitikës që donin t’i jepnin Moskës një veto mbi bashkëngjitjen e Kievit NATO-s, duke e kthyer Ukrainën në një jastëk të paanshëm dhe filorus. Ai fillim i shkurtit 2022 qe një çast “magjik”, në të cilin Rusia do të mund të ushtronte ndikimin e saj më të madh pa i hyrë ferrë në këmbë. Të përfytyrohet një histori e ndërsjelltë – një mësyemje vetëm e kërcënuar e kurrë e kryer – jep idenë e gjithshkaje ka shkatërruar Putini, përveç sa e sa jetëve të pafajshme: një rol i ndryshëm për Rusinë në botë, një Perëndim më miqësor e deri edhe i përkulshëm kundrejt tij. Hollësi përfundimtare, Cari ka bërë copë e çikë mitin e vetvetes si një strateg i madh.

Në fillim të shkurtit 2022, alarmi i lëshuar nga shërbimet e fshehta anglo-amerikane mbi përgatitjet e një agresioni të menjëhershëm, likuidohej nga qeveritë evropiane si propagandë kundër-ruse. Shumë parapëlqenin përqafimin e shpjegimit zyrtar të Moskës, simbas të cilit trupat e grumbulluar në kufi të çonin në një manovër të madhe. Dhe vetë Zelenski në fillim ishte mosbesues kundrejt lajmeve që i sillnin Washingtoni e Londra.

Për të shmangur që Putini të kalonte nga “manovrat” në akte, u mobilizua një botë e tërë. Vizita, telefonata, të gjithë kishin diçka për t’i ofruar. Nderim, respekt, dukshmëri, besim, por edhe lëshime konkrete e thelbësore në rrafshin gjeopolitik, për të qetësuar zgjerimshmërinë ruse. Ishte një garë për të marrë seriozisht teorinë simbas së cilës Putini ndjehej “i rrethuar”, pra vepronte i shtyrë nga një lloj ndiesije të natyrshme pasigurie, që duhej shëndoshur, duke i dhuruar një sferë ndikimi më të gjërë. Kançelari   gjerman Olaf Scholz tha qartë e rrumbullak se Bashkimi Evropian do të zgjerohej më së shumti deri në Ballkan, pastaj mjaft. Emmanuel Macroni, që pak kohë më parë kishte deklaruar “vdekjen trunore të NATO-s“, vinte në dyshim madje edhe zgjerimin e BE në Ballkan, të populluar nga sllavët që ishte i gatshëm t’u a dhuronte Rusisë.

Era e appeasement – përkulja apo lëshimet – nuk frynte vetëm mbi Evropën Perëndimore. Më 13 shkurt 2022 shkruanja në Corriere për një “plan B” në diskutim në Washington, një listë lëshimesh Putinit. Bideni kishte një të vetmen përparësi, të qëndronte sa më larg konfliktit, të shmangëte çdo lloj pështjelljeje. Ish ambasadori i Barack Obamës në Moskë, Michael McFaul, kërkoi një “pakt të madh me Putinin për të shmangur luftën”. Dy nga qëndrat e studimeve strategjike më të dëgjuara nga Shtëpia e Bardhë dhe revistat gjeopolitike të klasës drejtuese amerikane, foreign affairs e Foreign Policy, mundoheshin për të gjetur kompromise për t’i ofruar Putinit. Ndërmjet këtyre një “finlandizim” të Ukrainës, një term që kujtonte paanësinë e detyruar Finlandës për të siguruar Bashkimin Sovjetik gjatë viteve të para të luftës së ftohtë. Mbinte edhe hamëndja e një bashkëbisedimi të madh me Putinin për të bashkërenduar me të garanci të ndryshme mbi sigurinë e Rusisë, mbi modelin e Marrëveshjeve të Helsinkit në gjysmën e dytë të viteve Shtatëdhjetë. Për të frymëzuar lëshimet, ishte ndërmjet të tjerash, edhe një mosbesim i thellë në aftësinë e Perëndimit për të kundërvepruar në një zë ndaj mësymjes së një Shteti sovran. Në ballin e snksioneve të ardhëshme e të mundëshme për t’u marrë, për shembull, Scholz nuk kishte pranuar të vinte në lojë gazsjellësin Nord Stream 2. Duke parë vartësinë e Evropës nga Rusia për 55% të furnizimeve me gaz, Washingtoni nuk besonte se mund t’i bindëte evropianët të shkëpusnin atë lidhje të kërthizës.

Putini ishte në një pozitë të lakmueshme: me një prestigj në shkallën më të lartë, shumë drejtues perëndimorë të përgjunjur, të gatshëm t’i lejonin një të drejtë zotërimi mbi vëndet ish satelite të BRSS, që shpejt kërcënoheshin për t’u kthyer së qëni Shtete të varura nga Rusia. Mbas Ukrainës: Gjeorgjia, Moldavia, e më pas një ditë ndoshta Balltikët, nëse do të funksiononte kërcënimi për të bërë levë mbi “mbrojtjen e pakicave rusofone”. Nëse Putini do të kishte mbetur në gjëndjen e kërcënimit, të bluff-it, të një lufte vetëm  të mundëshme, sot do të ishim duke përsiatur rilindjen e një perandorie ruse, me NATO-n në pështjellim, një Perëndim të poshtëruar, një Bashkim Evropian të detyruar t’i nënështronte çdo kandidaturë të ardhëshme pëlqimit të një fqinji mujshar.

Së fundi një vërejtje mbi faktin se përse askush më 10 shkurt 2022 nuk e mori seriozisht  skenarin e një lufte të zgjatur për dymbëdhjetë muaj, pa një fitimtar, me një ushtri të mrekullueshme ruse në vënd qëndrim, pavarësisht nga ndryshimi i dukshëm. (Ndërmjet kllapash: me çdo gjasë teoria e luftës-rrufe, dhe e popullsisë ukrainase që do të kishte pritur me krahë hapur trupat e “çlirimit” të dërguar nga Putini, i është dhënë nga presidenti rus Xi Jinpingut  në takimin e famshëm dy palësh në Lojrat Dimërore  të Pekinit). Befasia mbi qëndresën ukrainase nuk rrjedh vetëm nga cilësia e ndihmës ushtarake që Kievi ka marrë nga NATO: gjithmonë pak e gjithmonë me vonesë, sepse 12 muaj mbrapa ende nuk ka një barazi të vërtetë të fuqive, aq më pak në rrafshin ajror e raketor. Shtrëngimet e vëna nga NATO e pengojnë Ukrainën t’i përgjigjet me raketa raketave. Inferioriteti është teorizuar dhe detyruar nga Washingtoni. Por të gjithë kemi mbetur robër të një mëdyshjeje të lashtë të demokracive: që dyshojnë nëse dijnë t’a bëjnë luftën. Një stereotip i lashtë e kokëfortë i përshkruan regjimet autoritarë si më të përshtatëshëm për të duruar në kohë të gjata vuajtjet dhe flijimet e luftërave. Megjithatë luftërat më të rëndësishme të historisë sonë  (lufta e parë dhe e dytë botërore) i kanë fituar gjithmonë demokracitë kundër diktaturave.

“Corriere della Sera”, 13 febbraio 2023    E përktheu Eugjen Merlika 

VIRUSI DHE LIRIA, ÇMIMET E SHTRENJTA TË PAGUAR NGA REGJIMET

by

Nga ANGELO PANEBIANCO/

Është në të njëjtën kohë I frikshëm dhe sigurues dështimi i hatashëm kinez në mbarështimin e pandemisë. Është i frikshëm për pasojat shëndetësore: ai dështim po bën të sëmuren milionë kinezë e po ve në rrezik gjithë pjesën tjetër të botës në një valë të re pandemike. Ndërsa është siguruese për dy arsye. E para është gjeopolitike. Teoricienët e perëndimit të Perëndimit ndoshta gabojnë. Ndoshta Kina nuk do t’arrijë të bëhet, as edhe mbas një dhjetëvjeçari, një mbifuqi aq e fuqishmesa t’i bëjë ballë Shteteve të Bashkuara. As, siç kanë parashikuar disa, që të kthehet të jetë siç ishte në Gjashtëqindën dhe Shtatëqindën (para se të fillonte Revolucioni industrial në Britaninë e Madhe) Vëndi m’i pasur e më i begatshëm i globit. Autokracia ka një çmim. Çmimi është tepria e rreptësisë që i ndalon qeveritarëve të përballojnë belegje të papritura me pragmatizëm dhe aftësi për të ndrequr gabimet gjatë veprimit.

Arsyeja e dytë është që dështimi kinez tregon për të gjithë epërsinë e shoqërive të hapura e demokratike kundrejt autokracive. Një epërsi shumë konkrete, jo abstrakte dhe ideologjike: është i pamëshirshëm krahasimi ndërmjet mënyrës së efektëshme – mbasi është kaluar faza e parë e çorientimit dhe pështjellimit – me të cilën bota perëndimore ka ditur të përballojë pandeminë dhe dështimit kinez. Dështim që kinezët, për inat të çfarëdo qartësie, ngulin këmbë t’a mohojnë.

Siç tregojnë edhe protestat e autoriteteve kineze kundër atyre Vëndeve që, si Italia, i nënshtrojnë kontrollit shëndetësor udhëtarët që vijnë nga Kina, po ashtu sikurse mospranimi i vaksinave perëndimore të ofruara nga BE.

Kanë një gjë të përbashkët mbarështimi i keq kinez i spikamës Kovid dhe paaftësia ruse për të mundur Ukrainën. Me gjithë ndryshimet e mëdha ndërmjet tyre, autokracitë kineze e ruse janë të bashkuara nga pa-aftësia / pamundësia për të kuptuar se çfarë rezervë e fuqishme është liria vetiake, se çfarë fuqie çliron ajo e me çfarë dobish për grupet njerëzorë në të cilët ajo është e mbrojtur mjaftueshëm. Paralelet historike janë gjithmonë të guximëshme, por mund të thuhet se Putini ka rënë në të njëjtin gabim me atë të kryer, në fillim të të Pestit shekull para Krishtit, nga perandoria e fuqishme persiane kur mësyu Greqinë: u mund sepse nënvleftësoi sa energji do të mund të grumbullonin e të harxhonin në betejë njerëzit e lirë të qyteteve greke. Për të njëjtat arsye, Putini ka nënvleftësuar ukrainasit, për më tepër edhe perëndimorët, përfshirë këtu edhe paqësorët evropianë, të vetëdijshëm që nga fillimi i luftës, për faktin se duke mbështetur Ukrainën janë duke mbrojtur vetë liritë e tyre.

Që autokracitë nuk kuptojnë se çfarë pasojash të dobishme prodhojnë liritë vetiake për bashkësitë, është diçka normale, e parashikuar. Por çfarë mund të thuhet për të gjithë ata perëndimorë që janë të mësuar përgjithmonë të shijojnë liritë që shoqëritë tona u sigurojnë edhe atyre e megjithatë i përçmojnë apo gjithsesi nuk i kuptojnë dobitë? Nga lind ky bllokim mendor? Armiqtë perëndimorë të lirive perëndimore në më të shumtët nuk thonë sot, siç thonin njëherej, se demokracitë liberale përfaqësojnë të keqen. Por pikërisht si atëherë, kafsha e zezë për ta është gjithmonë tregu. A thua se, pa treg, mund të mbahen shoqëria e lirë, demokracia, liria vetiake. Venë gishtin kundër “dështimeve të tregut (që sigurisht, herë pas here, vërtetohen), por duan t’i shërojnë me goditje të Shtetit, duke zgjeruar rolin dhe praninë e Shtetit. Shtiren sikur nuk e dijnë se “dështimet e Shtetit” (nga Pekini në Moskë, nga Teherani në Karakas e në shumë vënde të tjera) shkaktojnë pasoja pafundësisht më të rënda, më rrënuese, e kohëgjata. Edhe duke lënë mënjanë rastet më dramatike dhe të dukëshme, për t’u kufizuar në një shëmbull të shtëpisë sonë, sa ka shërbyer deri tani tepria e statalizmit që gjithmonë trishton ekonominë e Jugut të Italisë, për t’i shëruar sëmundjet?

Mbas armiqësisë për tregjet tejshihet mosbesimi për liritë vetiake e për botën “kaotike”, që në dukje ato ushqejnë. Një kaos për t’u kuruar, simbas disa mjekëve me doza të mëdha statalizmi, duke zëvendësuar drejtimin shtetëror (pashmangshmërisht të të pakëve) lirise së veprimit të të shumtëve. Në sajë t’atyre lirive të veprimit shoqëritë e hapura perëndimore kanë një lëvizshmëri që i u mungon shoqërive të tjera, e për më tepër, sistemet e tyre demokratike kanë aftësinë të ndreqin gabimet dhe pasojat e çoroditura që veprimet e shumëve mund të shkaktojnë. Pikërisht pandemia tregon dobitë e shoqërisë së hapur e të tregut që është një përbërës i domosdoshëm i saj. Në sajë të lirisë së ndërmarrjes, kemi mundur të kemi, në kohë shumë të shkurtëra, vaksina në gjëndje të luftojnë sëmundjen. Ku nuk ka shoqëri të hapur, ku Shteti mëton t’i zëvendësohet tregut, asgjë e këtillë nuk mund të ndodhë. Jo vetëm mungesa e lirive pengon gjëndjen e zgjidhjeve të efektëshme për të përballuar piskamat. Por, për më tepër, masat e zbatuara nga autokracitë dalin gjithmonë të përbindëshme, detyrojnë kosto shoqërore tejet të larta e i rëndojnë në vënd që t’i zgjidhin problemet. “Kura” e përdorur gjatë nga autoritetet kineze, mbyllja e plotë dhe mizore e qyteteve të tëra, burgosja e nënshtetasve të tyre, ka shërbyer për të sjellë vuajtje në popullsinë por jo për të zhdukur sëmundjen. Bëhet fjalë për masa të ushtrueshme vetëm aty ku nuk ka qytetarë por nënshtetas, ku liria vetiake është e paqënë. Masa që demokracitë perëndimore nuk do të kishin mundur kurrë t’i zbatonin. Është e mjaftueshme të mendohet se këtu tek neve kanë mjaftuar disa masa të buta por të nevojshme për të bërë të gërthisnin për skandal disa: a e kujtoni green pass dhe marrëzitë mbi “diktaturën shëndetësore”? Për të ditur se çfarë do t’ishte një diktaturë e vërtetë shëndetësore ishte e nevojshme të vizitohej Kina. Me të drejtë për sa i përket “dështimit të Shtetit”.

Nuk mund të jepet për të sigurtë që në kundërshtinë ndërmjet shoqërive të hapura e atyre të mbyllura, ndërmjet demokracive dhe autokracive, fitorja përfundimtare do t’u shkojë gjithmonë të parave. Por, së paku, dijmë se bota e jonë zotëron rezerva (morale më shumë se lëndore), që të tjerët nuk i kanë.

“Corriere della Sera”, 3janar 2023 E përktheu: Eugjen Merlika

TRAGJEDIA E UKRAINËS NGA NJË DIKTATOR TEK TJETRI

by

Nga PAOLO MIELI/

Do t’ishte e padrejtë të lihej e pavërejtur ajo që Papa Françesku ka thënë në lidhje me ngjarjet e tmerrshme ukrainase të nëntëdhjetë viteve më parë, të mërkurën e shkuar, në fund të pritjes së përgjithëshme. Papa ka cituar haptazi Holodomorin, të përcaktuar prej tij pa lojra fjalësh “çfarosja nga uria e viteve 1932-1933 të shkaktuar artificialisht nga Stalini”. Ka ftuar pastaj të luten për viktimat e atij “genocidi” e në të njëjtën kohë “për shumë ukrainas, fëmijë, gra e pleq që sot vuajnë martirizimin e agresionit”. Në fakt ka këshilluar një krahasim të hapur ndërmjet zisë së bukës n’Ukrainë “të shkaktuar artificialisht” nga rusët në fillim të viteve Tridhjetë, e asaj që stërnipat e vetë atyre rusëve po shkaktojnë në ditët tona në Vëndin e Zelenskit. Për t’i mos i lënë hapësirë dyshimeve, dy ditë mbrapa, Papa Françesku ka ripropozuar krahasimin me Holodomorin në një letër publike “popullit ukrainas”, në të cilën është treguar “i admiruar” nga “zelli i madh” i atij “populli guximtar e të fuqishëm, një popull që vuan e lutet, qan edhe lutet, qëndron e shpreson…. një popull fisnik”. Dhe “martir”. Pikërisht kështu: “një popull martir”. 

“Avvenire” i ka dhënë një jehonë të gjërë letrës së Papës. Por drejtori i të përditëshmes, Marco Tarquinio, nuk është kufizuar në atë që, për Konferencën Ipeshkvnore mund të ishte quajtur një detyrë. Ka botuar gjithashtu një intervistë (të Giacomo Gambassit) Ipeshkvit latin të  Kievit, Vitali Krivicki. Ipeshkvi ka ritheksuar se ai i viteve Tridhjetë qe “një genocid i planifikuar në tavolinë”. E ka paditur Putinin se don të kryejë tani “diçka të ngjajshëm”. Strategjia e Kremlinit për të “goditur infrastrukturat energjitike”, ka mbështetur Krivicki, “thotë që agresioni rus nuk ka aqë synime ushtarake, sa njerëzit tanë: duan t’i vrasin duke përdorur raketat dhe ngricën”. Ose “t’i shtrëngojnë të ikin për të zbrazur Vëndin”.

Fjalë me shumë përgjegjësi, nëse mbahet parasysh se në një pjesë të Evropës ende sot nuk është e qartë se zija e bukës e viteve 1932-33 është dashur “nga lart” (siç ka shkruar Anne Applebaum që asaj tragjedie i ka kushtuar një studim të një dokumentimi të përsosur). Milionë ukrainas, ndoshta pesë, vdiqën nga uria e mundimet sepse kështu kishte vendosur Partia komuniste e Bashkimit Sovjetik. Gjithshka për të mbytur përfundimisht orvajtjet autonomiste që ishin të përhapura edhe ndërmjet komunistëve ukrainas. Simbas dëshmisë së shkrimtarit Vasilij Grossman, gjatë kësaj katastrofe njerëzore ishin vërtetuar deri edhe raste kanibalizmi: “i copëtonin të vdekurit dhe i piqnin, vrisnin fëmijët e tyre dhe i hanin”.

I pari që kuptoi se në fushat përqark Kievit, Kersonit, Karkivit – por edhe brënda qyteteve – kishte ndodhur diçka e përbindëshme qe Rafael Lemkin, docent i së Drejtës ndërkombëtare të Universitetit të Yale, që në 1944 – duke bërë fjalë për të – krijoi termin “genocid”. Ndërsa për të folur publikisht qe Viktor Kravçenko. një i dërguar rus në një mision tregëtar në Shtetet e Bashkuara, që në fund të luftës së Dytë botërore, braktisi Vëndin e tij dhe botoi një libër (“Kam zgjedhur lirinë”), në të cilin padiste tmerret e BRSS stalinian. Më mirë folën pesë dëshmitarë të thirrur për të dëshmuar në gjyqin që u zhvillua në Paris në vazhdim të një padije të ngritur kundër “Letërsisë franceze”, mbasi e përjavëshmja e kishte kthyer në objekt të një fushate tejet të dhunëshme, me gjasë të frymëzuar nga Partia komuniste e Maurice Thorez.

Provat e asaj ploje rrënqethëse të kryer nga rusët në fillim të viteve Tridhjetë, edhe se ende të paplota, ishin të zotërueshme tashmë mbas luftës dhe ishin themelore përsa i përket vështrimit historik sepse të dobishme për të shpjeguar (edhe se jo për të ligjësuar) qëndrimet pronaziste të një pjese të madhe të popullsisë ukrainase gjatë luftës pasuese botërore. Por u deshën të kalonin më shumë se pesëdhjetë vite që, në një libër të botuar nga Robert Conquest më 1986 (“Përmbledhje dhimbjesh”), bashkësia e historianëve perëndimorë të merrte seriozisht në konsideratë Holodomorin. Më pas një studjues italian, Andrea Graziosi, ka pranuar me guxim se ai libër i Conquest-it ka detyruar “një profesion ngurues të merret me një problem themelor”: atë të popullit ukrainas të uritur e të çfarosur me paramendim nga rusët.

Por nëse për bashkësinë e historianëve përgjegjësitë sovjetike n’atë krim të stërmadh prej kohësh janë të dhëna të njohura, në Rusi (me përjashtim të  ndonjë pendimi të erës gorbaçoviane) nuk janë aspak të tilla. Evropa politike – për trysninë e rrymave të fuqishme të favorëshme për paqëtimin me Putinin – ka patur shumë vështirësi më parë se të njohë edhe pjesërisht natyrën, përmasat e veçanërisht përgjegjësinë e atij krimi të nëntëdhjetë viteve më parë. Evropa ka vendosur një ditë për kujtesën e Holodomorit (26 nëndor). Por meqë përkujtimi binte dyzetetetë orë më parë, cilido lexues mund të kuptojë se sa i mangët ka qënë kujdesi publik e mediatik i atij kujtimi. Për fat nuk është hutuar Papa Francesco. Befasia është Gjermania, parlamenti i së cilës do të votojë këtë javë një propozim për të njohur Holodomorin si genocid. Fakti që kançelari Olaf Scholz (ose më mirë parlamenti i tij), në gjurmën e Papa Françeskut, ka vendosur në heshtje t’i veshë Putinit paditë e shprehura të ipeshkvit Krivicki, na mëson se ndoshta ata që kanë kuptuar rëndësinë e asaj që po i ndodh popullit ukrainas, janë më shumë se sa mund të kishim përfytyruar.

“Corriere della Sera”, 27 nëndor 2022      

FALËNDERIME TË PËRZEMËRTA…

by

Nga Eugjen Merlika”/

Me shkrimin “Në kërkim të së vërtetës” u mbyll ribotimi I artikujve të librit “Përsiatje njerëzore, letrare, shoqërore, historike”, i botuar në vitin 2011, e që përmbante shkrime të botuara në gazeta të ndryshme, që nga viti 1991 deri në 2011. Qe një nder i veçantë për mua fakti që ai libër m’u kërkua për t’u ribotuar nga disa redaktorë mediash, mbas më shumë se dhjetë vitesh që kishte parë dritën e botimit.

Dëshiroj të falënderoj me gjithë zemër zotërinjtë Dashnor Kaloçi, Skënder dhe Elida Buçpapaj, Henri Çili, Reldar Dedja dhe Sokol Paja që, për muaj me rradhë, dy herë në javë i kanë rezevuar me dashamirësi ribotimit të shkrimeve të librit tim faqet e  organeve të tyre: “Memorie.al”, “Voal. ch”, “Gazeta Liberale”, dhe “Dielli”.

Po ashtu falënderimi im i sinqertë e i përzemërt i shkon dhe atyre lexuesve të shumtë a të pakët të këtyre mediave, që kanë patur mirësinë të lexojnë shkrimet e mija. Ndoshta ndonjeri apo ndonjera prej tyre mund të vërejë sepse un po shkruaj pak mbi ngjarjet e ditëve tona në jetën shqiptare e po merrem më shumë me përkthimet nga e përditëshmja më e njohur italiane “Corriere della Sera”. Kjo është një e vërtetë që ka arsyet e saj të të qënit e të cilat do të mundohem sa më shkurt t’i shpjegoj, me shpresë që të jenë të kapëshme nga lexuesit, pavarësisht nga parapëlqimet e tyre për ata lloj shkrimesh.

Interesimin tim për zhvillimin e jetës shqiptare, në të gjitha shfaqjet e saj politike, ekonomike, shoqërore, kulturore, e kam shfaqur vazhdimisht nëpërmjet shkrimeve të mija të përmbledhura në pesë vëllime, të botuara gjatë viteve e të një të gjashti që ende nuk e kam dërguar për botim. Edhe se prej 32 vitesh nuk banoj rregullisht në Shqipëri, Vëndi im vazhdon të mbetet në qëndër të jetës sime intelektuale dhe shpirtërore e kontakti me të është i pandërprerë në të gjitha format e mundëshme. Në artikujt e mij jam munduar të jap mendimet e mija për rrugën 32-vjeçare të Shqipërisë mbas komuniste, në të cilën komunistët e hapur, “të kthyer” brënda një dite në një kongres në “socialistë” dhe ata të konvertuar në “demokratë”, patën rolin e violinave të para në orkestrat politike, ekonomike, shoqërore e kulturore të Vëndit tonë.

Kt fakt përcaktoi gjithë ecurinë e Shqipërisë në këta vite kalese të pafund, në të cilët ajo nuk arriti të ndërtojë një shoqëri e një Shtet me të vërtetë demokratik, por zgjodhi një sistem hibrid, të ndërmjetëm që dikush e pagëzoi “demokraturë”. Fakti më kokëfortë që vërteton saktësinë e termit është qëndrimi në majat e jetës politike dhe administrative të Vëndit të një numëri tejet të pakët njerëzish, të cilët duket se e kanë siguruar tapinë mbi godinën shqiptare “sa t’u japë ymër Perëndia”. Kjo dukuri e afron më shumë Shqipërinë me Bjellorusinë apo republikat aziatike të ish Bashkimit Sovjetik se sa me Vëndet evropiano-perëndimore.

Që Shqipëria nuk është sot Vëndi që e ëndërronin studentët e Dhjetorit 1990 dhe populli i Tiranës që, më 20 shkurt 1991, tërhoqi zvarrë nëpër rrugët e kryeqytetit shtatoren e Enver Hoxhës, më duket se është jashtë çfarëdo diskutimi. Nëse është kështu përgjegjësia i takon klasës politike që vazhdon t’a qeverisë edhe mbas 32 vitesh, duke alternuar në drejtim “të djathtët” e “të majtët”, me ndryshime aq të papërfillshëm, sa që duket se kanë qënë të gjithë në një mëndje, për t’u zënë me njëri tjetrin për t’u hedhur hi syve të shqiptarëve, e për t’u marrë vesh shumë mirë me njëri tjetrin kur i a kanë lypur interesat e tyre, me përfundimin që sot është para syve të të gjithëve.

  Ne sot duhet të jemi të kënaqur që, më së fundi, na është hapur një dritare për të filluar bisedimet për hyrjen n’Evropë, por duhet të jemi të vetëdishëm se kjo dukuri është pasojë e gjëndjes tejet të acaruar ndërkombëtare, në të cilën Rusia, një Vënd për të cilin një poet i yni dikur shkruante: “Tek Stalini, tek Rusia  t’i kenë sytë e gjithë Shqpnia”, zbuloi fytyrën e saj të vërtetë, duke mëtuar të vendosë një “rend të ri”, krejtësisht të kundërt me atë perëndimor, për të cilën, fatmirësisht të gjithë jemi n’ujdi se përfaqëson synimin që duhet t’arrijmë neve si komb.   

Në vitet e fundit kemi qënë të pranishëm në dukuri që është e vështirë t’i hasim në ndonjë vënd tjetër, edhe të botës së tretë. Tjetërsimi i rezultateve zgjedhore, braktisja e institucioneve dhe e detyrimeve kushtetuese, siç janë votimet për formimin e tyre, votime për autoritetet vendore, në të cilat marrin pjesë vetëm 18 % e votuesve e quhen si diçka e rregulltë, mosmarrëveshje të hapura ndërmjet institucioneve, ndërmjet kryesisë së Shtetit dhe parlamentit apo qeverisë, projekte për të miratuar “amnisti fiskale”, e cila kundërshtohet nga të gjitha institucionet financiare ndërkombëtare, për të përmëndur vetëm disa prej tyre që i kanë dhënë Vëndit tonë më shumë pamjen e një “Republike të bananeve” se sa të një Vëndi evropian.

Përballë një gjëndjeje të tillë zhgënjyese, m’u duk e kotë dhe padobishme vazhdimi i shkrimeve, duke përsëritur vetveten mbi tema që përsëriten në realitetin shqiptar. Mendova se do t’ishte më i dobishëm përkthimi i artikujve të zgjedhur nga e përditëshmja m’e mirë e shtypit italian “Corriere della Sera”, për të dhënë ndihmesën time në paraqitjen e e problemeve të botës së sotme, nëpërmjet pendave më të shquara të publiçistikës italiane.

Desha të shtoj për lexuesit e “Përsiatje njerëzore, letrare, shoqërore, historike” përmbajtjen e një letre që qëndron e palosur mes faqeve të librit, që nga tashmë e largëta datë 7 mars 2012. Autori i saj është shkrimtari Visar Zhiti. Është një letër vetiake, në të cilën ai shpreh përshtypjet e tij nga leximi i këtij libri, e për të cilën i kërkova lejen e duhur për t’u a paraqitur lexuesve.

Ja teksti i saj:

“….. Doja të të takoja dhe u pamë, megjithëse pak dhe trishtueshëm, pranë një arkëmorti,madje sot ke dhe një shkrim në gazetë, “Nga New Yorku në Iballe”. E çmoj shumë angazhimin tënd me rrëfimet që jep, sidomos me mendimet dhe idetë, janë të vyera dhe mbushin një zbrazësirë humnerore të kujtesës dhe moralit.

E kam fjalën tani për librin e mrekullueshëm që sapo është botuar, “Përsiatje”, është një prurje në fushën e mendimit, mungonte. Mënyra se si i ke shpalosur çështjet, të përjetuarat nga ty apo që kanë tërhequr vëmëndjen tënde, edhe se nuk citojnë gjithshka të dalë në këto vite, e pamundur dhe e panevojshme, kanë kapur ato maja që japin një reliev të plotë, njerëzor, të dhembshëm, me qëndrim qytetar, me kurajo, me kulturë mbi të gjitha, se mund të kesh të drejtë, por pa kulturën e duhur ajo e drejtë mbetet brënda teje.

Ti të bind, lexuesi bëhet me ty emocionalisht dhe e ke zgjeruar angazhimin me përballjet jo vetëm me të kaluarën dhe atavizmat e saj të fuqishme sot, por dhe me Evropën, ku guxon t’i a thuash ato që do dhe duhen. Me identitet e të drejtë, pa komplekse, kujtoj letrat “Corriere della Sera”-s.

Libri “Përsiatje ka rëndësi për sot dhe jo vetëm për sot, është nga ata botime që duhen, që shtrojnë çështje, tregojnë rrugë dhe mua më duket se rëndësinë e tij nuk e ka aq të qartë, jo vetëm botuesi, por as dhe autori. Ai duhet të bëhet i njohur, libri ka profil të mirë, të parcaktuar dhe dinjitoz. Un e kam pak të vështirë të flas shumë, sepse jam trajtuar dy herë në atë, çmimi në San Feliçe Cirçeo dhe romani “Perëndia…”, të falënderoj dhe të jam mirënjohës. Si gjithshka që ke në këtë libër, ato janë shkruar me dashuri e sinqeritet, me mirësinë e rrallë, që shumë pak të tjerët e japin për të tjerët. Ti shpalos një shpirt bujar dhe shigjeta e busullës tënde drithëron vetëm në drejtim të polit manjetik të mirësisë dhe dhëmbjes.

Më vjen keq që nuk je në Tiranë, që të takoheshim për të folur më gjatë, që të të përgëzoja “dal vivo” për Veprën, por qofsh mirë me të gjitha ç’dëshiron, atje ku dëshiron të jesh dhe të fala të tuve nga ne familjarisht.

Përqafime

Visari

Falënderimeve botuesve, që janë motivi i parë shtytës i këtij shkrimi, i shtoj dhe ata më të përzemërtat shkrimtarit Visar Zhiti, me të cilin më lidhin një sërë kujtimesh, që nga zona e dytë e minierës burg të Spaçit, deri tek takimet në Romë, kur ai kryente detyrën e ministrit këshilltar për kulturën në ambasadën shqiptare në Romë.

Fjalët e kësaj letre do të mbeten gjithmonë për mua vlerësimi më i madh që përmblidhet në shprehjen: “Mua më duket se rëndësinë e tij nuk e ka aq të qartë jo vetëm  botuesi, por as dhe autori”. 

Faleminderit Visar jo vetëm për këtë gjykim për librin tim, por më shumë për Veprën tënde në dobi të kulturës e letërsisë shqipe, për të cilën të gjithë shqiptarët duhet të të jenë mirënjohës.