Nga kjo kohë na janë ruajtur katër akte diplomatike, një në origjinal, akti diplomatik i dalur nga kancelaria e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, por që nuk është autograf, që nuk është shkruar nga dora e tij, por e shkruar nga scribes të kacelarisë së tij diplomatike, për fisnikërinë e qytetit të Sienës dhe tre dokumentet tjera të përshkruara nga origjinali. – Akti diplomatik e ka shkruar sciribesi i Gjergj Kastriotit Skenderbeut, i cili gjatë hartimit të tij ka përdorur njëkohësisht gjuhët italiane e latine, duk e vështirësuar deridiku zbërthimin paleografik e diplomatik të aktit nga viti 1451. – Ky kat diplomatik për herë të parë është botuar nga Enrico Bulleti në vitin 1940, por me gabime e lëshime serioze. E kanë botuar edhe studiuesit shqiptar të cilët e kanë kopjuar tejshkronjëzmin e E. Bulletit duke filluar nga Kristo Frashëri e deri te i fundit Aurel Plasari, me të gjitha gabimet lëshimet dhe interpretimet e gabuara. – Poashtu thkesojmë se asnjë nga editorët e deritanishëm të këti ati diplomatik nuk kanë tejshkronjëzuar anën verso të aktit diplomatik nga viti 1451, dhe nuk e kanë përkthtyer asnjëher tekstin që shkruhet aty!

Dokumenti ruhet në signaturën: Archivio di Stato di Siena, Concistoro, vol. 1969, nr. 16.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Lënda burimore-dokumentare e pabotuar ose pjesërisht e botuar për ngjarje shumë të rëndësishme historike, personalitete të famshme të mesjetës dhe për familjet patronomike shqiptare nga periudha mesjetare, dhe në përgjithësi për mesjetën shqiptare, gjendet në shumë arkiva evropiane, por në sasi të konsiderueshme sidomos në arkivat italiane, ku për fat të mirë na janë ruajtur në disa raste edhe akte/dokumente origjinale, që për fat të keq, të tilla origjinale nuk gjenden në Shqipëri, për shkak të pushimit qindravjeqar osman.

Menjëher pas fitores madhështore ndaj Sulltan Muratit të II-të, në vitin 1450, Gjergj Kastrioti Skenderbeu përmes kanaleve diplomatike, diplomatëve të kohës, njerëzve të ditur shqiptar dhe me autoritet ndërkombëtar, kryesisht prelatëve kishtar, që në fillim të vitit 1451 filloi një aktivitet të dendur, duke njoftuar pothuajse të gjitha republikat, komunat, sundimtarët dhe princërit e Europës për këtë fitore, dhe njëkohësisht duke ju kërkuar mbështetje finaciare, ushtarake dhe tjetër, për betejat e ardhëshme me turqit, ku mbrohej jo vetëm Shqipëria, por edhe Europa. 

Nga kjo kohë na janë ruajtur katër akte diplomatike, një në origjinal, akti diplomatik i dalur nga kancelaria e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, por që nuk është autograf, që nuk është shkruar nga dora e tij, por e shkruar nga scribes të kacelarisë së tij diplomatike, për fisnikërinë e qytetit të Sienës dhe tre dokumentet tjera të përshkruara nga origjinali.

Akti diplomatik i 8 gushtit 1451 për herë të parë është botuar nga italiani Enrico Bulleti. Edhepse një specialist dhe paleograf i njohur, ai nuk ka arritur të bëj një editim profesional, korrekt në lartësi shkencore, sepse gjatë tejshkronjëzimit ka bërë gabime të shumta. Një pjesë e gabimeve janë për shkak se ai nuk e ka njohur toponiminë e mikrotoponiminë shqiptare si dhe as emrat e fisnikëve shqipëtar dhe shkaku tjetër është sepse nuk ka arritur të zbërthjes si duhet shkrimin e sciribesit  të Gjergj Kastriotit Skenderbeut, i cili gjatë hartimit të aktit diplomatik, ka përdorur gjuhët italiane dhe latine, duk e vështirësuar deridiku zbërthimin paleografik e diplomatik të aktit nga viti 1451.

Të gjithë studiuesit e tjerë që kanë botuar këtë dokument, e kanë kopjuar atë nga E. Bulleti, me tërë gabimet dhe lëshimet e bëra kur është botuar për herë të parë në vitin 1940. 

Gabimet janë të natyrave të ndryshme, duke filluar që nga shënimi i gabuar i signaturës / vendodhjes së dokumentit, shiko ilustrimin nr. 2 që botojmë ne, për të saktësuar dhe hequr këtë dilemë një herë e mirë, pastaj shkurtesat për E. Bulletin kanë qenë problematike (sikur edhe për të gjithë editorët shqiptar, duke filluar nga Kristo Frashëri e deri te i fundit Aurel Plasari, që siq thame e kanë kopjuar tejshkronjëzmin e E. Bulletit, ngase nuk kanë qenë në gjendje vetë të lexojnë faksimilet e dokumentit, për shkak të mos-përgaditjes porfesionale në fushat e palografisë latine dhe të diplomatikës), sepse ai lexon fjalët tjetër për tjetër, psh. shkurtesat për fjalët “Significove,” duhet të lexohet: Significatis; pastaj: “commo,” duhet të lexohet: comitis; pastaj fjala:“comm” duhe të lexohet: comune; e shumë të tjera. Gjatë tejshkonjëzimit E. Bulletit i kanë shpëtuar disa fjalë pa i lexuar fare, (natyrisht edhe editorëve shqiptarë ju ka ndodhur kjo gjë) si psh. fjala: “domino” në rreshtin e dytë; pastaj fjala: “morti,” në rreshtin e katër, për të vijuar me fjalën: “presente” në rreshtin e tetë, dy herë dhe po në këtë resht mungon leximi i fjalës: “quanto”… etj.

Poashtu thkesojmë se asnjë nga editorët e deritanishëm të këti ati diplomatik nuk kanë tejshkronjëzuar anën verso të aktit diplomatik nga viti 1451, dhe nuk e kanë përkthtyer asnjëher tekstin që shkruhet aty!

Një çështje mjaft e diskutuar në historigrafinë Skenderbegiane është edhe emri personit që e sjell aktin diplomatik në kancelarinë e fisnikërisë së Sienës me 13 shtator 1451, abbatit /kapelanit/ Lazër. Emri i tij është tërësisht shqiptar: Lazër dhe nuk ka të bëj fare me ato që shkruhen nga disa autorë shqiptar. Abbati Lazët, është prelat kishtar i besimit të krishterë /katolik/ perëndimor e jo i ritit lindor. 

Duket sjellur në vëmendje se më shumë se një herë studiues të huaj dhe të gjithë studiuesit, historianit dhe të tjerët shqiptar që kanë shkruar për këtë akt diplomatik, kanë theksuar prerazi se është akt diplomatik autograf i Gjergj Kastriotit Skenderbeut, gjë që është pohim i gabuar, jo i skatë dhe krejtësisht jo real. Na janë ruajtur akte të ngjajshme po në origjinal, që kanë dalur nga kancelaria e Gj. K. Skenderbeut për kancelarit perëndimore dhe të vendeve fqnje, janë krejtësisht identike përsa i prëket dorës së scribesit, pra është forma e njëtë paleografike, diplomatike me elemnte tjera. Gabime të tilla dhe jokompetente janë për shkak të mosnjohjes së paleografisë latine dhe diplomatikës së kohës nga ana e atyre që shkruajnë për gjëra të tilla që kërkojnë përgaditje të lartë profesionale, seriozitet të lartë shkencorë dhe përgjegjësi për ato që shkruajnë. Gabime të tilla më së shumti bëjnë ata që shkruajnë për gjëra të tilla dhe nuk janë fare profesionistë, nga fushat e medivistikës mesjtera shqiptare dhe europiane.

Ne në vijim sjellim dokumentin e tejshkronjëzuar në sipas origjinalit, duke e shoqëruar edhe me faksimile përkatëse cilësore si dhe me përkthim në gjuhën shqipe.

Tejshkronjëzimi i origjinalit

Magnifici nobiles et prudentes viri, post debitam recommendationem.

Significatis domino comitis comune quisto anno passato lo Imperatore Turchio con quartocento milia turchi si anno tenuto obisdiati una Tera la quale se clama Croya delle petrinecie de Albania et nolanno potuta pillar et factove grande bactaglia che di Cristiani intra pilliati et morti so’ in numero di sexantamilia. Et pertanto vuy commo fideli christiani et commune de grande auctoritate siati pregati et requesti da parte de lo omnipotente Dio et da nostra parte pregati stricta mente che per defensione nostra et dequista Terra de Croya degiati da quale che subsidio si commo parera et placera a vuy. Et super de zip digitati da fede et credenza ad Abbate Lazaro cappellano nostro presente portatore de la presente quanto a la propria nostra persona.

Scripta ad Croya die VIII mensis Augusti XIIII Indictione.

Vestre in omnibus beneplacitis Georgius Castrioti Dominus Albanie.

Presentata die XIII settembrio.

Nel recto: Magnificis nobilibus et prud │

entissimis viris Communis │

Civitatis Senarum Amicis │

carisimis.

Përkthimi në gjuhën shqipe

Fisnikë të madhërishëm dhe burra të urtë, pas përshëndetjeve që ju detyrohemi ju vë në dijeni se si vitin e kaluar perandori turk me katërqind mijë turq e mbajtën të rrethuar një vend që quhet Krujë (Croya), që i përket Shqipërisë, dhe nuk mundën ta marrin dhe u bë një betejë e madhe nga e cila të krishterë, midis robërve dhe të vrarëve, ishin gjashtëmbëdhjetëmijë. Prandaj juve, si të krishterë besnikë dhe komunë me autoritet të madh, jeni të lutur dhe të detyruar nga ana e Zotit të plotëfuqishëm dhe nga ana jonë të lutur nxehtësisht që për mbrojtjen tonë dhe të këtij vendi të Krujës denjoheni të jepni aq ndihmë sa tu duket me vend dhe sa tu pëlqejë juve. Dhe për këtë, denjohuni ti kini besë dhe besim abatit Lazër, kapelanit tonë, sjellësit të pranishëm të kësaj letre, si të ishte vetë personi ynë.

Shkruar në Krujë ditën e 8-të të muajit gusht, indikacioni XIV. 

Pas përshëndetjeve që ju detyrohemi. 

Gjergj Kastrioti, zoti i Shqipërisë.

Në rekto/ana e pasme e aktit diplomatik/:

Fisnikë të madhërishëm dhe burra të urtë, tëKomunës së Qytetit të dashur dhe miqësor të Sienës

Signatura/vendodhja e dokumentit dhe teksti origjinal

Në këtë akt diplomatik ka 15 rreshta tekst të shkruara nga dy duar të ndryshme. Në rreshtin e parët, lartë në fillim, vitin 1451 dhe poshtë, rreshtin e fundit e ka shkruar e njëjta dorë, dmth. scribesi i Komunës së Sienës, pasiqë ka pranuar aktin diplomatik më 13 shtator 1451. Dallimi vërehet edhe nga boja e pendës që ka përdorur scribesi. Pjesa tjetër e tekstit, 13 rreshta janë shkruar nga një dorë tjetër, përkatësisht dora e scribes-it të kancelarisë së Gjergj Kastritoit Skenderbeut. Boja e përdorur është e zezë. Shkrimi është humanistik kursiv gotik, me shkurtesa që praktikohehsin për kohën dhe ishin normale. Leximi paleografik i tekstit nuk është i vështirë për paleografët profesionistë, përkundër shkurtesave të shumta.

Në verso, janë shënuar 5 rreshta. Teksti është i shkruar në vertikalisht, dmth., këta të 5 rreshtat, janë shkruar nga e njëjta dorë e scribes-it që ka shkruar edhe aktin diplomatik e Gjergj Kastriotit Skenderbeut.

Akti diplomatik origjinal, në të majtë lartë, ka një vulë të Arkivit të qytetit të Sienës, e cila është e kohëve moderne dhe ka bojë të zezë. 

Me laps plumbi, në verso, paksa nga e majta, lartë është shënuar signatura/vend-ndodhja e dokumentit me një shkrim të kohëve të sotme: Consistoro 1969, nr. 16, dhe krejtë në të djathë, lartë, po me laps plumbi  është shënuar data: 8 agosto 1451.

Vula dhe dimensionet e aktit diplomatik origjinal

Akti diplomatik është i dëmtuar në të dy këndet poshtë, majtas e djathtas, ku ka qenë vula prej dyllit të kuq. Vula tani nuk ekziston, vërehen vetëm gjurmët e vulës. Nga koha apo përdorimet e pakujdesshme ajo është thyer dhe ka humbur, siq ndodh zakonisht me këtë lloj vulash. Sipas gjurmëve të vulës në letër, dimensionet e vulës kanë qenë:

Horizontalisht= 4.2cm

Vertikalisht = 4.5cm

Është e dukshme që letra është prerë nga një tërsi më e madhe /mund të jetë prerë nga një tabak/, që kishte dimensione tjera. Prerja është jo e rregullt, kështu që kemi dimensione jo të rregullta, që dallojnë nga lartë poshtë. Dokumenti origjinal ka këto dimensine:

Lartë:

Horizntalisht = 22.3cm

Vertikalisht = 15.4 cm

Poshtë:

Horizontalisht = 21. 3cm

Vertikalisht = 15.4 cm

Është fakt i njohur se dimensionet e letrës gjatë procesit të prodhimit nuk janë absolute, por ndryshojnë për shkak se gjatë tharjes dhe përpunimit të shtresave të saj me ngjitës, ato mund të lëvizin, përkatësisht të tkurren deri në 3 cm nga dimensioni normal. Te prodhimi arab i letrës, janë të njohura nëntë dimensione të vogla nga 14 x 21.3 cm deri te prodhimi “gjigand” i ashtuquajturi “Tumara” ose i “Bagdadit” që kishte dimensione maksimale 73.3 x 109.9 cm. Dimensionet e letrës në Evropë gjatë shekujve nuk kanë ndryshime të tilla ekstreme. Ato janë kryesisht brenda kufijve “normal” dhe deri në shek. XVIII, nuk kishte dimensione më të vogla se 23 x 35 cm dhe jo më të mëdha se 50 x 74 cm. Si ilustrim po përmendim rastin e prodhimit të letrës në Borgo Polese, paralagje e Bolonjës në Itali, ku na janë ruajtur katër lloje dimensionesh të letrës që ka përdorur shtypshkronja e njohur “Merlani” deri në fund të shek. XV. Këto dimensione na janë ruajtur në një pllakë mermeri gri, në të cilën janë gdhendur katër katërkëndësha ku në çdonjërën janë të shënuara këto dimensione së bashku me emrin përkatës të dimensionit: a) Imperial (perandorak) 50 x 74 cm; b) Realle (mbretëror) 44, 5 x 61,5 cm; Mecane (i mesëm) 34,5 x 51,5 cm dhe Recute (i voglë) 31,5 x 45 cm. Specialistët mendojnë se dimensioni Mecane (i mesëm) është më i lashti dhe në dimensionet e tjera Realle (mbretëror) dhe Recute (i vogël) ndeshim “vetëm” në vitin 1310 për herë të parë. Ndërsa dimensioni Imperial (perandorak) ndeshet në vitin 1379, por në përdorim shumë të kufizuar, dimensioni i Mecane (i mesëm) për herë të parë dëshmohet në vitin 1390. 

Për ne shqiptarët ka rëndësi Venediku, ku dimensionet e letrës ishin ato të lashtat edhe në fund të shekullit XV, dhe fillim të shekullit XVI, ato ishin 32 x 44 cm me shenjën filigranes në këndet e djathta të letrës. Në këtë kuadër, theksojmë p.sh. në Francë, me 18 shtator të vitit 1741, janë të rregjistuara në “Conseil d’Etat” 53 lloje dimensionesh, 25,7 x 35,8 cm minimali dhe 67 x 98,8 cm maksimali. Edhe për vendet e tjera europiane prodhuese të letrës, kemi pothuajse dimensione të njëjta pa ndryshime të theksuara.

Akti diplomatik origjinal dhe shenjat ujit – filigranes

Letra e aktit diplomatik ka qenë e thyer dhe e palosur, fillimisht në mes, e pastaj edhe dy herë majtas e djathtas. Letra është e thjeshtë, gjysëm kartoni, e trashë. Në anën e majtë, lartë, në letër është shenja e filigranes/ujit, e cila vërehet qartë dhe është prodhim venedikas nga viti 1450. Te një përfundim i tillë kemi ardhur duke krahasuar dokumente tjera të kësaj periudhe dhe nga katalogjet e specialzuiura për filigranes që janë botuar kohëve të fundit.

Filigranes është figurë, grafemë apo shenjë e dallueshme në letër, që duket qartë vetëm kur pas letrës vendosim një burim drite. Quhet shenjë uji sepse shenja në letër duket sikur ajo pjesë të jetë e lagur nga uji. Shenja krijohet me anë të fijeve të metalit të cilat ngjiten në letër dhe në momentin kur shtypet letra konturet e shenjës (gjurmës, fotografisë, gravurës, grafemës) dalin më të holla për shkak të shtypjes më të madhe që krijohet nga fija e metalit.

Për herë të parë filigranes janë përdorur në Bolonjë në vitin 1282, dhe qëllimi ishte që të letra e prodhuar aty të mos ngatërrohej me letrën e prodhuar gjetkë. Që nga paraqitja e parë e filigranes në vitin 1282, përdorimi i tyre është i pandërprerë si kur prodhimi i letrës bëhej në mënyrë manuale ashtu edhe me aplikimin e teknologjisë shkencore moderne.

Studimet e filigranes janë të ndara në tre kategori sipas specifikave të ngushta: a) sipas kriterit regjional, b) sipas ikonografisë së filigranes dhe c) sipas kronologjisë. 

a) Sipas kriterit të parë, atij regjional, elementi më i rëndësishëm është historia e prodhimit të letrës në vende të ndryshme, duke studiuar specifikat e veçanta të çdo vendi veç e veç si dhe elementet e përbashkëta me vende të ndryshe. Rezultate inkurajuese janë arritur veçanërisht në: Zvicrër, Itali, Francë, Poloni, Belgjikë, Holandë, Gjermani, Austri, Rusi, Hungari, Kroaci, etj. 

b) Sipas kriterit të dytë, atij ikonografik, del që studimi i filigranes është i pamundur nëse nuk analizohen dhe studiohen shenjat e veçanta në letër, p.sh. figurat e ndryshme të kafshëve, shpezëve, por edhe ato abstrakte dhe të tjera të veçanta, p.sh, çelsi, numrat, grafemat, etj. 

c) Kriteri i tretë, ai i kronologjisë, ka rëndësi parësore, sepse përmes tij mund të përcaktohet viti i futjes në përdorim të një shenje – filigranes të veçantë, duke gjetur pastaj, vendin, por edhe duke zbërthyer ikonën dalluese. Elementi i kronologjisë, përdoret shumë shpesh te datimi dhe përcaktimi i elementeve të tjera tek inkunabulat duke saktësuar vitin e botimit, përkatësisht të prodhimit të letrës, pastaj vendin e prodhimit ose edhe prodhuesin konkret, deri te i cili arrijmë përmes ikonës së caktuar, të cilën ai prodhues e ka përdorur në vitin e caktuar, gjatë prodhimit të letrës, si shenjë mbrojtëse për punën e tij dhe në anën tjetër si dëshmi cilësie dhe profesionalizmi.

Për studimin e filigranes në inkunabula është me rëndësi studimi i Heitz-it (1902-1903), i cili sjell shenja nga inkunabulat origjinale që ruhen në Strasburg si dhe nga ato që ruhen në Bazel (1904), duke aplikuar metodën kritike krahasuese dhe në duke ballafaquar të gjitha filigranes e njohura deri në atë kohë, qofshin ato në manuscripte, dokumenta apo inkunbaula të ngjajshme. Fjala filigranes në gjuhë të ndryshme ka këto kuptime: Watermark, angl.; Wasserzeichen, gjerm.; le filigrane, fren.; filigrani, ital.; filigranos, span.; vodjanoj znak, rus.; vodoznačka, çek.; vodeni znak, kroat.; znaki wodne, pol.; shenjat e ujit, shqip, etj).