Paulin Zefi/

Kisha Katolike e Shën Aleksandrit, e njohur edhe si “Kisha e Sh’Lledrit” ose “Kisha e Shën Llezhdrit”, e cila ka qenë një vend i rëndësishëm pelegrinazhi deri në shek. XIX [1], përmendet në burimet historike që nga viti 1402 me emrin “San Alexandro in Collematia [2].” Ajo është ndërtuar në shek. XIII dhe ndodhet në majën e kodrës shkëmbore të Bokionit (441 m) në Pruell, mbi fshatrat Spiten, Markatomaj e Zejmen (Bregu i Matës), prej nga dominon vizualisht të gjithë fushën bregdetare nga grykëderdhja e lumit Ishëm dhe deri në Shëngjin. Prej saj mund të shihet i gjithë Gjiri i Drinit nga Kepi i Rodonit dhe deri në Ulqin. Nga ky pozicion strategjik hapet një pamje mbresëlënëse, prej nga mund të soditen me sy të lirë disa prej kishave të zonës, si dhe kështjellat e Lezhës, të Rodonit, Ishmit dhe të Prezës. Ndërsa në ditët me mot të kthjellët, në horizontin verior shfaqet edhe silueta e hijshme e kështjellës Rozafa në Shkodër. Kjo pozitë e privilegjuar ka ndikuar në funksionin historik të saj, pasi manastiri i lidhur me këtë kishë besohet të ketë shërbyer si rezidencë dimërore për pushtuesit serbë dhe më vonë për fisnikët vendas, si familja feudale e Balshajve [3]. Kisha e Shën Aleksandrit në Bokian (Sancti Alexandri in Bochiano) përmendet nga vetë Papa Gregori XII në letrën e tij drejtuar Arqipeshkvit të Tivarit (Archiepiscopo Antibarensi) më 23 maj 1407, të cilit i kërkon të marrë masa për lirimin e 12 kishave të zaptuara nga Ipeshkvia e Lezhës në kurriz të Ipeshkvisë së Arbnit [4].

Ndërsa në vitin 1441, abati i këtij manastiri të njohur arriti të zërë katedrën ipeshkvnore të Lezhës [5], çka dëshmon për statusin dhe ndikimin që kishte institucioni në fjalë në jetën kishtare të rajonit. Në vitin 1629, ipeshkvi Benedikt Orsini e përmend kishën me emrin “S.Alessio de Caproli [6]”, formë që lidhet me evoluimin toponimik të emrit nga “Kaprol” në “Kapruell” dhe në fund “Pruell.” Kisha famullitare e Shën Aleksandrit të Bokianit (Santo Alessandro di Bochiana) përmendet më 29 maj 1637 në një letër të ipeshkvit të Arbërisë, Mark Skurës, drejtuar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide në lidhje me mbledhjen e Blinishtit dhe mbi arbitrimin e keq të komisarit, Gjergj Uskoviçit [7]. Më 24 prill dhe 20 dhjetor të vitit 1638, Kisha e Shën Aleksandrit të Bokianit (Sanctus Alexander de Bochiano), përmendet në dy letra të Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide, ku bëhet fjalë për përcaktimin e kufijve të Dioqezës së Lezhës [8]. Më 20 dhjetor 1641, ipeshkvi Mark Skura e përmend këtë kishë me emrin “Santo Alexandro di Bochiana” dhe pas vitit 1644 si “Santo Alessandro di Bochiana [9].” Në vitin 1663, ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji e përmend me emrin “Sant’Alessandro di Bochiana” dhe në vitet 1671-1672, vizitatori apostolik, Stefano Gaspari, kur flet mbi gjendjen e kësaj kishe në “fshatin Bogian (villa di Bogiani)” e përmend me emrin “Chiesa sotto il titolo di S.Alessio Confessore [10]”, pra si “Kisha nën titullin e Shën Aleksit Rrëfyes.”

Në një letër dërguar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide më 10 gusht 1672, ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji, e përmend kishën me emrin e “S.Alexander de Bochiano” dhe nga një relacion kishtar i mëvonshëm (1753 – Anton Kryeziu) mësojmë se Kisha e Shën Aleksandrit është djegur nga turqit (Fu abbrugiata da Turchi), por u rindërtua në vitin 1682 nga Don Andrea Reçi [11]. Në vitin 1694, ipeshkvi i Dioqezës së Lezhës. Nikollë Vladanji, mban shënim se Kisha e Bokianit është nën titullin e “S.Alessandro Martire [12]”, pra e Shën Aleksandrit Martir. Në relacionet e tij të viteve 1702-1703, arqipeshkvi i Tivarit, imzot Vinçenc Zmajeviç, shkruan se në Bokian (Bocchiani): “Është kisha e Shën Aleksandrit martir, në vendin më të lartë, që zotëron fushën dhe detin, në gjendje të mirë e të përsosur, qoftë përsa i përket materialit të ndërtimit, qoftë orendive të shugurueshme, sepse ka tri pianeta, por vetëm njëra është e re (që ia ka dhënë) Kongregacioni i Shenjtë, dy janë të përdorura; ka dy kelshejta, një të ri e tjetrin të vjetër, që shërben në vende të pisides. Ka altarin të mbajtur mirë e të stolisur me figurën (ikonën) e shenjtorit dhe me disa të tjera të praruara sipas mënyrës greke (ortodokse), relike të kishës së Cetinjës.

Kisha ka hajatin me madhësi mesatare. Ka pesë ditë-arë tokë të lërueshme në një vend gurishtë dhe 30 shata vresht [13].” Gjatë viteve në vijim, Kisha e Shën Aleksandrit përmendet në mënyrë të dendur në relacionet kishtare dërguar Selisë së Shenjtë në Romë, nga ipeshkvijtë e Lezhës, për gjendjen në Dioqezën e tyre. Në vitin 1710 përmendet nga Nikollë Vladanji si “S.Alessandro Martire” në “Bochijano”; më 1730, 1735, 1737 dhe 1738 nga Gjon Gallata si “S.Alessandro Martire della villa Ghesegni”, “S.Alessandro di Bochiani” dhe “S.Alessandro della villa di Ghesci”; më 1743 dhe 1747 nga Simon Negri si Kisha famullitare “S.Alesandro M.” e fshatrave “Ghesci, e Spitagni in Bochiea” dhe si kisha famullitare “S.Alessandro M.” në fshatitn “Ghezegni”; më 1753 nga Anton Kryeziu si “S.Alessandro” në “Bocchiana”; më 1785 nga Giorgio Junchi si “S.Alessandro Martire” në “Bocchiani”; më 1789 nga Mikel Kryeziu si “Chiesa Parocchiale di S.Alessandro Martire di Bocchiana e Gaibi” dhe më 1792 si “Chiesa di S.Alessandro Soldato o Martire di Bocchiana”; më 1801, 1807, 1817 dhe 1821 nga Nikollë Malçi si “S.Alessandro Martire”; më 1844, 1846 dhe 1853 nga Ivan Topich si “S.Alessandro M.” në “Bocchiani e Spidani [14]”, pra: “Shën Aleksandri Martir në Bokion dhe Spiten.” Ndërsa nga banorët vendas, siç e kam përmendur në hyrje të këtij studimi, ajo njihet si “Kisha e Sh’Lledrit” ose “Shën Llezhdrit [15]. Nga ana tjetër, duhet të theksoj se plaçkitja dhe dëmtimi më i madh që ka pësuar kjo kishë gjatë periudhës së pushtimit osman lidhet me vitin famëkeq 1787, gjatë fushatës ushtarake të udhëhequr nga rivali i Bushatllinjve, Mehmet Pashë Çausholli. Pasi plaçkitën kishën së bashku me manastirin dhe keqtrajtuan besimtarët e strehuar aty, ushtarët osmanë shkatërruan imazhet e shenjtorëve (statuja, ikona dhe afreske), altarin dhe çdo objekt që ndodhej në kishë, duke mos lënën asgjë të paprekur përveç mureve [16]. Dëmet e shkaktuara nga ky shkatërrim ishin të tilla që kërkuan një kohë të gjatë për t’u riparuar, ndërsa kisha nuk arriti më të rikthehej në gjendjen dhe shkëlqimin e saj të mëparshëm! Megjithatë, goditjen më të rëndë Kisha e Shën Aleksandrit e pësoi gjatë Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967 dhe më pas në vitin 1968, kur disa pjesë të mureve u shkatërruan me eksploziv. Në ditët e sotme, rrënojat e manastirit të vjetër françeskan, i cili në fillim të shek. XIX u braktis nga mungesa e murgjëve [17], përbëhen nga muri rrethues me hyrjet për në manastir në anën lindore, nga konakët e rrënuar në një shesh pranë tyre, ndërsa në pjesën më të lartë, brenda një rrethimi të veçantë që komunikon me këtë të fundit, deri vonë ndodhej kisha e rrënuar [18].

Porta e manastirit është me qemer, me dy pilastra prej guri të punuar me mjeshtëri dhe të lidhur me llaç të një cilësie mjaft të mirë [19]. Kisha ka ruajtur pjesërisht deri në fillim të shek. XXI absidën me murin lindor, murin verior, atë perëndimor dhe tre pilastra me prerje katrore. Këto të fundit i përkisnin një hajati të ndërtuar në një fazë më të vonë buzë shkëmbinjve të thepisur, çatia e të cilit, me strukturë druri, mbulohej me rrasa guri [20].Mbi portën kryesore, që ndodhet në anën perëndimore, është ruajtur pjesërisht një nike, për rindërtimin e së cilës janë përdorur materiale të vjetra të një kornize të profiluar pak, e cila, mesa duket i takonte kishës më të vjetër [21]. Në pjesën e poshtme të mureve janë përdorur gurë të mëdhenj të lidhur me llaç gëlqereje me rërë të imët të përzier me të trashë, nëpër fugat e të cilëve ka rrasa të vogla dhe gurë të vegjël. Ndërsa, në pjesën e sipërme janë përdorur gurë më të vegjël, të vendosur me nxitim, ku lidhja e tyre është mjaft e dobët [22]. Gjatë dekadave të fundit të shek. XX dhe deri në fillim të shek. XXI, kisha ka qenë kthyer në gjendje rrënojë. Mirëpo, gjatë viteve 2011-2020, jo vetëm kisha, por edhe muri i saj rrethues së bashku me të gjithë hapësirën muzeale pranë saj, i janë nënshtruar një restaurimi dhe rehabilitimi të plotë, falë Famullisë Katolike dhe banorëve vendas, duke i rikthyer hijeshinë e saj të dikurshme. Është shpallur Monument Kulture i Kateg. I, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës (D.K) me vendim nr.786/1, më dt.05.11.1984. Kisha e Shën Aleksandrit është ndërtuar me gurë gëlqerorë të latuar, të lidhur me llaç të fortë gëlqereje, duke garantuar njëkohësisht uniformitet estetik dhe qëndrueshmëri strukturore.

Planimetria e saj ndjek skemën klasike drejtkëndore, me hyrjen kryesore të vendosur në perëndim dhe absidën në lindje, në përputhje me kanonin liturgjik të kishave katolike. Çatia dyujëse, e mbuluar me tjegulla tradicionale të kuqe, karakterizohet nga një kornizim i pastër dhe simetrik, duke theksuar linjat e rregullta të ndërtesës dhe duke krijuar një harmoni vizuale me ambientin përreth. Fasada ballore dallohet për një portik monumental, të mbështetur mbi shtatë kolona kuadratike: dy prej tyre janë të ngjitura në murin perëndimor të kishës, dy të tjera janë të vendosura në pjesët veriore dhe jugore të aksit qendror të kolonadës, ndërsa tri kolonat më të mëdha gjenden në pjesën e jashtme perëndimore, duke i dhënë strukturës një karakter solemn dhe përfaqësues. Kisha është e pajisur me dy hyrje me arkada të bukura prej guri të gdhendur. Hyrja kryesore ndodhet në fasadën perëndimore, ndërsa hyrja dytësore gjendet në pjesën lindore të fasadës veriore. Kjo e fundit është shoqëruar me një portik të vogël me çati të veçantë njëujëse (ose çati me një pjerrësi), të mbështetur mbi dy kolona kuadratike, që ndjek motivin arkitektonik të hyrjes kryesore, por në një përmasë shumë më të reduktuar. Në brendësi, menjëherë pas hyrjes kryesore, ndodhen shkallët lëvizëse që të çojnë në një kat të dytë, të ndërtuar tërësisht prej druri, i cili përdoret nga besimtarët në raste të frekuentimit të lartë.

Zona e presbiterit është punuar me një elegancë të veçantë, falë mozaikëve të realizuar gjatë viteve të fundit. Brenda absidës, në sfond, paraqitet një kryq i stilizuar, mbi të qëndron figura e Jezu Krishtit e shoqëruar nga dy engjëj, ndërsa në anët poshtë paraqiten figurat e Shën Mëhillit Kryeëngjëll (në anën veriore) dhe të pajtorit të kishës, Shën Aleksandrit (në anën jugore). Poshtë këmbëve të tyre janë ekspozuar elementë arkitektonikë mesjetarë, të ruajtur nga faza më e hershme e ndërtimit të objektit dhe të periudhave më të vona, duke dëshmuar për një vertikale të thellë historike dhe një vazhdimësi të pandërprerë të funksionit sakral të këtij monumenti. Hapësira e brendshme ndriçohet nga katër dritare me përmasa mesatare dhe me xhama të ngjyrosur, të cilat kontribuojnë në krijimin e një atmosfere solemniteti dhe përqendrimi shpirtëror. Dy dritare janë të pozicionuara në fasadën jugore, një në fasadën veriore dhe një në fasadën perëndimore. Kjo e fundit, e vendosur mbi hyrjen kryesore, ka formë rrethore (oculus), ndërsa tri të tjerat janë të larta dhe të ngushta, me qemer të harkuar, tipar i njohur i stilit romanik dhe një element i përhapur gjerësisht në arkitekturën kishtare mesjetare të Arbërisë Veriore. Kisha e Shën Aleksandrit në Pruell-Spiten përbën një nga monumentet më të spikatura të Trashëgimisë Kulturore Kombëtare, duke përfaqësuar një gamë të gjerë vlerash historike, arkitektonike, kishtare, strategjike dhe kulturore. Ajo është një ndër kishat më të dokumentuara në Shqipërinë Veriore, e përmendur vazhdimisht në burimet historike, duke nisur nga fillimi i shek. XV.

Dokumentet papnore, letrat e ipeshkvijve, arqipeshkvijve dhe relacionet e vizitave apostolike dëshmojnë rëndësinë e saj në hierarkinë kishtare dhe rivalitetet mes dioqezave të kohës. E lidhur me personalitete të larta të Kishës Katolike, kisha ka luajtur një rol kyç si qendër famullitare dhe manastirale, duke ndikuar drejtpërdrejt në administrimin e Dioqezës së Lezhës. Pozicioni i saj strategjik në majën dominuese të kodrës së Bokionit i ka siguruar funksione thelbësore politike, ushtarake dhe territoriale, ndërsa elementët arkitektonikë të saj dëshmojnë nivel të lartë mjeshtërie ndërtimore dhe përkushtimi shpirtëror. Gjithashtu, kisha pasqyron transformimin historik të toponimisë kishtare në rajon dhe ruan një vend të rëndësishëm në kujtesën dhe devotshmërinë kolektive të komunitetit lokal. Procesi i fundit i restaurimit ka konsoliduar rolin e saj të veçantë si një element thelbësor i identitetit kulturor dhe shpirtëror të zonës, duke forcuar statusin e saj si Monument Kulture i kategorisë së parë.

BIBLIOGRAFIA:

1)- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 160.

2)- A.Meksi, Kishat mesjetare të Shqipërisë së Mesme e të Veriut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1983, f. 92.

3)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 80.

4)- A.Meksi, Peshkopata Arbanense, Gjon Kastrioti dhe grindja për kufijtë me peshkopatën e Lezhës, në: ResPublica, 27 shtator 2018.

5)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 80.

6)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86.

7)- I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 481.

8)- D.Farlatus & J.Coletus, Illyricum Sacrum, Tomus septimus, Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrachiensis, et Sirmiensis, cum earum suffraganeis, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, Superiorum permissu ac privilegio, MDCCCXVII (1817), f. 204, 286.

9)- I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 612, 672.

10)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 93, 118.

11)- Ibidem, f. 125, 214.

12)- Ibidem, f. 151.

13)- V.Zmajevich: P.Bartl / I.Zamputi, Relacion i gjendjes së Shqipërisë e Serbisë / Relazione dello stato d’Albania e Serbia (1702-1703), (Përgjegjës të këtij botimi: Albert Ramaj, Zef (Ahmeti) Noka), Prishtinë: Faik Konica, 2022, f. 108, 262.

14)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 179, 184, 188, 190, 192, 195, 214, 235, 250, 265, 293, 304, 313, 322, 332, 355, 365.

15)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 80.

16)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 244-245.

17)- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 160.

18)- A.Meksi, Kishat mesjetare të Shqipërisë së Mesme e të Veriut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1983, f. 92.

19)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 81.

20)- A.Meksi, Kishat mesjetare të Shqipërisë së Mesme e të Veriut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1983, f. 92.

21)- Ibidem, f. 92.

22)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 81.

Zef Pergega

Detroit USA/

Ҫdo ditё qё kalonte e pёrvjetoret afroheshin, kalonin e riktheheshin, ai, miku i heshtur poeti Gjokё e ndjente shpirtin e tij njё arrё gungёse, pa thalb brёnda, nё mes tё dy nofullave tё njё dare qё me forcё kёrkonte t’a thyente. Ndiente njё kёrcitje tingulli shqetёsues se nё bllokun e shenimёve, ku shpesh e nёnvleftesonte venien e datёs, kur i shkruante, se nuk po e gjente njё shkrim tё pabotuar pёr poeten nga Gjirokastra, Musinё, dёrgjur burgjeve tё diktaturёs. Mirditori me kёtё emёr kishte punuar pak kohё nё shtёpinё e kulturёs nё Gjirokastёr! Mё pat thёnё vetё nё Rreshёn se e kishte veshtirё t’a botonte, sa edhe unё kisha hedhur nё njё bllok qё e mbaja nёn jestek, disa kujtime pёr Musinё, kur punoja si teknik nё ndёrtim nё kёtё qytet…nё moshёn e hallakatur tё andrrave. Nё atё kohё poetin Gjokё Beci e kishin dёnuar nё betonjerёn e poligonit tё pёrziente çimento dhe njerёzit mё tё afёrt, nuk denjonin nga frika, pothuajse çdo mbas dite qёndronim bashkё. Nuk binte nё sy se unё isha nga Lezha…madje njё pjesё tё frymёs sё poezisё e kam prej tij….

Nё korrik tё vitit 1943, nё editorin e numёrit tё parё tё revistёs “Gruja shqiptare”, e cila e lidhur ngusht me rezistencёn antifashiste, mes tё tjerash ajo shkruante: “…malet janё plot me djemt tanё. Ca luftojnё sot e ca do tё luftojnё nesёr. Tё gjithё pёr Shqipёrinё!”

Ky artikull, nuk i kishte pelqyer komondantit, qё mё vonё do tё bёhej diktatori mё i egёr nё Europё, i afёrt me poeten.

…shkrimtarja e parë grua shqiptare, disidentja e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeltare e një partie opozitare, e burgosura politike, që pas 20 vitёsh burg, do të mbyllte sytë në internim, ndërkaq 10 vjet më vonë, më 1993, kur diktatura komuniste kishte rënë, do të dekorohej nga Presidendi me medaljen “Martire e Demokracisë” dhe së fundmi “Nderi i Kombit”

…Së bashku dhe me disa shokë të tjerë, më 1943 formon Partinë Social – Demokrate dhe nxjerr gazetën “Zëri i Lirisë”. Në vitin 1944, botoi librin e dytë me tregime “Si u tund bota” 348 faqe, ndërsa më 12 nëntor të po këtij viti pushkatohen pa gjyq vëllezërit e saj, Muntaz e Vesim. Fitimitarët e ardhshëm, po futeshin në kryeqytet me terror të llahtarshëm. Katër ditë më vonë e arrestuan dhe shkrimtaren e parë shqiptare, e mbajtën 16 vite në burg.

Ajo boton librin i tretë pas një viti “Rreth vatrës” duke u bërë shkrimtare e vërtetë me autoritet, por më më 23 janar të vitit 1946, e arrestojnë për së dyti dhe gjyqi terrorist i “fitimtarëve” e dënoi me 20 vjet burg.

“Unë s’jam fajtore. S’jam komuniste dhe ky s’mund të quhet faj. Ju fituat në zgjedhje, por në burg nuk duhet të jem…. Unë jam nxënëse e Sami Frashërit. Me mua ju doni të dënoni Rilindje!”.

Në vitin 1961 lirohet dhe e internojnë në Rrёshen, bën punë të rënda fizike, llaç dhe mur. Vetmia, si dënim dhe libra, libra, këta ishin miqtë e saj. Ajo sillet e interrnuar në Rrëshen, po në kёtё vit, pasi kishte vuajtur 16 vite burg politik në Burrel. Erdhi të jetonte me te dhe nëna e saj, e cila pas dy vitesh u sëmurё dhe vdiq. Është e njohur se si u soll regjimi me këtë kategori intelektualesh, ku secili i interrnuar ishte e shtrënguar të kalonte para sportelit të Degës së Brendёshme, dy herë në ditë, në mëngjes dhe në mbrëmje, 24 orë nën vëzhgim, me spiunë e spiune nga pas. Aq më tepër, që Musineja ishte një e interrnuar e klasit tё parё. Komiteti i Partisë dhe Sigurimi i Shtetit ishin vigjilentë ndaj çdo lëvizje të saj, kontrollonin gjёrё e gjatё ç’libra lexonte dhe ç’filma shihte, sidomos në vitёt e para të internimit.

Por mё qenё se autori nuk po e gjente dorёshkrtimin pёr poeten e pёrsekutuar vendosi t’i thёrrasё kujtesёs e mbushur me pluhurin e harresёs, si rrugёt e qyetit verior. Atё botё ishta i ri. Teknik mё kishin caktuar ne ndёrmarrjen e ndёrtimit. Rruga e shkurtёr nga qyteti deri nё ndёrmarrje ishte e pjerret e asfaltuar, por fytyra e zezё e saj vazhdimisht ishte e mbuluar me baltё tё njomё nё dimёr e me baltё tё thatё nё verё. Tё ngjante si gojё e shqyer. Aty nё mes tek kthesa rrugёs, tek fusha e druve tё komunalёs ishte njё shtёpi pёrdhese, themelet e tё cilёs ishin gjithmonё nёn ujё. Aty jetonte nё njё dhomё poetja e dёnuar Musinё Kokalari. Rruga dhe shputat e saj mbi baltё pёrditё pёrseritnin njё rit. Ata plazmonin me njёra – tjetrёn e njё kurrni uji i fshinte. Kёshtu niste mёngjesi e ngrysej mbasditja. Kur ecte mbante krahun e djathё, por edhe kur kthehej, nuk e ndryshonte krahun. Krahu i djathtё i rrugёs kishte njё mur e ai i majti njё pjerrinё, ku rrokulliseshin gur si andrra femijёsh. Zёra qё humbnin nёpёr rrёnjё tё lumit tё Zmesё.

Nё sytё e mi ende nuk ishin shqitur ato pamjet e para, kur e njoha. Nё kimenanё e qytetit shfaqej njё film me temё nga lufta partizane. Ajo zuri vend nё njё qoshe, pak e veçuar nga publiku. Dolёn bashkё me shoqen dhe nёn shoqёrinё e vetmisё dhe syve dyshues tё njerёzve morёn rrugёn pёr nё atё shtёpi, çerdhe lagёshtire e myku.

Shkonte nё punё me çizme dimёr verё dhe me kombinoshe. Punonte tek pllakat para fabrikate. Ҫdo ditё i hidhte njё sy betonjerёs, ku punonte poeti Gjokё Beci, i dёnuar me punё korrektonjёse. Dikur Gjoka kishte punuar nё shtёpinё e pionerit nё Gjirokastёr dhe e njihte mirё Musinё, por sytё e tyre vetёm sa kryqezoheshin nga larg. Ishta i vetmi qё shoqerohesha me Gjokёn, mbasi si qytet i vogёl ai nuk donte tё implikonte shokёt. Prenga dhe Zefi, poetё tё qytetit e shikonin me sytё e dhimbjёs…

Llaç betoni kishte rёnё mbi vargjet, duke bllokuar frymёmarrjen. Nuk ishta nga ky qytet, por kisha njerёzit mё tё afrёt tё gjakut…, por qё mbanin mbiemёr tjetёr dhe kjo nё opinion pёr ta nuk isha asgjё. Njё ditё e pyeta Gjokёn nё konfidencё:

“Kush ёshtё ajo grua?!”

“Eshte njё poete e mrekullueshme. Njё grua qё ka themeluar pas Luftёs sё Dytё Botёrore pluralizmin politik nё Shqipёri dhe pёr kёtё e dёnuan dhe e sollёn kёtu tё pёrzije trutё e saj!”

“Ҫdo thotё tё pёrziesh trutё!”- e pyeta. E doja shumё poezinё dhe kishta provuar tё shkruaja pak pa guxuar tё ia tregoj Gjokёs, i cili rastesisht e kishte hapur njё ditё bllokun tim. Kisha botuar poezi qё nё klasen e shtatё nё shkollёn e Rubikut dhe njё reportazh nё revisten e fёmijёve “Pionieri” tё Tiranёs, por ma ndaluan vazhdimin mbasi nё njё pёrjetim pёr minjeren kisha thёnё: “Mushkёritё e metalurgёve i ngjanё furrave tё metalinёs!”, mbasi Marku, djali i halles time punonte nё kёto furra dhe vuante nga sёmundja e silikozёs sё mushkёrive.

Gjoka pa njёherё rreth e rrotull se mos i pёrgjonte njёri dhe sqaroi me zё tё ulet:

“Njё ditё e caktuan tё punonte me mua nё betonjere. Ajo mbushte nga poshtё kovat me zhavor e çimeto dhe unё me mekanizmin e betonjerёs i ngrija lart dhe i hidhja nё kazanin e pёrzierjes. Ajo gjeti momentin dhe pa mё pa nё sy e mё tha: “Kёshtu i pёrziejnё trutё e intelektualёve kёta tё pushtetit tё popullit, siç pёrziejmё ne kёtё zhavor me çimento!”

Nje ditё, drejtori i ndёrmarrjёs, Ali Osmani, gollobordas, po bёhej merak se duhej t’i raportonte partisё se e kishin mbaruar pallatin pёr punonjёsit e komitetit, por disa punёtorё, nuk ishin paraqitur nё punё. Mё thirri qё tё shkoja nё shtёpinё e Musinёs, pёr tё kuptuar arsyen e mos paraqitjes nё punё. Dhe u nisa. Mora njё palё çizme tek betonierja pёr tё mos u lagur rrugёs dhe tё kapёrceja bulimin e ujit nё themelet e shtёpisё sё poetёs. Trokita nё fillim me njё ndrojtje. Fjala “pёrzierzje trush!” mё solli njё pёshtjellim deri nё neveri. Mёgjithatё duhej tё zbatoja urdhёrin. Trokita dhe njё herё. Dera u çel ngadalё dhe njё fytyrё e vrazhdё thua se ke lёshuar mbi tё njё deng me thinja bagёtish, u shfaq para meje. Djersё qё i shkonin nga temperaturё e lartё, pashё nё balin e saj. Rronte në një banesë, që notonte mes ujërave të ndenjura dhe mizerjes. Nuk kishte mundur tё shkonte nё doktor dhe as tё merrte ndonjё paracetomol. Njё erё myku doli nga dera si njё rrymё shtegu e bllokuar prej kohёsh. Njё raft librash qё pikonte “djersё” lagёshtirё. Gazeta dhe njё krevat dёrrase me ca enё pёr tokё. Njё sobё e vogёl e fikur.

Drejtori mё tha…. dhe nuk vazhdova mё. U larguava dhe drejt e nё farmaci. Mora njё pako paracetomol, pak çaj mali nё dyqan. I mbёshtolla nё gazetёn e ditёs ”Zёri i Popullit” pa kuptuar se nё ato fletё flitej pёr partinё dhe fitoret e saj ndaj “amrikut tё popullit” dhe u nisa drejt shtёpisё sё lagёshtirёs dhe mykut. Hodha shikimin njёherё nga rruga, por punёtoret e sharrёs prisnin dru pёr banorёt e qytetit. Trokita pёrsёri nё derё. Ajo u hap si herёn e parё. “Tё solla pak çaj dhe paracetomol!” – i thashё. Asaj i qeshen sytё, siç qesh vargu nё njё poezi dashurie. Mbetem tё dy pa zё. U ktheva nё punё…

Kur Musine pati pёrvjetorin, pas shumё e shumё vitesh, kёrkova nёpёr blloqet e shёnimeve, por nuk gjeta gjё. Mё dukej se njё dorё e keqe i kishte shqyer ato fletё, por kjo nuk kishte qenё e vertetё. Kur ndёrron venbanim ndodhin gjёra tё tilla, tё humbin gjёra tё vlefshme. E shkrova edhe njё herё dhe ia nisa gazetёs sё shqiptarёve ne Amerikё t’a botone. Nё mёnyrё tё habitshme mora njё zarf tё verdhё. “Pёrsёri zarf tё verdhё?! “U shoftё gjuha e gjarpёrit dhe zarfit tё verdhё!”

Dhe lexoi tekstin qё i shkruante njё ish oficer i lartё, ish sigurimas nё redaksinё e buletinit tё shqiptarёve tё Amerikёs. “…unё jam nga qyteti i saj. Shkrimi pёr te ka shumё tё pavёrteta. Ajo nuk ka qenё e madhe dhe e talentuar siç e pёrshktuani ju, por si tё gjithё armiqtё e popullit, ndaj nuk do t’a botojmё!”

“Armiqtё e populli!” – mё theri si njё gozhё e ndryshkur nё sy. Kёta morra tё kuq qё nuk mund tё ngrihen nga lёkura kanё fuqi mbi popullin dhe tё flasin edhe sot nё emёr tё tij?!

Kujtoj Gjokёn, kur nё qoshen e kafes nё tё dalё tё qytetit, ku vёshtirё tё vrojtonte syri i sekretarit tё partisё apo tё ndonjё operativi nga jugu. Gjoka nxori njё letёr tё zhubrosur. E hapi mbi prehёr si njё dhuratё e fshehur, qё mund tё binte prej qiellit. Mausinё, kishte mundur nё besim tё ia jepte tek betonjerja, kur kazani kishte dalё nga shinat dhe ato pas kullёs se saj ishin gjendur shumё afёr e jashtё mundёsisё sё vrojtimit tё punonjёsve tё tjerё tё pllakave. Tё gjithё ishin me hije, por edhe nga hija vinte frika mё e madhe. Ajo kishte shkruar dy apo tri poezi. Mbaj mend njё varg, kur e lexoi Gjoka.

“Llaçin qё e bёjmё pёr fytyrёn e murit, baltosin sytё tanё…!

“Hije tё zeza na lidhin fjalёn, si shall i kuq pioneri!”

Kur pinim kafe nё kёtё lokal punёtorёsh gjithmonё Gjoka preferonte tavolinёn afёr derёs, ku nga dritarja shikonte rrugёn. Atje larg dalloi njё fuks tё degёs qё shpesh e survejonte. Pёrnjёherёsh nxori nga xhepi njё kuti tё vogёl duhani dhe me letrёn e Musinё dredhi njё cigare. Shpejt e ndezi dhe rrufiti kafen e zezё turke. Sapo hyri e pa dhe pёr t’u treguar mik i tha: “He, qenkan mbaruar letrat? Po tё jap unё njё pako!”

Gjoka nuk foli, por mё vonё tha: “Janё tё rrezikshёm. Nё litar tё çojnё pёr njё fjalё!”

“Po sikur t’a zinin letrёn! – i thashё

“Direkt e nё burg mua dhe Musinё! Nuk do tё dilnim mё prej aty!”

Vargjet e saj u bёn tym duhani, por nё shpirtin e Gjokёs e diç nё kujtesen time mbeten. Nёpёr mend pёrsёri i shikoj atё rrugё, ku ecnin njerёzit dhe nё mёnyrё tё veçantё poetja e dёnuar me krye nё baltё. Ecte drejt si trug i pemёs sё krenarisё. Drobitja ndjehej nё eshtra nё thellёsi tё ashtit tё gjymtyrёve. E donte diellin, por ai ishte rrёzuar nё baltё dhe njerёzit e shkelinin si njё shkarpё. Kishin njё diell tjetёr qё u ngjante, sikur i ngrohtё e teshat me arna. Ecte po nuk shtrinte dorёn. Lypёse krenare e lirisё brenda vetёs. Ashtu e sfidonte baltёn, qё sa herё kalonte vinte shtresё nё gjurmёt e saj. Lypte bukёn e vargjёve e lypte diell pёr jetё, por fytyra e bukёs dhe fytyra e diellit ishin gjithё harta plagёsh. Pёrsonalitetin e saj e kishin shtydhur si njё limon i prish. Musinё shihte si regjimi kafshonte të vetët dhe një ditë pranë saj do të punonte punëtore dhe e bija e ish-ministrit të Mbrojtjes, Beqir Ballaku me të shoqin, një profesor i nderuar universiteti. Kjo ishte paraditja e mundimshme sizifiane saj, kurse pasditja ishte “mondane”. Vishej me shije të hollë si ato zonjat e rënda, shkonte në kinema, bibliotekë dhe sidomos, nuk harronte kurrë atë xhiron e saj të famshme, nga qyteti deri në periferi tek Ura e Fanit, sa shpesh identifikohej me atë xhiro. Me krahёt e saj u rrit qyteti, qё kishte njё moshё 15 vjeçare…

Musine Kokalari, shkrimtarja e parë grua shqiptare, disidentja e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeltare e një partie opozitare, e burgosura politike, që pas 20 vitesh burg, do të mbyllte sytë në internim, ndërkaq 10 vjet më vonë, më 1993, kur diktatura komuniste kishte rënë, do të dekorohej nga Presidendi me medaljen “Martir i Demokracisë” dhe së fundmi “Nderi i Kombit”, kishte datëlindjen. 95 vjetori i saj.

Gjirokastritja e mrekullueshme Musine Kokalari, pasi kryen shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” në Tiranë, më 1937, shkon për studime në Universitetin e Romës, në Itali, del me rezultatet më të larta. Qysh studente boton librin e saj të parë “Seç më thotë nëna plakë”, me rrëfime magjepsëse. Njihet dhe do të kёtë dhe vlerësimet e një nga shkrimtarëve më të mëdhenj italianë, Alberto Moravia.

Qё nga viti 1961 internohet ne Rreshen, qyteti ku ajo qëndroi në internim për 22 vite, e kishin një gjuhë të fshehtë mes tyre, sado memece në dukje. ”Rrëshen, që u rrite në krahët e mi…” Njё nga vargjet e saj. Kishte qendisur vargje, por edhe njё koleksion pёr mё shumё se 60 tё tilla, ku nё njёren binte nё sy njё shqiponjё e bardhё dykrenare. Jo pajen e saj tё nusёrisё, se e dinte se kjo nuk do tё ndodhte.

Makina e druve e tipit “Skodё” vetёshkarkuese e komunales e hodhi në gropën, ku e mbuluan atë dhe veprën, që nuk e lanë ta shkruante. Vdiq si bijё e heshtjёs dhe e vetmisё, mbuluar me ca lopata dhe nga varrmihёsit e qytetit. Kur e zhvarrosen u pa se nё duart e saj tё kryqezuara kishte tela me gjёmba. Shfytyrimi njerёzor kishte mbёrritur deri aty qё t’a thyente traditёn e shqiptarit nё vdekje. Ato tela thonin sipas se edhe nё varr kishin frikё se ajo do tё shkruante dhe do tё dёshmonte. Dikush e ka muhuar e dikush e ka pohuar kёtё fakt. Musineja vdiq me 13 gusht 1983 në këtë qytet.

Në fundin e jetës, në dorëshkrimin “Mbi jetën time”, Musinё shkruan: “Komunistët më varrosën për së gjalli… nuk iu kërkova falje në gjyq për aktivitetin tim. Dhe pse do të kërkoja falje?…. Unë s’jam fajtore!”

Nëse vdes, në valixhen e vogël kam disa sende me vlerë etnografike për Muzeun e Gjirokastrёs. Ato pak kursime dhe gjithçka tjetër, le të hyjë në fondin e shtypit, që duhet të krijohet për punëtorin e krahut, i cili është i domosdoshëm, që të demokratizohet puna e krahut dhe të kultivohet punëtori i thjeshtë”.

Nënë Tereza Shenjtore, thoshte: “Më mirë ndiz një qiri, se sa të mallkosh errësirën. Që harresa të mos bëhet errësirë!”

Studim nga Rafael Floqi/

Për ata që nuk e mbajnë mend Homerin, Odiseu ishte mbreti dinak i Itakës dhe figura qendrore e Odisesë, tregimi epik i Homerit për një udhëtim dhjetëvjeçar për t’u kthyer në shtëpi pas Luftës së Trojës. I famshëm për verbimin e Ciklopëve, rezistencën ndaj Sirenave dhe shpikjen e mashtrimit të Kalit të Trojës, Odiseu është bërë simbol i inteligjencës, këmbënguljes dhe dëshirës për t’u kthyer në shtëpi. Mbretëria e tij ishullore – e debatuar prej kohësh midis studiuesve – identifikohet më së shpeshti me Itakën e sotme.

Njohuri të reja dhe domethënëse mbi evolucionin historik dhe kulturor të Itakës kanë dalë nga një program kërkimor nga Universiteti i Janinës në vendin kryesor arkeologjik të Agios Athanasios – i njohur edhe si “Shkolla e Homerit” – në pjesën veriore të ishullit, i cili njihet edhe si Ithaki. Programi, i cili vazhdon që nga viti 2018, përqendrohet në menaxhimin, dokumentimin e mëtejshëm dhe prezantimin e gjetjeve nga gërmimet e mëparshme sistematike (1994–2011) të drejtuara nga Profesoresha e Asociuar Litsa Kontorli-Papadopoulou dhe Profesor Emeritus Athanasios Papadopoulos. Faza aktuale drejtohet nga Profesor Emeritus Giannos G. Lolos, me kontribute kyçe nga Dr. Christina Marambea e Universitetit të Janinës.

Por ç’ lidhje ka Odiseu dhe Dodona?

Dodona ishte ndryshe nga orakujt e tjerë të botës greke, si Delfi që u bë më i famshëm më vonë. Ishte një vend i shenjtë për Zeusin, ku mesazhet hyjnore merreshin nga gjethet e lisit të shenjtë ose nga zhurmat e instrumenteve prej bronzi të varura në pemë. Kjo e bënte Dodonën një orakull «natyror», të lidhur drejtpërdrejt me elementet e natyrës.

Në kohën e Homerit (shek. VIII p.e.s.), Dodona shfaqet si orakulli më i vjetër dhe më i besuar. Ishte i famshëm sidomos në Epir dhe tek fiset pellazge, që sipas traditës ishin banorët më të hershëm të rajonit.

Tek “Odisea” (sidomos në librat 14 dhe 19), Odiseu rrëfen se kishte vizituar Dodonën për të pyetur Zeusin: Odisea, 14.327-330 (përkthim i lirë):

“Kështu shkova në Dodonë, ku Zoti i Pellazgëve, Zeusi, banon,

të dëgjoj zërin e tij nga gjethi i lisi të lartë,

për të ditur nëse duhet të kthehem në tokën time pjellore,

haptazi a fshehurazi, pasi isha kthyer nga Troja.”

Kjo është një nga të vetmet herë që Homeri përmend Dodonën, por është një pasazh shumë i ngarkuar simbolikisht. Odiseu, mbreti i Itakës, luftëtari i mençur dhe dinak, nuk mbështetet vetëm te forca apo dredhia — ai kërkon gjithashtu bekimin dhe udhëzimin hyjnor para se të marrë një vendim madhor.

Në këngën e 14-të rreth vargut 327 e vijim Odiseu, i maskuar si një lypsar kretas, i tregon Eumajos (ruajtësit të derrave) një histori të sajuar:

“…kur doja të shkoja në Dodonë për të dëgjuar vullnetin e Zeusit prej lisit të tij të lartë, që më tregonte nëse duhej të kthehesha hapur apo fshehur në Itakë…”

Ky është një trill i Odiseut për të ruajtur fshehtësinë e identitetit të tij, por Homeri përdor këtë për të treguar prestigjin e Dodonës si vend ku edhe mbretër kërkonin këshilla.

Kënga 19 (rreth vargut 290 e vijim)

Në një tjetër pjesë ku Odiseu flet me Penelopën, përsëri përmendet Dodona si vendi ku ai kishte shkuar të pyeste Zeusit:

“…u nisa drejt Dodonës, për të dëgjuar vullnetin e Zeusit nga lisi i tij i shenjtë…”

Këtu vazhdon të mbajë të njëjtin rrëfim të rremë për të fshehur identitetin, por gjithsesi përsëri nxjerr në pah rolin e orakullit të Dodonës.

Nëse marrim rrëfimin e tij si të sinqertë (jo si pjesë të mashtrimit ndaj Eumajos apo Penelopës), atëherë Odiseu: Kishte shkuar atje të pyeste vetë Zeusit për si të kthehej në Itakë, pra i besonte fuqisë së orakullit të Dodonës.

Dodona ishte ndryshe nga orakujt e tjerë të botës greke. Ishte një vend i shenjtë për Zeusin, ku mesazhet hyjnore merreshin nga gjethet e lisit të shenjtë ose nga zhurmat e instrumenteve prej bronzi të varura në pemë. Kjo e bënte Dodonën një orakull «natyror», të lidhur drejtpërdrejt me elementet e natyrës.

Në kohën e Homerit (shek. VIII p.e.s.), Dodona shfaqet si orakulli më i vjetër dhe më i besuar. Ishte i famshëm sidomos në Epir dhe tek fiset pellazge, që sipas traditës ishin banorët më të hershëm të rajonit.

Në universin homerik, ku heronjtë lëvizin midis forcave të mëdha të fatit dhe pasioneve të tyre të zjarrta, vizita e Odiseut në Dodonë shfaqet si një ndalesë e pazakontë. Është një ndalesë pa zhurmë betejash e pa dredhi mashtruese, por e mbushur me drithërimën e misterit. Këtu, Odiseu — ai që njihet për zgjuarsinë e pakrahasueshme — ndalet, dëgjon dhe kërkon një fjalë që nuk vjen nga ai vetë, por nga diçka që e tejkalon.

Dodona, orakulli i hershëm i Zeusit, nuk është thjesht një altar ku derdhen fli. Ajo është një arenë natyrore ku vetë pemët, lisat e mëdhenj dhe era që kalon përmes gjethes, shndërrohen në gjuhë të Zotit. Ky element e bën Dodonën më të hershme, më të afërt me një botë ku perëndia nuk ndodhet pas kolonadave prej mermeri të tempullit, por në zërit e erës që lëkund degët.

Odiseu, që sapo ka kaluar sprovat më të tmerrshme të udhëtimit të tij, nuk kërkon vetëm një plan strategjik, por një konfirmim të rrugës së tij nga vetë Zeusi. Ai pyet nëse duhet të kthehet në Itakë hapur, si mbret që hyn triumfalisht, apo fshehurazi, si një hije që do të ndëshkojë tradhtinë. Kjo pyetje e tij në Dodonë i jep udhëtimit të tij një peshë që nuk është vetëm personale. Është si të pranojë se, sado i mençur të jetë, fati i tij dhe i mbretërisë që e pret është i lidhur me një urdhër më të lartë.

Në këtë kuptim, Dodona është një pikë ekuilibri midis dy poleve të ekzistencës së Odiseut:nga njëra anë, ai përfaqëson arketipin e njeriut që me forcën e intelektit dhe të vullnetit e lakon botën sipas planit të vet; por nga ana tjetër, ai është një qenie që nuk mund ta mënjanojë misterin, që kupton se ka një rend hyjnor përtej tij.

Shkolla e Homerit

Vendi – i referuar si “Shkolla e Homerit” që nga fillimi i shekullit të 19-të – është i përqendruar në një formacion shkëmbor në shpatet lindore të Exogit, në një zonë të pasur me burime uji të ëmbël. Mbetjet shtrihen në dy tarraca artificiale të lidhura me shkallë guri të prerë dhe shtrihen në nivele më të ulëta.

Dëshmitë e aktivitetit njerëzor në vend datojnë që nga periudha e Neolitit të Fundit (fundi i mijëvjeçarit të 5-të deri në mijëvjeçarin e 4-të p.e.s.), ndërsa fragmente qeramike të Epokës së Bronzit të Vonë – që datojnë në shekujt e 14-të dhe 13-të p.e.s. – tregojnë banim të konsiderueshëm gjatë epokës mikenase, periudha tradicionalisht e lidhur me Odiseun.

Një nga zbulimet më të jashtëzakonshme është një shatërvan ose cisternë nëntokësore e ruajtur mirë me mure guri të lakuar – ndër të paktat e këtij lloji të njohura në Jon – e cila ka të ngjarë të datojë në fazën pallatore mikenase.

Vendbanimi duket se ka qenë pjesë e një rrjeti më të gjerë prej 7-8 vendesh mikenase në Itakën veriperëndimore, duke sugjeruar se mund të ketë qenë qendra e një qendre rajonale gjatë Epokës së Bronzit të Vonë.

Gjetjet nga periudhat e mëvonshme përfshijnë legena rituale, mbi 30 oferta kushtimi prej balte, spirale boshti, bizhuteri ari dhe bronzi dhe më shumë se 100 monedha nga qytete në të gjithë botën helenistike dhe romake – dëshmi të aktivitetit dhe pelegrinazhit të vazhdueshëm.

Me rëndësi të veçantë janë 14 tjegulla çatie të stampuara dhe fragmente të mbishkruara, njëra prej të cilave mban emrin [OD]YSSEUS dhe një tjetër një dedikim që ka të ngjarë të lexojë ODYS[SEI] (“për Odiseun”) – që tregon adhurimin formal të kultit të heroit. Një bust miniaturë prej bronzi i Odiseut, në përputhje me përshkrimin e tij në monedhat e Itakës së shekullit të 4-3-të para Krishtit dhe portretet e periudhës romake, mbështet identifikimin e vendit si një vend i shenjtë.

Të marra së bashku, provat tregojnë identifikimin e vendit si Odiseu – një faltore heroi kushtuar Odiseut, e përmendur në një dekret të shekullit të 2-të para Krishtit nga Magnesia në Azinë e Vogël, i cili përmend gjithashtu Odisenë, lojërat atletike dhe kulturore të mbajtura në nder të tij.

Pothuajse një shekull pasi një mbishkrim kushtues që lexonte “EUKHEN ODYSSEI” (“një betim për Odiseun”) u gjet në një fragment nga shpella e Gjirit të Polisit, këto gjetje të reja konfirmojnë se adhurimi i heroit vazhdoi edhe në periudhat helenistike dhe romake. Materiali arkitektonik, epigrafik dhe ritual zbulon një shenjtërore me rëndësi të madhe lokale dhe rajonale – një që ndihmoi në ngulitjen e legjendës së Odiseut në jetën fetare dhe qytetare të Itakës së lashtë.

Bajroni dhe Shkolla e Homerit

Gjatë udhëtimit idealist të Lord Bajronit nëpër Greqi në fillim të viteve 1820, ai u ndal në Itakë, ku banorët e ishullit i treguan rrënojat e një vendi të lashtë që me siguri do t’i bënte të shpejta pulsin një poeti: Shkolla e Homerit, siç e quanin vendasit.

I gdhendur në një formacion shkëmbor lart në pjesën veriore të ishullit, traditat lokale diktonin se vendi dikur kishte qenë një faltore për Odiseun, heroin itakan të poemës epike të Homerit. Pohime të tilla kanë çuar në një varg gërmimesh gjatë një shekulli e gjysmë të kaluar, duke filluar në vitet 1870 me Heinrich Schliemann (arkeologun amator prusian që “gjeti” dhe pothuajse shkatërroi Trojën) dhe duke vazhduar deri në ditët e sotme.

Imagjinoni të riktheheni në gjurmët e fantazmës të Odiseut – jo në një det të errët si vera, por mbi shpinën e thyer të Greqisë kontinentale. Ju filloni në Itakë, duke qëndruar aty ku dikur talleshin pretendentët, pastaj hipni në një karro për në kontinent në Astakos ose Prevezë.

Nga atje, udhëtimi juaj gjarpëron përmes luginave të Etolisë dhe në zemër të Epirit, ku peizazhi bëhet më i egër, malet mblidhen më shumë dhe kopetë kullosin në kullotat e rrahura nga era. Hapat tuaj ju çojnë në Janinë, qytet pranë liqenit, i rrethuar nga selvi dhe mure osmane të kohës së Aliut. Këtu ndaleni, ashtu siç mund të kishte bërë Odiseu – në një vend për të mbledhur oferta, për t’u konsultuar me priftërinjtë vendas ose thjesht për t’u mahnitur nga uji i argjendtë i liqenit që ndryshon. Uji pasqyron jo vetëm ledhet prej guri, por edhe hijen e gjatë të legjendave që shtrihen tre mijëvjeçarë më parë.

Nga Janina, një udhëtim i shkurtër me makinë (ose një ditë ecje e shpejtë në kohët e vjetra) ju çon në jug të Dodonës. Atje, nën lisat e mëdhenj, priftërinjtë dikur interpretonin pëshpëritjet e gjetheve dhe fluturimin e pëllumbave për endacakët që kërkonin vullnetin e Zeusit. Ju qëndroni aty ku qëndronte dikur Odiseu – të paktën në jehonën e traditës vendase – me pyetjet e tij gjuhë të rëndë. Kur më në fund të ktheheni në liqenin e Janinës atë mbrëmje, e kuptoni se si udhëtimi ju ka lidhur si me historinë ashtu edhe me mitin, me zjarret e barinjve dhe me vargjet e Homerit është njësoj.

Prania e kultit të Odiseut në Itakë nuk është vënë kurrë në dyshim. Monedhat e prera nga qyteti-shtet në shekullin e 3-të p.e.s. mbajnë kokën e tij me rruaza dhe kazanët prej bronzi të zbuluar në një shpellë detare imitojnë ofertat e dhëna heroit në Odisea. Megjithatë, tani arkeologët kanë përcaktuar epiqendrën e praktikës.

Por si mbijetoi kulti i Odiseut?

Rreth vitit 1200 p.e.s. (Epoka e vonë e bronzit) është data tradicionale e Luftës së Trojës dhe të bredhjeve të Odiseut në Dodona, tashmë një vend i shenjtë; vendbanim në Epir.

Rreth viteve 1100–900 p.e.s. (Epoka e errët) mitet post-homerike e vendosin Odiseun aty duke konsultuar Rajonin e Dodonës. Aty ka vazhdimësi, por pak ndërtesa monumentale.

Në shekullin e 8-të–6 p.e.s. (Arkaik) Epikat e Homerit u kompozuan; orakulli i Dodonës lulëzoi. Dodona u themelua si orakull i madh pellazg. Në shekullin e 4-t fiset epirote (klasike) formojnë aleanca, molosët pretendojnë se kanë prejardhje nga heronjtë trojanë. Fortifikime dhe faltore zhvillohen në Epir. Ndërsa në shekullin e 2-të p.e.s. deri në shekullin e 3-të të e.s. vjen pushtimi romak. Romakët përfshijnë Epirin, respektojnë shenjtërinë e Dodonës. Në këtë kohë ngrihen vendbanime të vogla pranë Janinës moderne.

Tani arkeologët besojnë se kanë gjetur një vend të humbur kulti kushtuar Odiseut prej ishullit grek të Itakës. Vendi, i njohur si Odiseioni, ndodhet në Agios Athanasios, Shën Thanas i njohur edhe si “Shkolla e Homerit”, dhe përmban prova të një shenjtëroreje, tarracave dhe një kulle. Gërmimet që nga viti 2018 kanë zbuluar objekte si pllaka të stampuara me emrin e Odiseut dhe një bust bronzi, duke sugjeruar se vendi ishte një vend adhurimi i kultit të heroit. Adhurimi i Kultit të Heroit: Zbulimi i pllakave të stampuara me emrin e Odiseut, së bashku me një bust bronzi të mbretit, sugjeron se vendi ishte një vend adhurimi i kultit të heroit dhe se Odiseu nderohej si një figurë gjysmë-hyjnore.

Sipas Homerit, Odiseu nuk ishte pellazg. Në Iliadën dhe Odisenë, Homeri e paraqet Odiseun shumë qartë si: Mbret i Itakës, një ishull grek në Detin Jon dhe Bir i Laertit dhe Antikleas, me prejardhje nga shtëpi fisnike greke. Populli i tij quhet Kefallenas (ose Cefallenas) dhe ndonjëherë Akeas, një nga emrat kolektivë të Homerit për grekët. Tek Homeri, pellazgët (Pelasgoi) janë një grup i ndryshëm, i konsideruar para-helenik ose të paktën i dallueshëm nga fiset kryesore akease/greke.

Në Iliadë, Homeri i rendit ata midis aleatëve të Trojës: “Pellazgët që mbanin Larisën, të tokës së errët…” (Iliada 2.681-684) Gjithashtu, ai e quan Zeusin në Dodonë: “Zeusi dodonaian, zoti i pellazgëve.” (Iliada 16.233)

Kjo sugjeron që në gjeografinë homerike, pellazgët jetonin në Thesali, Epir dhe ndoshta në pjesë të tjera të Greqisë kontinentale, shpesh të lidhura me kulte më të vjetra si Dodona. Ndërsa vendgjetja e Odiseumit, vendndodhja e vendit dhe artefaktet e gjetura tregojnë se ishte një vend i rëndësishëm adhurimi për banorët e lashtë të Itakës dhe gjithashtu tërhiqte vizitorë nga rajoni i gjerë i Mesdheut gjatë periudhave helenistike dhe romake.

Shenjtori besohet të jetë Odiseu, një faltore heroi e përmendur në një mbishkrim nga Magnesia në Azinë e Vogël, që daton rreth vitit 207 para Krishtit. Mbishkrimi gjithashtu i referohej “Odiseut”, garave atletike dhe kulturore të mbajtura në nder të Odiseut.

Si përfundim

Ndryshe nga Delfi i Apollonit, që më vonë do të bëhej simbol i racionalitetit dhe i ekuilibrit ditor të qytetërimit grek, Dodona ruan një primitivitet që është njëkohësisht i errët dhe magjepsës. Zëri i Zeusit nuk vjen përmes priftërinjve të pajisur me formule, por përmes gjetheve që dridhen në erë — një mënyrë për të thënë se perëndia flet ende drejtpërdrejt me botën.

Nëse e shohim në këtë dritë, ndalesa e Odiseut në Dodonë nuk është një episod i rastësishëm. Është ndoshta pika më intime e gjithë udhëtimit të tij. Pas gjithë vuajtjeve, pas gjithë dredhive dhe përpjekjeve për të kthyer rrotën e fatit, ai e lë veten në dorë të një vullneti më të madh. Kjo nuk e zvogëlon madhështinë e tij — përkundrazi, e thellon. Sepse tragjedia dhe madhështia e vërtetë njerëzore nuk qëndrojnë vetëm te ajo që mund të arrijmë vetë, por edhe te aftësia për të pranuar se nuk jemi gjithçka.

Kështu, Dodona nuk është thjesht një destinacion gjeografik në itinerarin e Odiseut. Është një vend simbolik, ku zëri i Zotit kalon përmes gjetheve dhe prek për një çast njeriun, duke i dhënë udhëtimit të tij një dimension kozmik. E në këtë marrëdhënie mes njeriut dhe hyjnores, të ndërmjetësuar nga natyra, lexojmë jo vetëm një rrëfim të lashtë mitologjik, por edhe një reflektim të përjetshëm mbi fatin, zgjedhjen dhe kufijtë e mendjes sonë.

“Plaku i shkretë mund t’ia ketë hedhur kujtdo dhe kurdo, por ai ka më shumë burrështetësi në një gisht sesa të gjithë të tjerët së bashku.”

– Aubrey Herbert

Para pak ditësh rilexova një shkrim të Faik Konicës për Ismail Qemal Vlorën, që qarkullon prej vitesh në mediat shqiptare. Shkrimi i dedikohet njeriut që mbajti Shqipërinë gjallë kur gjithçka tjetër po shembej. Kur flasim për simbole të identitetit tonë kombëtar duhet që të jemi tepër të kujdesshëm. Të gjithë ata që, qysh prej vitit 1912, e nënvlerësojnë veprën e Ismail Qemal Vlorës, si një përpjekje të rëndomtë që mund ta kishte realizuar kushdo tjetër, bëjnë një gabim trashanik dhe të ulët. Ata ngatërrojnë me apo pa dashje pikënisjen me qëllimin.

Faik Konica, një nga prozatorët më të shquar shqiptar, në revistën“Albania”, shkruan me admirim të thellë për Ismail Qemal Vlorën, në maj dhe shtator të vitit 1900, pas arratisjes së tij të bujshme nga Turqia.“Ismail Qemal beg Vlora, ‘KY I NDRITSHMI’ shqiptar ka të madhe famën, por ca më tepër e ka vlerën, dhe pikërisht për këtë shqiptarët mburren që kanë tek ai një përfaqësues të shquar dhe të madh të racës së tyre,” – shkruan Konica.

Ismail Qemali kishte një dëshirë të hershme për të pasur një organ shtypi për të mbrojtur kauzën shqiptare. Për këtë qëllim, ai i shkroi Faik Konicës, i cili botonte prej 1896, gazetën “Albania” në Bruksel, për të parë mundësinë e bashkëpunimit. Ismail Qemali e pëlqeu shumë Brukselin dhe vendosi që të jetonte aty. Ismail Qemali mori drejtimin e gazetës “Albania”. Por, marrëdhëniet me Faik Konicën zgjatën pak. Prandaj, Ismail Qemali hapi një gazetë tjetër “Shpëtimi i Shqipërisë”.

Pa kaluar një vit, Faik Konica, do të kalonte nga lavdërimi deri në adhurim, te sulmi deri në banalitet. Ai sulmon Ismail Qemalin me fjalët “tradhëtor, grabitës e zuzar”, me një shkrim të egër te “Albania”, qershor 1901. Se çfarë tradhëtoi Ismail Qemali në 1901, këtë vetëm Konica e dinte?! Sulmi ishte pasojë e pakënaqësive financiare që ai pati kundrejt Ismail Qemalit, kur ky i fundit drejtoi gazetën “Albania”. Për këtë mjafton të lexosh shkrimet e Shahin Kolonjës dhe të vetë Faik Konicës, në një polemikë që ata patën me njeri-tjetrin në vitin 1902 (të dy bashkëpunuan te gazeta “Albania”, me Ismail Qemalin). Shahin Kolonja shkruan: “Si ju pre ulefeja (paraja) e vogël që i jepte Smail beu, zuri ta shaj”.

Ndërkohë, vetë Konica e pohon me dorën e tij fisnikërinë e shpirtit të Ismail Qemal Vlorës, kur i shkruan Shahin Kolonjës, lidhur me takimin që ai bëri me nipin e Maliq pashë Tepelenit, më 17 nëntor 1900: “…Po unë vaita atë çast te ay, e mësova se Smail beu i kish hequr tejshkrim nga Londoni t’i lutet, si print që është me bejn’ e Vlorës e ca pakë me mua, të më pyesë ç’pata q’u zëmërova. I thashë nuke jam zihur me Smail benë, kam 20 letra të tij qi e provojnë, kam më në funt edhe fialën e tija, se jam sigur që Smail beu, sa do që unë shkrova kundrë tij, është gentleman i vërtetë e do të thotë gjithënjë të vërtetën: që kurrë nuk i prishmë për të holla.” Ndërkohë po vetë Konica bën këtë shënim po aty, ku hedh poshtë atë që shkruan po vetë më sipër: “Ësht e tepër të shtoj se, sikur t’i kisha kërkuar të holla Smail beut, do të kisha kërkuar të drejtën, e jo një dorovë. Ky zotëri erdhi e m’u-lut të shtyp për ‘të një të dytë herë ALBANIëN e vogël në shtypshkrimin tim. Kio her’ e dytë shtypej mi 6 rema (rames) karte, nga ajo qi thohet simili- Japon, ç’do remë 14 frëngash: Pra, ç’do herë gazeta e Smail beut më kushtonte mua 84 frënga vetëm për kartë, përveç shtypit qi më kushtonte shumë. Llagëm-Çaushit a i duken një ulefe këto?” (“Albania”, qershor 1902).

Në 1904, Konica, në një tjetër shkrim te “Albania” me titull “Ana Kombëtare Jonë dhe Turqët e Rinj”, shkruan: “Të Tierët, thotë Osmanlliu (e para gazetë e Turqve të rinj), të tierët Shqipëtarë punojnë sheshit kundër Turqiës. Dhe efendiu shan ‘Smail-Qemal be’ Vlorën edhe mua më tepër. E kam për nder që të më shajnë zgjebo të tillë…”

Fan Noli rrëfen jo pa humor, se Konica jetonte në Bruksel me paratë që i jepte xhaxhai: “Ai i shkreti s’kishte djema, kishte vetëm çupa. Kishte tri çupa, djalë s’kishte. Dhe kishte Faikun si djalë. Faiku, ndjesë pastë, harxhonte më tepër seç kishte dhe çdo muaj i dërgonte bill-in (faturën) xhaxhait. Xhaxhai menjëherë çekun. Edhe kështu dilte gazeta atje. Pastaj arritën turqit dhe e vranë xhaxhanë, edhe u mbarua pun’e Faikut. Mori fund. Edhe ardhi këtu në Amerikën që të rrojë me ne.”

Sulmi i Konicës ndaj Ismail Qemalit nuk është as analizë historike dhe as kritikë parimore, por një shpërthim emocional i një njeriu që i janë errësuar sytë nga mllefi dhe inati. Këto sulme, të cituara gjerësisht por rrallëherë të vendosura në kontekstin e duhur historik, pasqyrojnë më shumë tensionet politike dhe zhgënjimet personale të kohës, sesa të vërtetën e lidershipit të Ismail Qemal Vlorës. Ky sulm nuk ishte analizë, por zemërim. Ironikisht, më herët, në gazetën “Albania’’, vetë Konica e kishte quajtur Ismail Qemalin “I NDRITSHMI” dhe “krenaria e shqiptarëve”. Ai e njihte rolin e tij në reformimin e administratës osmane, në mbrojtjen e gjuhës shqipe dhe në organizimin e çështjes kombëtare.

Ky kthim i beftë në qëndrim nga ana e Konicës ldhet më shumë me pakënaqësinë e tij personale, fillimisht për çështjet e financimit të gazetës “Albania”, dhe më pas me mungesën e protagonizmit vetjak pas vitit 1912, sesa me një rivlerësim objektiv të trashëgimisë së Ismail Qemalit. Sulmet e mbrapshta të Konicës, sidomos ndaj dy simboleve të Pavarësisë, Ismail Qemalit dhe Luigj Gurakuqit, si edhe bashkëpunimi i tij me Esat Toptanin, flasin shumë për karakterin dhe integritetin e tij personal.

Një njollë e zezë në jetën politike të Faik Konicës mbetet mbështetja që ai i dha Pleqësisë së Shqipniës Mesme. Ai drejtoi në vitin 1913, edhe organin e shtypit “Ushtimi i Krojës”, së “Pleqësisë Antishqiptare të Esat Toptanit”. Ishte pikërisht kjo paburrëri, kjo luftë e ndyrë për pushtet mbi një foshnje që lindi e sëmurë, që bënin Esat Toptani dhe pasvajtësit e tij si Faik Konica, Syrja dhe Eqrem Vlora, Hasan Prishtina, Myfid Libohova etj., që e “fëlliqi flamurin t’onë në sy të botës”, jo shenjtëria e Ismail Qemal Vlorës dhe Luigj Gurakuqit, Aqif Elbasanit e Isa Boletinit, dhe shumë patriotëve të tjerë që e valvitën flamurin e Skënderbeut, atëherë kur nuk kujtohej kurrkush.

Në një relacion konsulli austro-hungarez në Durrës, më 26 korrik 1913, tregon tensionet e rënda politike mes elitës shqiptare: “Faik bej Konica, Fadil pashë Toptani dhe Dervish Hima kritikojnë ashpër despotizmin e Ismail Qemalit, duke e konsideruar veprim ilegal (unë besoj të drejtë – nënvizimi i konsullit austro-hungarez lidhur me gjykimin e tij për veprimet e Ismail Qemalit) akordimin e koncesioneve dhe sidomos qëllimin e tij për të shitur pasuritë vakëfnore në Myzeqe. Me rastin e një gostie te Murat Toptani, Faik Konica më tha se ai dhe Toptanët kanë për të rrëzuar Ismail Qemalin dhe se duan të bindin Esat Pashën për formimin e kabinetit. Ky plan për kabinetin austrofil u mbajt sekret përpara kolegut tim italian. Ky plan më duket i zbatueshëm…”

Konica i parë ishte admiruesi i Ismail Qemalit. Ai bën një vlerësim publik, të sinqertë. Sepse ishte i vetëdijshëm për rolin që Ismail Qemali kishte luajtur në administratën osmane, në mbrojtjen e gjuhës shqipe, në përkrahjen e alfabetit dhe në përpjekjet për autonomi.

Po çfarë ndryshoi?! Më 28 nëntor 1912, Ismail Qemali shpalli Pavarësinë e Shqipërisë në Vlorë dhe formoi qeverinë e parë. Në këtë proces, Faik Konica nuk luajti asnjë rol. Kjo xhelozi e përzier me dritëshkurtësi ishte arsyeja pse Konica kaloi në një sulm personal ndaj Ismail Qemalit. Pas organizimit të Kongresit të Triestes (27 shkurt-6 mars 1913), Konica u hodh në krahët e Esat Toptanit. Por, le ti analizojmë me kujdes akuzat pathemel ndaj Ismail Qemalit.

Së pari, historia nuk shkruhet me fyerje të çastit, por me vepra të qëndrueshme. Dhe Ismail Qemali, me të gjitha të metat e tij, bëri më shumë për Shqipërinë sesa të gjithë kritikët e tij bashkë. Sepse siç shkruante Aubrey Herbert, “Plaku i shkretë mund t’ia ketë hedhur kujtdo dhe kurdo, por ai ka më shumë burrështetësi në një gisht sesa të gjithë të tjerët së bashku.” Ismail Qemali ishte i vetmi që mund ta shpaloste flamurin e Skënderbeut dhe që kishte besueshmëri brenda e jashtë vendit.

Nuk ekziston asnjë dokument serioz që tregon se Ismail Qemali ka përfituar personalisht nga pushteti. As kur shërbeu në pozita të larta në Perandorinë Osmane, as kur shërbeu si kryeministri i parë i Shqipërisë. Përkundrazi, ka shumë dokumente dhe dëshmi të besueshme që e përshkruajnë atë si një njeri të drejtë e të pakorruptueshëm.

Ismail Qemali shpesh e financoi vetë veprimtarinë politike dhe jetoi në kushte modeste në vitet e fundit. Ai sakrifikoi pasurinë personale, pushtetin në Perandorinë Osmane dhe jetoi shpesh në varfëri në shërbim të çështjes shqiptare. Ismail Qemali nuk përfitoi nga flamuri, siç kanë bërë shumë të tjerë pas tij. Ai si askush tjetër, e mbajti atë lart në mes të stuhisë.

Nga letrat e tij, ku ju bënte thirrje shqiptarëve për të shpëtuar kombin nga katastrofa, e deri tek përpjekjet për të themeluar shkolla shqipe në vitet ’870, Ismail Qemali dëshmon një përkushtim emocional dhe racional të pashoq. Në fakt, kontributi i tij është i matshëm: që te diskutimet për alfabetin shqip në Stamboll në vitet në vitet ’860, e deri tek krijimi i qeverisë së parë dhe përballja me presionin diplomatik të Fuqive të Mëdha.

Qoftë për Janinën, qoftë për çështjen e kufirit me Greqinë, faktet historike dhe dokumentet arkivore flasin krejt të kundërtën. Nuk ka pasur ndonjëherë oficer holandez, as turk, as grek, as serb dhe as shqiptar, që ti ketë hedhur hekurat në dorë Ismail Qemalit duke e dëbuar, siç gënjen Konica. Ismail Qemali u rikthye në Vlorë dhe në Durrës në maj 1914. Ai luftoi me nder për Shqipërinë, deri ditën që mbylli sytë.

Sot të vjen shumë keq kur shikon se si një personazh që ka lenë gjurmë të mëdha në kulturën tonë, e ka përdorur penën pa kurrfarë skrupulli. Por, mëkatarë është edhe kush i paraqet letrat pa kontekstualitet, kinse si zbulime të mëdha historike. Trashëgiminë madhështore nuk e fshin dot një shkrim inatçor. Ismail Qemali nuk ishte i pagabueshëm, por ai ishte burri i vetëm që kishte aftësinë dhe autoritetin të valviste flamurin e Skënderbeut. Dhe dihet se, “flamuri po u valvit, nuk bie më kurrë”.

Konica e mbyll shkrimin me një kontradiktë: “Po me gjith’ këto turpe, dora e Ismail Qemalit do t’kujtohet për jetë në histori, se ngrijti e para flamurin e unjur katër shekuj më parë. Me këtë veprë Vlora u bë më tepër se një qytet historik: u bën simboll i pavdekur dhe një copë e pandarë e shpirti shqiptar.” Patrioti i shquar Namik Delvina shkruan: “Ismail Qemali për shqiptarët është një lëndë kimike e shkrirë ndër ta. Mund të thonë mbase shumë njerëz se: “Ç’bëri Ismail Qemali? Çdo njeri mund ta kishte bërë, por edhe Kristofor Kolombi që vendosi të qëndroj një ve mbi tryezë tue e thyer atë, gjithë kundërshtarët e tij i thanë se këtë gjë mund ta bëjmë edhe neve…Atëhere pra, besojmë se popullit shqiptarë i aprovohet kryesisht respekti kundrejt rilindasit të vet, që i ka falur një nyje të flamurit, ku prehet gjithë shpirti kombëtar.” Ismail Qemal Vlora dhe Vlora do të mbeten përjetësisht thelp në shpirtin e shqiptarit. Çdo 28 nëntor, zemra e gjithë shqiptarisë anembanë globit, rreh fort në Vlorën e Flamurit, sipas vargjeve të Lasgushit të madh:

“…kush i lum e kush i gjorë

Kanë zbritur mun në Vlorë,

Mun në Vlorën e lirisë,

N’atë thelb të Shqipërisë…”

Shkrimet e Konicës apo kujtdo tjetër, plotë mllef dhe urrejtje, nuk duhen përdorur si “provë” për të cenuar figurën e Ismail Qemalit, por duhen parë si një mësim për rrezikun e përzierjes së krenarisë personale dhe dashaligësisë me fatin e kombit. Shqipëria e ka sot më shumë se kurrë të nevojshme për të kuptuar dallimin midis kritikës së sinqertë dhe sulmit të hidhur, që dëmton interesin kombëtar.

Dr. Dorian Koçi/

Më 29 qershor 1444, në fushën e Dibrës së Poshtme, u zhvillua një prej betejave më të rëndësishme në historinë e hershme të rezistencës arbëre kundër Perandorisë Osmane – Beteja e Torviollit. E udhëhequr nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu, kjo përballje ushtarake nuk ishte thjesht një fitore taktike ndaj trupave osmane të komanduar nga Ali Pasha, por një sinjal i qartë i ripërtëritjes së një identiteti të bashkuar arbëror dhe fillimi i një epoke të re të qëndresës së organizuar në Ballkan.

Pas dekadash të përparimit të pandalshëm osman në Ballkan, me rënien e Serbisë dhe Bosnjës, Arbëria mbeti ndër të paktat territore që u shfaqën të afta për rezistencë të koordinuar. Rilindja politike e Gjergj Kastriotit në nëntor të vitit 1443, kur ai mori kontrollin e Krujës dhe shpalli rebelimin e tij kundër Sulltanit, përkoi me zhvillimet në skenën ndërkombëtare, ku Papati dhe mbretëritë katolike po kërkonin aleatë për të ndalur vërshimin osman.

Formimi i Besëlidhjes së Lezhës më 2 mars 1444 ishte një moment kyç që parapriu Betejën e Torviollit. Ajo e transformoi çështjen arbërore nga një rebelim lokal në një projekt panarbëror me rezonancë ndërkombëtare. Princat shqiptarë, nga Dukagjinët te Muzakajt dhe Arianitasit, u bënë bashkë për të luftuar nën një flamur të përbashkët.

Përgatitja e betejës ishte një përpjekje e shkëlqyer. . Në një terren që njihej mirë nga vendasit dhe i favorizonte mbrojtësit, Skënderbeu vendosi të përdorë taktikën e pritës. Ai ndau forcat në tri krahë dhe vendosi 3000 ushtarë në fshehtësi në pyjet përreth, me urdhrin që të dilnin në momentin kur forcat kryesore të armikut të ishin angazhuar. Kjo është një strategji klasike e ndarjes dhe përqendrimit të forcave, që rezultoi vendimtare për fitoren.

Ai ruajti rezervat dhe përgatiti një vijë të tretë, me një formacion harkor që i siguronte fleksibilitet dhe mbështetje taktike. Për më tepër, Skënderbeu tregoi disiplinë të lartë komandimi, duke pritur që forcat osmane të futeshin thellë në fushë përpara se të jepte urdhrin për sulm. Kjo metodologji e betejës, për kohën, ishte e avancuar dhe e krahasueshme me taktikat perëndimore të komandantëve europianë, por e mbështetur dhe në taktikat e luftëra e arbërore të përshtatura për terrene malore.

Një nga pyetjet që shoqëron historinë e kësaj beteje është se ku u zhvillua?

Vendndodhja e saktë e Betejës së Torviollit mbetet ende objekt debati mes historianëve. Sipas përshkrimeve të Barletit dhe analizave të mëvonshme të studiuesve si Kristo Frashëri, vendi më i mundshëm është fusha mes Peshkopisë dhe zonës së Ujmishtit, pranë rrjedhës së Drinit të Zi. Toponimi “Torvioll” nuk përmendet më në hartat e sotme, çka lë të kuptohet se ka qenë një emër lokal i zhdukur me kohën, por ndoshta i lidhur me luginën mes dy kodrinave që ofronte kushte ideale për pritë dhe për manovrim ushtarak.

Pas një nate të gjatë provokimesh dhe talljesh nga osmanët, të cilët e panë heshtjen shqiptare si dobësi, në agim, Skënderbeu dha urdhrin për sulm. Forcat shqiptare shpërthyen me furinë e akumuluar dhe sulmi nga pas i pritës i çoi osmanët në panik dhe shpartallim. Ali Pasha u rrethua dhe për pak sa nuk u vra në betejë, ndërsa një pjesë e mirë e trupave osmane u dorëzuan ose u masakruan. Raportet e kohës flasin për rreth 22,000 të vrarë nga pala osmane, ndërsa humbjet shqiptare ishin simbolike – vetëm 120 të vrarë, sigurusht numra të egzagjeruar nëvkontekstin e panegjerikëve që shkruheshin gjatë Rilindjes Europiane.

Kjo fitore në pak orë jo vetëm ngriti moralin shqiptar, por i dha Skënderbeut emrin e një komandanti të pamposhtur, që e ndoqi në të gjithë karrierën e tij ushtarake. Lajmi i Betejës së Torviollit u përhap shpejt në kancelaritë perëndimore. Ajo interpretohej si një fitore e krishterimit kundër “rrezikut turk”, në një kohë kur Europa ishte ende e lënduar nga përsparimi i shpejtë osman dhe kërkonte shembuj frymëzues të qëndresës. Papa Eugjeni IV dhe më pas Nikolla V e përshëndetën Skënderbeun, ndërsa vendet si Napoli, Venediku dhe Ragusa filluan të kërkonin aleanca të drejtpërdrejta me të.

Figura e Skënderbeut, pas kësaj fitoreje, filloi të krahasohej me heronjtë legjendarë të Perëndimit nga Papati. Kjo jehonë kontribuoi në ndërtimin e një identiteti europian për Arbërinë, e cila ndonëse territorialisht jashtë Perëndimit latin, tashmë pozicionohej moralisht dhe politikisht brenda kampit të rezistencës europiane.

Fitorja e Torviollit nuk ishte vetëm një ngjarje ushtarake, por edhe një model politik bashkimi dhe vetëdije identitare. Ajo formësoi për herë të parë në historinë mesjetare shqiptare idenë se, përballë një rreziku të përbashkët, feudalët dhe krahinat mund të bashkëpunojnë për një qëllim më të madh – mbrojtjen e atdheut dhe të identitetit të tyre. Ky model do të frymëzojë më vonë jo vetëm kronikanët e Rilindjes, por edhe ndërgjegjen kombëtare moderne.

Ja si e përshkruan Marin Barleti, betejën që hapi siparin e epopesë Skënderbejane në veprën e tij madhore “Historia e Skënderbeut” (1510)

“Në perëndim të diellit, Skënderbeu ngriti çadrat në Dibër të Poshtme, 80000 hapa larg Krujës, pranë një kodrine të mbuluar me ferra ose, më drejt, pranë një pylli plot me drunj shumë të dendur. Këtu, para së gjithash, gjeti një vend të përshtatshëm për të ngritur prita, për arsye sidomos sepse merrte vesh që armiku po vinte me forca shumë të mëdha, pastaj, pasi i ra anembanë tërë vendit me kalë dhe e hetoi me kujdesin më të madh me qëllim që t’ia arrinte fitores me një gjakderdhje sa më të vogël nga ana e vet, vendosi atje Gjin Muzakën dhe Hamzën bashkë me 3000 veta, duke e porositur që të mos luanin vendit para se të shikonin se ai bashkë me ushtrinë ishte përleshur me armikun dhe se po vlonte gjaku nga të dyja anët. Atëherë, duke shpërthyer në çastin e duhur kundër armikut dhe duke iu lëshuar me vrull e papritmas nga prapa, ta vdiste nga frika e ta bënte copë-copë, duke e vënë në mes dy zjarresh.

Me t’u rregulluar këta, s’vonuan shumë dhe ia mbërritën fluturimthi barbarët, të cilët i ngulën çadrat e zunë vend jo larg forcave të Kastriotit, pa ditur gjë fare nga të gjitha këto. Tanët morën urdhër që t’i shuanin menjëherë zjarret dhe një pjesë të binin të flinin e një pjesë të bënin rojë. Kjo u dha edhe më tepër zemër turqve, prandaj këta, pasi i ndezën vetë zjarret gjithkund, po talleshin me tanët, që rrinin në errësirë, duke ua quajtur këtë një turp dhe frikë të heshtur. Dhe, ndërsa bënin zhurmë pothuajse mu rrëzë pahisores, duke shfryrë mërinë e tyre me fjalë dhe me vepra njëkohësisht, u vërsuleshin gjatë gjithë natës portave, lëshonin të shara dhe me zor u përmbajtën pa sulmuar e pa rrethuar kampin. Por skënderbegasit s’bënin fare zë, s’u kthenin asnjë përgjigje, rnegjithëqë kishin se ç’t’u përgjigjeshin me plot të drejtë; ata kishin një dëshirë të flaktë: të dilnin dhe të shpërthenin me sulm kundër armikut, ngaqë s’mund t’i duronin më gjithë ato fyerje dhe sharje të tij, por, sipas urdhrit të kapedanit, ata qëndronin brenda në kamp pa nxjerrë zë dhe kështu barbarëve, gjersa Epiroti s’u jepte rast për t’u përleshur, u shtohej tërbimi.

Kur tashmë po agonte, Skënderbeu u dha urdhër të vetve që të kujdeseshin para së gjithash për trupin e vet, me qëllim që, në rast se ndonjë fat i keq i luftës, kundër shpresës së tij, e zgjaste, si për qesëndi, më tepër betejën, ushtria, e pangrënë, e dërrmuar nga uria, që natyra njerëzore nuk mund ta mposhtë, të mos e vazhdonte më me pak vrull luftën për fitore. Dhe kështu hëngrën në qetësi. Pas kësaj ai i nxori nga kampi të gëzuar, me shpirt e me trup që u fluturonte, dhe plot shpresë e mëri, duke i ndezur edhe vetë fort për ngadhënjim para se të fillonin nga puna. Pastaj, me qëllim që t’i merrte vesh mirë fuqitë e armikut, para se të ndeshej përfundimisht me të, bëri disa prova me ndeshje të lehta, më shpesh të kalorësisë se të këmbësorisë. Kështu po gatitej për betejën e vërtetë.

Në krahun e majtë ai vuri Tanushin me 1500 kalorës dhe me po aq këmbësorë, por kalorësinë, duke shpërndarë nëpër të disa këmbësorë shigjetarë, ai e vendosi në ballë, me qëllim që t’ia nisnin betejës të parët kalorësit dhe që kjo betejë kalorësiake të mos ishte pengesë për këmbësorinë tjetër, e cila do të hidhej në sulm apo do të tërhiqej për te të vetët, kur ta kërkonte puna. Në krahun e djathtë vepronte, po me këtë rnënyrë, Moisiu i Dibrës, kapedan i tij. Edhe ky vijën e parë e zuri me turmën e kalorësve të legjioneve të veta, me një mënyrë që këmbësorët ta kishin të lirë daljen nga çdo anë dhe zmbrapsjen të sigurt, sado që kjo punë për t’i drejtuar në betejë s’kishte shumë rëndësi të bëhej me ushtarët dibranë. Dhe, me të vërtetë, daç vë kalorës, daç këmbësorë, në vijë të parë apo të dytë, çdo gjë e ke të siguruar me ta; ata s’i lajthit kurrë fati, atyre s’u shpëton kurrë fitorja nga duart, ngaqë dinë se ç’bëjnë. Kështu këta ushtarë kryetrima janë mësuar që edhe rregullin ta mbajnë, edhe fatin, kudo që të jetë, ta tërheqin pas vetes. Vendin në mes dy krahëve (qendrën), duke i dhënë rreshtimit një formë si prej harku të përkulur, e mbante Kastrioti bashkë me fuqitë e tjera. Edhe ky në ballë vuri kalorës, më se 1000, për arsye se, duke qenë që kundërshtari s’kishte asnjë këmbësor, nuk e gjykoi të parrezikshme ta hidhte këmbësorinë kundër furisë së parë të stuhisë kalorësiake. Pranë tyre vuri gati po aq shigjetarë, duke i urdhëruar që të ndiqnin pas kalorësinë me qëllim që kështu të ishin më të siguruar prapa saj dhe të mos ishin të ekspozuar kundrejt armikut, ndërsa barbarin, që nuk do të dyshonte aspak për një gjë të tillë, ta lanin më tepër në gjak. Ndërmjet këtyre dhe atyre ai zuri vend vetë bashkë me të nipin, Gjergj Stresin, një djalosh trim. Atë e rrethonin nga të dyja anët ushtria dhe rinia krutane, sepse me qëllim kishte dashur që njëkohësisht të ishte edhe spektator, edhe nxitës për t’u dhënë zemër qytetarëve të vet. Pas shigjetave vinin menjëherë fuqia tjetër e kalorësisë dhe radhët e mburojtarëve e të heshtarëve bashkë me Aidinin (Aidin Muzaka), vëllanë e Gjinit. Vijën e fundit dhe detyrat e rezervës i mbante Vrana Konti, luftëtar i urtë dhe trim njëkohësisht, bashkë me kalorësit e tjerë. Megjithëkëtë, këmbësorët që ishin para tij kishin urdhër që, sapo t’i shikonin të vetët të dilnin nga pusia dhe armikun të ndrydhur nga prapa dhe të vënë në mes të dy krahëve, menjëherë, duke hapur rreshtat, t’u lëshonin rrugë kalorësve, të cilët, duke qenë të freskët e duke i kallur një frikë tjetër kundërshtarit, ashtu i lodhur siç ishte, ta shpartallonin e të bënin kërdi në të; përkundrazi, këmbësorët vetë, pasi të grumbulloheshin përsëri në vend, t’i siguronin mirë radhët, si rezervë dhe ushtarë të vijës së tretë që ishin, dhe të mos lejonin që të çahej ushtria, gjersa ta shikonin të sigurt shenjën e fitores e të pandreqshme gjendjen e armikut.

Skënderbeu, pasi e radhiti kështu ushtrinë, qëndronte pa lëvizur, as kishte mundësi që të tijtë ta shtynin dikur të jepte shenjën e sulmit kundër armikut, para se të shikonte se edhe barbari, i rreshtuar sipas zakonit të vet, po lëshohej në betejë, sepse kishte frikë se mos, po të shpërthenin ushtarët në sulm kundër armikut të parreshtuar, shkelnin rregullin nga dëshira për të sulmuar dhe sillnin në rrezik gjendjen e mbarë ushtrisë.

Ali pasha, duke vënë re formimin e ushtrisë sonë dhe duke përsëritur: «Më të paktë, gjithmonë më të paktë dhe më në rrezik», tallej me atë rreshtim si ai e me atë madhëri të një ushtrie të parrahur (të papërvojë, – Ali pasha tallej kështu me të gjithë ushtritë me të cilat ndeshej), që po marshonte me aq rregull drejt varrimit të vet.

Një legjion otoman kishte bërë më me guxim përpara legjioneve të tjera; kundër tij u turrën me guxim ushtarët e pararojës. Barbarët, pasi e prishën rregullin që në sulmin e parë, nuk e mbajtën dot veten, po u tërhoqën gjer te çadrat duke marrë me të vërtetë arratinë dhe me një frikë, që s’e fshihnin dot, nuk pritën që të provohej fati i gjithë ushtrisë. Por Skënderbeu, duke pasur frikë për ndonjë dredhi të armikut dhe duke menduar për ndonjë pusi, lëshoi menjëherë një pjesë të kalorësisë, që të frenonin vrullin e shokëve dhe ta kthenin secilin në radhët e ushtrisë dhe në vend të vet. Po kjo u bë edhe në krahun e majtë. Kështu, pasi të dyja palët u kthyen te të vetët, po bëheshin gati përsëri për përleshje, për një ndeshje më të rregullt të të gjithë ushtrisë. Por barbarëve u ishte shtuar guximi, sepse një pakicë e tyre kishte vënë gjoja në lojë një pjesë të madhe të ushtrisë sonë.

Beteja, pra, filloi rishtazi. Tanushi dhe Moisiu, pasi i ndanë në mes tyre krahët e armikut, ia nisën ndeshjes me rreptësi. Ashtu edhe Kastrioti, si u dha zemër aty për aty kalorësve, sulmoi atë pjesë të ushtrisë armike, që kishte marrë përsipër. Kalorësit në pritë, pa u hedhur ende armiku me të gjitha forcat kundër tanëve, dolën pa vonesë nga pusia me një potere shumë të madhe dhe, para se të zbrisnin në fushë të gjithë kuajt, radhët më të shumta dhe të gjithë ata më të fundit e ushtrisë turke, të tmerruar nga frika e papritur, morën arratinë, duke lënë betejën dhe kampin. Gjithë ata të vijës së parë, që u mbyllën ndërmjet të dy krahëve nga tanët, iu dorëzuan legjionit të mesit. Mbetej një pykë e ushtrisë armike, që Skënderbeu nuk mund ta lëvizte nga vendi dhe as guxonte t’i binte përmes që ta çante; në atë vend barbari, më i shumtë në numër, kishte formuar disa si ledhe. Atje Ali pasha, i rrethuar, siç u duk menjëherë në fund të betejës, nga lulja e gjithë ushtrisë dhe nga armët e më trimave, po mbante në këmbë fatin e luftës tashmë të lëkundur.

Aidini gjithashtu në qendër të frontit e kishte larë tani tokën kudo me gjak të barbarëve. Lufta ziente këtu më e ashpër se kudo, sepse armiku, gati i rrethuar, duke parë se s’i mbetej asgjë tjetër përveç armëve, po sulmonte sa mundte më rreptë, për të mos rënë pa u shpaguar. Përveç kësaj, atje kishte tërhequr edhe të tjerë fati dhe lajthitja ogurzezë e luftës e shumë veta, kur kishin dëgjuar se në ç’rrezik gjendeshin shokët e vet, u kishin shkuar shpejt në ndihmë. Kështu, sa më shumë barbarë që grumbulloheshin, aq më tepër zgjatej edhe beteja edhe nuk dihet se ç’përfundim do të kishte marrë sikur Vrana Konti, duke shpërthyer menjëherë në sulm me forca dhe me vrull të freskët, të mos ishte përleshur me armiqtë, që tanimë ishin lodhur dhe po u merreshin këmbët, edhe sikur të mos kishte përlarë çdo mbeturinë që qëndronte akoma. Megjithëkëtë kalorësia e këtij e sulmoi barbarin më me vonesë dhe u shkoi në ndihmë të vetve, kur ishin pothuaj në rrezik, sepse, nga frika se mos ushtria mbetej krejt e zhveshur prej çdo ndihme rezervë, gjeti, si më të sigurt, kohën për të shpërthyer në sulm, kur pa se ishin përleshur me të gjitha forcat të dy krahët dhe Garda Mbretërore. Me këtë mënyrë u grinë të gjithë e s’mbeti këmbë, përveç treqind vetave, kundër të cilëve, në bazë të së drejtës së luftës, Kastrioti s’e pa të udhës të shfrynin, gjersa po i ngrinin duart të paarmë dhe gati të mbaruar nga plagët.

Si mbaroi, pra, kjo punë dhe mori fund tërë ai mund i luftës, legjionet fitimtare po drejtoheshin me gëzim të madh e me brohori për te Skënderbeu, ku gjithçka e gjetën në gaz, sepse ushtria krutane e kishte bërë copë gjithë pykën dhe, pas një kërdie të tmerrshme, i dha kapedanit të turqve arratinë duke e ndjekur larg e më larg. Kudo gjak e vrasje, kudo s’dëgjohej tjetër veçse ulërima e atyre që po jepnin shpirt. Një palë po u hidhnin prangat robërve, një palë të tjerë, duke e lënë të shëmtuar trupin e armiqve, i merrnin kokën dhe e ruanin si dhuratë të veçantë për komandantin. Më të shumtët po plaçkitnin kampin, sepse njerëzit lakmonin më tepër plaçkën. Kështu ushtria, gjithkund fitimtare po sillte nëpër mend atë fitore aq të shkëlqyer, të cilën mezi e besonte edhe vetë i munduri, dhe po admironte atë punë aq të madhe, të kryer në një kohë aq të shkurtër, (se lufta u bë që nga agimi i diellit gjer në orën e tretë të ditës). Në këtë luftë u vranë nga barbarët afro 22000, 2000 u kapën të gjallë. U zunë 24 flamuj ushtarakë. Nga fitimtarët ranë pak, mezi bëheshin 120, por numri i të plagosurve ishte shumë më i madh.

Kështu Epiroti atë ditë, siç e shpresonin dhe e prisnin të gjithë, korri një fitore me të vërtetë të madhe, sepse në atë betejë nuk mungonte asgjë nga ato që kanë mundësi jo vetëm ta ndjellin fatin për të dalë faqebardhë, por edhe ta detyrojnë për një gjë të tillë; nuk mungoi as koha, as vendi, as rregulli i përsosur në të gjitha veprimet, as arsyeja e drejtë dhe njëkohësisht e domosdoshme për t’u përleshur. Më në fund për komandantët dhe ushtarët do të mund të thosha këtë: «Atë ditë luanët kanë komanduar luanë». Pjesa jo më e vogël e këtyre ishin veteranë, që kishin shërbyer dikur si ushtarë bashkë me të atin e Skënderbeut, kështu që ata mund t’i merrje jo për ushtarë, por për mjeshtër të zgjedhur të ushtrisë. Prandaj dukej se, po të fitonin në një betejë të tillë e po t’ia thyenin një herë hundën armikut, lufta kishte marrë fund.

Pasi u arrit fitorja, Skënderbeu e kaloi tërë atë ditë dhe atë natë në kamp me qetësinë më të madhe. Në mëngjes, plot krenari për fitoren, iu përvesh punëve të tjera, duke e tërhequr ushtrinë ende të përgjakur në një punë jo më pak të pëlqyeshme, në plaçkitjen e viseve armike. Grupe-grupe u lëshuan të gjithë pa dallim pa asnjë rregull, pa njeri në krye, me një përbuzje dhe mospërfillje, të cilat lindën, siç ndodh, prej suksesit që patën. Por kapedani i matur dhe që s’dehej kurrë nga sukseset, i frenoi mirë dëshirat e ushtarëve, gjersa zbuluesit e dërguar njoftuan se s’kishte gjëkundi rrezik nga pritat. Atëherë, me t’u lënë e lirë plaçkitja, kalorësia u derdh kudo mbi tokën armike e po shfrynte mbi të mirat e fushës, mbi bagëtinë dhe më në fund mbi vetë pemët. E fryrë nga fitorja që sapo kishte korrur, kalorësia fluturonte nga gëzimi e asgjë nga ato që mund të prishë shpata dhe zjarri nuk kursente, veçse gra dhe fëmijë. Plaçka po sillej nga çdo anë me një shamatë të atillë, saqë dukej sikur po ngjante një pështjellim tjetër lufte dhe sikur ziente i gjithë vendi plot me luftëtarë.. As për plagët s’donte t’ia dinte kush. Dhe me të vërtetë, lakmia në këtë rast kishte tërhequr edhe shumë nga ata që dolën të plagosur prej betejës. Asnjëri nuk rëndohej, nuk e ndiente lodhjen; burrave u ishin zhdukur djersët që sapo i patën. Të paktën plaçka e begatshme, siç ndodh, askujt nuk i jepte mërzi. Kështu ushtria iku më tepër e mërzitur për disa gjëra që s’mundi t’i merrte, sesa e gëzuar për ato që mori.

Si plaçkitën mjaft e shfrynë sa u ngopën nëpër vendin e armikut, Skënderbeu dha shenjën e nisjes. Pas tij, e ngarkuar me plaçkë dhe tërë gëzim, po vinte ushtria që u nis pa vonesë. Kapedanët po shkuleshin së qeshuri nga shakatë që bënin me ushtarët e vet, duke i quajtur frikamanë, sepse nga luftëtarë kryetrima ishin kthyer në rrëmbyes bagëtish dhe nga mbrojtës të Arbrit në ruajtës dhensh. Kështu ushtria, si në festë, me një gëzim që s’kishte të mbaruar e me shaka e këngë njëra pas tjetrës, po vazhdonin pa e ndier lodhjen e rrugës, gjersa u përshëndetën nga rojat e kampit që kishin dalë përpara pahisores.

Pasi e kaluan atë natë në kamp, Skënderbeu të nesërmen, kur sapo kishte aguar drita, dha urdhër të mblidhnin plaçkat dhe bashkë me ushtrinë fitimtare u nis për në qytetin mbretëror të Krujës. Populli, që ishte derdhur nëpër gjithë rrugët, po i priste me brohori, duke i quajtur fitimtarë një për një. Të gjithë çuditeshin me plaçkën e madhe. Kalorësit e rinja) mezi njiheshin nga njerëzit e vet. Për shumë ditë me radhë u bënë përgëzime dhe gjithë princërve të Epirit iu dërguan letra të kurorëzuara me dafina si edhe disa flamuj ushtarakë; një pjesë tjetër e këtyre u ngulën nëpër faltore.