

Paulin Zefi/
Kisha Katolike e Shën Aleksandrit, e njohur edhe si “Kisha e Sh’Lledrit” ose “Kisha e Shën Llezhdrit”, e cila ka qenë një vend i rëndësishëm pelegrinazhi deri në shek. XIX [1], përmendet në burimet historike që nga viti 1402 me emrin “San Alexandro in Collematia [2].” Ajo është ndërtuar në shek. XIII dhe ndodhet në majën e kodrës shkëmbore të Bokionit (441 m) në Pruell, mbi fshatrat Spiten, Markatomaj e Zejmen (Bregu i Matës), prej nga dominon vizualisht të gjithë fushën bregdetare nga grykëderdhja e lumit Ishëm dhe deri në Shëngjin. Prej saj mund të shihet i gjithë Gjiri i Drinit nga Kepi i Rodonit dhe deri në Ulqin. Nga ky pozicion strategjik hapet një pamje mbresëlënëse, prej nga mund të soditen me sy të lirë disa prej kishave të zonës, si dhe kështjellat e Lezhës, të Rodonit, Ishmit dhe të Prezës. Ndërsa në ditët me mot të kthjellët, në horizontin verior shfaqet edhe silueta e hijshme e kështjellës Rozafa në Shkodër. Kjo pozitë e privilegjuar ka ndikuar në funksionin historik të saj, pasi manastiri i lidhur me këtë kishë besohet të ketë shërbyer si rezidencë dimërore për pushtuesit serbë dhe më vonë për fisnikët vendas, si familja feudale e Balshajve [3]. Kisha e Shën Aleksandrit në Bokian (Sancti Alexandri in Bochiano) përmendet nga vetë Papa Gregori XII në letrën e tij drejtuar Arqipeshkvit të Tivarit (Archiepiscopo Antibarensi) më 23 maj 1407, të cilit i kërkon të marrë masa për lirimin e 12 kishave të zaptuara nga Ipeshkvia e Lezhës në kurriz të Ipeshkvisë së Arbnit [4].
Ndërsa në vitin 1441, abati i këtij manastiri të njohur arriti të zërë katedrën ipeshkvnore të Lezhës [5], çka dëshmon për statusin dhe ndikimin që kishte institucioni në fjalë në jetën kishtare të rajonit. Në vitin 1629, ipeshkvi Benedikt Orsini e përmend kishën me emrin “S.Alessio de Caproli [6]”, formë që lidhet me evoluimin toponimik të emrit nga “Kaprol” në “Kapruell” dhe në fund “Pruell.” Kisha famullitare e Shën Aleksandrit të Bokianit (Santo Alessandro di Bochiana) përmendet më 29 maj 1637 në një letër të ipeshkvit të Arbërisë, Mark Skurës, drejtuar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide në lidhje me mbledhjen e Blinishtit dhe mbi arbitrimin e keq të komisarit, Gjergj Uskoviçit [7]. Më 24 prill dhe 20 dhjetor të vitit 1638, Kisha e Shën Aleksandrit të Bokianit (Sanctus Alexander de Bochiano), përmendet në dy letra të Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide, ku bëhet fjalë për përcaktimin e kufijve të Dioqezës së Lezhës [8]. Më 20 dhjetor 1641, ipeshkvi Mark Skura e përmend këtë kishë me emrin “Santo Alexandro di Bochiana” dhe pas vitit 1644 si “Santo Alessandro di Bochiana [9].” Në vitin 1663, ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji e përmend me emrin “Sant’Alessandro di Bochiana” dhe në vitet 1671-1672, vizitatori apostolik, Stefano Gaspari, kur flet mbi gjendjen e kësaj kishe në “fshatin Bogian (villa di Bogiani)” e përmend me emrin “Chiesa sotto il titolo di S.Alessio Confessore [10]”, pra si “Kisha nën titullin e Shën Aleksit Rrëfyes.”
Në një letër dërguar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide më 10 gusht 1672, ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji, e përmend kishën me emrin e “S.Alexander de Bochiano” dhe nga një relacion kishtar i mëvonshëm (1753 – Anton Kryeziu) mësojmë se Kisha e Shën Aleksandrit është djegur nga turqit (Fu abbrugiata da Turchi), por u rindërtua në vitin 1682 nga Don Andrea Reçi [11]. Në vitin 1694, ipeshkvi i Dioqezës së Lezhës. Nikollë Vladanji, mban shënim se Kisha e Bokianit është nën titullin e “S.Alessandro Martire [12]”, pra e Shën Aleksandrit Martir. Në relacionet e tij të viteve 1702-1703, arqipeshkvi i Tivarit, imzot Vinçenc Zmajeviç, shkruan se në Bokian (Bocchiani): “Është kisha e Shën Aleksandrit martir, në vendin më të lartë, që zotëron fushën dhe detin, në gjendje të mirë e të përsosur, qoftë përsa i përket materialit të ndërtimit, qoftë orendive të shugurueshme, sepse ka tri pianeta, por vetëm njëra është e re (që ia ka dhënë) Kongregacioni i Shenjtë, dy janë të përdorura; ka dy kelshejta, një të ri e tjetrin të vjetër, që shërben në vende të pisides. Ka altarin të mbajtur mirë e të stolisur me figurën (ikonën) e shenjtorit dhe me disa të tjera të praruara sipas mënyrës greke (ortodokse), relike të kishës së Cetinjës.
Kisha ka hajatin me madhësi mesatare. Ka pesë ditë-arë tokë të lërueshme në një vend gurishtë dhe 30 shata vresht [13].” Gjatë viteve në vijim, Kisha e Shën Aleksandrit përmendet në mënyrë të dendur në relacionet kishtare dërguar Selisë së Shenjtë në Romë, nga ipeshkvijtë e Lezhës, për gjendjen në Dioqezën e tyre. Në vitin 1710 përmendet nga Nikollë Vladanji si “S.Alessandro Martire” në “Bochijano”; më 1730, 1735, 1737 dhe 1738 nga Gjon Gallata si “S.Alessandro Martire della villa Ghesegni”, “S.Alessandro di Bochiani” dhe “S.Alessandro della villa di Ghesci”; më 1743 dhe 1747 nga Simon Negri si Kisha famullitare “S.Alesandro M.” e fshatrave “Ghesci, e Spitagni in Bochiea” dhe si kisha famullitare “S.Alessandro M.” në fshatitn “Ghezegni”; më 1753 nga Anton Kryeziu si “S.Alessandro” në “Bocchiana”; më 1785 nga Giorgio Junchi si “S.Alessandro Martire” në “Bocchiani”; më 1789 nga Mikel Kryeziu si “Chiesa Parocchiale di S.Alessandro Martire di Bocchiana e Gaibi” dhe më 1792 si “Chiesa di S.Alessandro Soldato o Martire di Bocchiana”; më 1801, 1807, 1817 dhe 1821 nga Nikollë Malçi si “S.Alessandro Martire”; më 1844, 1846 dhe 1853 nga Ivan Topich si “S.Alessandro M.” në “Bocchiani e Spidani [14]”, pra: “Shën Aleksandri Martir në Bokion dhe Spiten.” Ndërsa nga banorët vendas, siç e kam përmendur në hyrje të këtij studimi, ajo njihet si “Kisha e Sh’Lledrit” ose “Shën Llezhdrit [15]. Nga ana tjetër, duhet të theksoj se plaçkitja dhe dëmtimi më i madh që ka pësuar kjo kishë gjatë periudhës së pushtimit osman lidhet me vitin famëkeq 1787, gjatë fushatës ushtarake të udhëhequr nga rivali i Bushatllinjve, Mehmet Pashë Çausholli. Pasi plaçkitën kishën së bashku me manastirin dhe keqtrajtuan besimtarët e strehuar aty, ushtarët osmanë shkatërruan imazhet e shenjtorëve (statuja, ikona dhe afreske), altarin dhe çdo objekt që ndodhej në kishë, duke mos lënën asgjë të paprekur përveç mureve [16]. Dëmet e shkaktuara nga ky shkatërrim ishin të tilla që kërkuan një kohë të gjatë për t’u riparuar, ndërsa kisha nuk arriti më të rikthehej në gjendjen dhe shkëlqimin e saj të mëparshëm! Megjithatë, goditjen më të rëndë Kisha e Shën Aleksandrit e pësoi gjatë Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967 dhe më pas në vitin 1968, kur disa pjesë të mureve u shkatërruan me eksploziv. Në ditët e sotme, rrënojat e manastirit të vjetër françeskan, i cili në fillim të shek. XIX u braktis nga mungesa e murgjëve [17], përbëhen nga muri rrethues me hyrjet për në manastir në anën lindore, nga konakët e rrënuar në një shesh pranë tyre, ndërsa në pjesën më të lartë, brenda një rrethimi të veçantë që komunikon me këtë të fundit, deri vonë ndodhej kisha e rrënuar [18].
Porta e manastirit është me qemer, me dy pilastra prej guri të punuar me mjeshtëri dhe të lidhur me llaç të një cilësie mjaft të mirë [19]. Kisha ka ruajtur pjesërisht deri në fillim të shek. XXI absidën me murin lindor, murin verior, atë perëndimor dhe tre pilastra me prerje katrore. Këto të fundit i përkisnin një hajati të ndërtuar në një fazë më të vonë buzë shkëmbinjve të thepisur, çatia e të cilit, me strukturë druri, mbulohej me rrasa guri [20].Mbi portën kryesore, që ndodhet në anën perëndimore, është ruajtur pjesërisht një nike, për rindërtimin e së cilës janë përdorur materiale të vjetra të një kornize të profiluar pak, e cila, mesa duket i takonte kishës më të vjetër [21]. Në pjesën e poshtme të mureve janë përdorur gurë të mëdhenj të lidhur me llaç gëlqereje me rërë të imët të përzier me të trashë, nëpër fugat e të cilëve ka rrasa të vogla dhe gurë të vegjël. Ndërsa, në pjesën e sipërme janë përdorur gurë më të vegjël, të vendosur me nxitim, ku lidhja e tyre është mjaft e dobët [22]. Gjatë dekadave të fundit të shek. XX dhe deri në fillim të shek. XXI, kisha ka qenë kthyer në gjendje rrënojë. Mirëpo, gjatë viteve 2011-2020, jo vetëm kisha, por edhe muri i saj rrethues së bashku me të gjithë hapësirën muzeale pranë saj, i janë nënshtruar një restaurimi dhe rehabilitimi të plotë, falë Famullisë Katolike dhe banorëve vendas, duke i rikthyer hijeshinë e saj të dikurshme. Është shpallur Monument Kulture i Kateg. I, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës (D.K) me vendim nr.786/1, më dt.05.11.1984. Kisha e Shën Aleksandrit është ndërtuar me gurë gëlqerorë të latuar, të lidhur me llaç të fortë gëlqereje, duke garantuar njëkohësisht uniformitet estetik dhe qëndrueshmëri strukturore.
Planimetria e saj ndjek skemën klasike drejtkëndore, me hyrjen kryesore të vendosur në perëndim dhe absidën në lindje, në përputhje me kanonin liturgjik të kishave katolike. Çatia dyujëse, e mbuluar me tjegulla tradicionale të kuqe, karakterizohet nga një kornizim i pastër dhe simetrik, duke theksuar linjat e rregullta të ndërtesës dhe duke krijuar një harmoni vizuale me ambientin përreth. Fasada ballore dallohet për një portik monumental, të mbështetur mbi shtatë kolona kuadratike: dy prej tyre janë të ngjitura në murin perëndimor të kishës, dy të tjera janë të vendosura në pjesët veriore dhe jugore të aksit qendror të kolonadës, ndërsa tri kolonat më të mëdha gjenden në pjesën e jashtme perëndimore, duke i dhënë strukturës një karakter solemn dhe përfaqësues. Kisha është e pajisur me dy hyrje me arkada të bukura prej guri të gdhendur. Hyrja kryesore ndodhet në fasadën perëndimore, ndërsa hyrja dytësore gjendet në pjesën lindore të fasadës veriore. Kjo e fundit është shoqëruar me një portik të vogël me çati të veçantë njëujëse (ose çati me një pjerrësi), të mbështetur mbi dy kolona kuadratike, që ndjek motivin arkitektonik të hyrjes kryesore, por në një përmasë shumë më të reduktuar. Në brendësi, menjëherë pas hyrjes kryesore, ndodhen shkallët lëvizëse që të çojnë në një kat të dytë, të ndërtuar tërësisht prej druri, i cili përdoret nga besimtarët në raste të frekuentimit të lartë.
Zona e presbiterit është punuar me një elegancë të veçantë, falë mozaikëve të realizuar gjatë viteve të fundit. Brenda absidës, në sfond, paraqitet një kryq i stilizuar, mbi të qëndron figura e Jezu Krishtit e shoqëruar nga dy engjëj, ndërsa në anët poshtë paraqiten figurat e Shën Mëhillit Kryeëngjëll (në anën veriore) dhe të pajtorit të kishës, Shën Aleksandrit (në anën jugore). Poshtë këmbëve të tyre janë ekspozuar elementë arkitektonikë mesjetarë, të ruajtur nga faza më e hershme e ndërtimit të objektit dhe të periudhave më të vona, duke dëshmuar për një vertikale të thellë historike dhe një vazhdimësi të pandërprerë të funksionit sakral të këtij monumenti. Hapësira e brendshme ndriçohet nga katër dritare me përmasa mesatare dhe me xhama të ngjyrosur, të cilat kontribuojnë në krijimin e një atmosfere solemniteti dhe përqendrimi shpirtëror. Dy dritare janë të pozicionuara në fasadën jugore, një në fasadën veriore dhe një në fasadën perëndimore. Kjo e fundit, e vendosur mbi hyrjen kryesore, ka formë rrethore (oculus), ndërsa tri të tjerat janë të larta dhe të ngushta, me qemer të harkuar, tipar i njohur i stilit romanik dhe një element i përhapur gjerësisht në arkitekturën kishtare mesjetare të Arbërisë Veriore. Kisha e Shën Aleksandrit në Pruell-Spiten përbën një nga monumentet më të spikatura të Trashëgimisë Kulturore Kombëtare, duke përfaqësuar një gamë të gjerë vlerash historike, arkitektonike, kishtare, strategjike dhe kulturore. Ajo është një ndër kishat më të dokumentuara në Shqipërinë Veriore, e përmendur vazhdimisht në burimet historike, duke nisur nga fillimi i shek. XV.
Dokumentet papnore, letrat e ipeshkvijve, arqipeshkvijve dhe relacionet e vizitave apostolike dëshmojnë rëndësinë e saj në hierarkinë kishtare dhe rivalitetet mes dioqezave të kohës. E lidhur me personalitete të larta të Kishës Katolike, kisha ka luajtur një rol kyç si qendër famullitare dhe manastirale, duke ndikuar drejtpërdrejt në administrimin e Dioqezës së Lezhës. Pozicioni i saj strategjik në majën dominuese të kodrës së Bokionit i ka siguruar funksione thelbësore politike, ushtarake dhe territoriale, ndërsa elementët arkitektonikë të saj dëshmojnë nivel të lartë mjeshtërie ndërtimore dhe përkushtimi shpirtëror. Gjithashtu, kisha pasqyron transformimin historik të toponimisë kishtare në rajon dhe ruan një vend të rëndësishëm në kujtesën dhe devotshmërinë kolektive të komunitetit lokal. Procesi i fundit i restaurimit ka konsoliduar rolin e saj të veçantë si një element thelbësor i identitetit kulturor dhe shpirtëror të zonës, duke forcuar statusin e saj si Monument Kulture i kategorisë së parë.
BIBLIOGRAFIA:
1)- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 160.
2)- A.Meksi, Kishat mesjetare të Shqipërisë së Mesme e të Veriut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1983, f. 92.
3)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 80.
4)- A.Meksi, Peshkopata Arbanense, Gjon Kastrioti dhe grindja për kufijtë me peshkopatën e Lezhës, në: ResPublica, 27 shtator 2018.
5)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 80.
6)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86.
7)- I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 481.
8)- D.Farlatus & J.Coletus, Illyricum Sacrum, Tomus septimus, Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrachiensis, et Sirmiensis, cum earum suffraganeis, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, Superiorum permissu ac privilegio, MDCCCXVII (1817), f. 204, 286.
9)- I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 612, 672.
10)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 93, 118.
11)- Ibidem, f. 125, 214.
12)- Ibidem, f. 151.
13)- V.Zmajevich: P.Bartl / I.Zamputi, Relacion i gjendjes së Shqipërisë e Serbisë / Relazione dello stato d’Albania e Serbia (1702-1703), (Përgjegjës të këtij botimi: Albert Ramaj, Zef (Ahmeti) Noka), Prishtinë: Faik Konica, 2022, f. 108, 262.
14)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 179, 184, 188, 190, 192, 195, 214, 235, 250, 265, 293, 304, 313, 322, 332, 355, 365.
15)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 80.
16)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 244-245.
17)- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 160.
18)- A.Meksi, Kishat mesjetare të Shqipërisë së Mesme e të Veriut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1983, f. 92.
19)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 81.
20)- A.Meksi, Kishat mesjetare të Shqipërisë së Mesme e të Veriut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1983, f. 92.
21)- Ibidem, f. 92.
22)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 81.