Anton Cefa – Dielli

Prolog për të bukurën dhe fjalën artistike

September 17, 2021 by s p

Nga Anton Çefa

Qenia dhe qenësia e artit qëndron tek kutpimi dhe vlerësimi i vlerave estetike dhe fillimisht e kryesisht tek kuptimi dhe vlerësimi i së bukurës.

Janë dhënë shumë përkufizime për të bukurën, por edhe është mohuar mundësia për ta përkufizuar atë. Platoni, i pari filozof që trajtoi probleme të estetikës, si filozof moralist që ishte, e trajton artin si pjesë të etikës, dhe shkon deri atje sa të identifikojë të bukurën me të mirën dhe të vërtetën. Aristoteli: “E bukura është simetri, proporcion, harmonizim i pjesëve tek e tëra”. Për Kantin, “E bukur është ajo cilësi me anën e së cilës një objekt na kënaq, pa përfillur dobinë e tij, na josh në një soditje të pavullnetshme dhe na bën të përjetojmë një lumturi të painteres.” Fichte e konsideronte si virtyt moral. “E bukura, po aq sa e vërteta, është qëllim në vete.” Hegeli, pothuajse si Aristoteli, e shihte të bukurën si unitet të pjesëve, përparësi të formës ndaj përmbajtjes dhe si manifestim ndijimor i idealit metafizik. Për Benedetto Crocen, e bukura nuk është fakt fizik dhe nuk u përket gjërave, por aktivitetit të njeriut, energjisë së tij shpirtërore, ajo nuk ekziston në natyrë; natyra është e bukur vetëm për atë që e shikon me syrin e artistit, tek i cili e ka burimin e bukura. Ai e ka përkufizuar shkurt: “E bukura është shprehje”. Shkrimtari i shquar francez, Anatole France ka thënë: “Unë besoj se ne kurrë nuk do të dimë me saktësi pse një gjë është e bukur. Askush nuk ka qenë i aftë të ma tregojë me përpikëri një gjë të tillë . . . Sa për mua, unë ndjek ndjenjën time për të bukurën. A mund të gjej njeriu një udhërrëfyes më të mirë? . . . Nëse do të më duhet të zgjedh mes së bukurës dhe së vërtetës, unë nuk do të lëkundem, do të zgjedh të bukurën. Nuk është asgjë e vërtetë në këtë botë, veç së bukurës.”

Studimi i natyrës të së bukurës ka vazhduar prej shekujsh që nga antikiteti grek dhe vazhdon sot e kësaj dite; çdo filozof dhe estet që ka lavëruar në këtë fushë na ka dhënë një përkufizim të vetin. Megjithëse janë dhënë sa e sa përkufizime për të bukurën si dhe për kategoritë e tjera dhe për problemet më të ndryshme të estetikës, çështja e trajtimit të tyre mbetet dhe do të mbetet gjithnjë e hapur. Estetika si bijë e filozofisë i shtron problemet dhe jep zgjidhje që nuk janë kurrë përfundimtare. Është në natyrën e saj që filli i Arianës nuk mund të na nxjerrë nga labirinti. Kjo, ndoshta, e ka shtyrë historianin e shquar të filozofisë Wil Durant të thotë në veprën e tij “Kënaqësitë e filozofisë”: “Nuk është për t’u çuditur që librat më të pagdhendur në botë janë ato që janë shkruar për të bukurën”.

Rëndësore për estetikën është çështja: a ka karakter objektiv a subjektiv e bukura. Përderisa e përjetojmë nëpërmjet kënaqësisë që na jep dhe e krijojmë, ajo ekziston, – është cilësi objektive e sendeve dhe dukurive, arsyetojnë një palë. “E bukura është në syrin e shikuesit”, ka thënë Margaret Hungerford, duke mohuar objektivitetin e saj. Ideali i së bukurës ndryshon nga njeriu tek njeriu, nga një popull tek një tjetër, nga një racë tek tjetra, dhe në këtë prizëm qëndron subjektiviteti i saj. Gjithsesi, një gjykim estetik mund të merret si objektiv nëse një ideal i njëjtë bukurie përfshin një masë sa më universale të njerëzve.

* * *

Letërsia është arti i fjalës. Hyji e krijoi botën me fjalën e Tij. Ai tha dhe u bë. Për Hyjin, fjala është krijim. Krijim i çdo gjëje. Për njerëzimin, fjala është zbulim përmes emërtimit. Fjala, si emërtim i sendeve e dukurive, është veprimi i parë kreativ artistik i njeriut, nëpërmjet të të cilit u shpikën format verbale dhe u përsosën në kalim të kohëve. Dhjetëra-mija vjet më parë, të parët tanë, banorët e shpellave, në dramën e përditshme të gjuetisë, u mësuan të veshnin mendimet e tyre me fjalë. Duke perifrazuar në njëfarë mënyre Heidegger-in, mund të themi që për çdo dukuri njeriu krijon një fjalë të veçantë, e cila pastaj bëhet simbol i asaj dukurie. Croce, filozofi estet, e ka trajtuar artin thjesht si intuitë; por ai ka thënë gjithashtu se intuita dhe shprehja janë e njëta gjë, çka do të thotë se na nuk mund të njohim diçka pa e emërtuar atë. Dhe ky veprim është thjesht vepër arti.

Me krijimin e fjalës, në procesin e komunikimit lindi gjuha, një nga realizimet më të mëdha të njerëzimit. Pa aftësinë e të folurit, përdorimit të gjuhës, nuk mund të jetësohej qytetërimi njerëzor. Nëpërmjet gjuhës si sistem i hapur e krijues, jashtëzakonisht fleksibël, realizohet komunikimi i ideve dhe koncepteve abstrakte si dhe transmetimi i tyre nga një brezni në tjetrën. Fishta ka shkruar: “Fjala ka aq nji fuqi në vedvedi, sa mos me e ndalë as giatsija e kohës, as gjansija e hapësinës, e si mundet me e permbledhë të gjith kohën në nji ças e hapësinën në nji pikë, kshtu ajo deperton qiellen, i vjen rrotull e okolle rruzullimit, edhe na parashtron bukuri e madhni të reja, rysë e then kryeneqsit e rrashtave ma të forta të njerzvet.”

Nga fjala si kumt u kalua në fjalën si kuptim alternativ, të ndryshëm, dhe u krijua fjala poetike dhe, me anën e saj, teksti letrar që mishëron shumëkuptimësinë, çka është në natyrën e veprës letrare. Përpjekja për të njohur të bukurën dhe vlerat e tjera estetike të gjërave e dukurive dhe, në rastin tonë, tek letersia artistike, të çon drejt mjetit me të cilin shfaqet ajo, tek fjala poetike. Në veprën letrare, është fjala që end fillin e së bukurës në shtratin e tekstit gjuhësor, deri në sublimitetin e saj. “Fjala e harmonizuar mund të pasqyrojë format e shpirtit . . . ashtu edhe fytyrën e madhërishme të botës, e cila u jep jetë atyre”, ka shkruar De Rada në ‘Parime të estetikës”. A nuk është dukuria e së bukurës, “forma” më e lartë, më e fisme, më e kulluar e shpirtit të njeriut? Prandaj, letërsia artistike është në krye të arteve dhe në gjirin e saj, poezia që zë kryet e vendit.

Poeti, tregimtari, e shprehin atë, fjalën, që është gjithnjë një kumt që bart një vlerë estetike, duke na përcjellë një mesazh, d. m. th. një vlerë humane. Detyra e kritikës është pikërisht ta zbulojë atë, vlerën estetike, që përmban fjala e endur në një strukturë tekstore.

Për t’u pohuar është edhe pafuqishmëria e fjalës për të shprehur çdo “dridhje” të shpirtit a për të hedhur dritë edhe në skutat më të errëta të vetëdijes dhe sidomos të nënvetëdijes. Lasgushi, reformatori më i madh i gjuhës poetike shqipe dhe mjeshtër i mbaruar i saj, e ka ndjerë veten “të huaj”, të paaftë për të shprehur çdo gjë:

“O gjuhë-e shentëruar, o mall me shpirtin plot,

O vetëtim’ e qjellit që fërfëllon me flakë,

O djellë-i llaftaruar që ndrin si pikë lot . . .

Si pikë lot e ndritur po ndrij në reze t’uaj,

Po ndrij e papandehur po qaj pak e nga pakë,

Sepse prej botës s’uaj kam mbetur kaq i huaj . . .”

Në dy vargjet e fundit të kësaj poezie, Lasgushi e ka qartësuar më tej këtë situatë, duke iu drejtuar gjuhës me epitetin “o mos-e kuvenduar”. Në këto dy vargje, ai na ka dhënë atributin e gjuhës si kumt, si burim drite (dijeje, informacioni), dashuri-dhimbjen e tij për të dhe njëkohësisht pafuqishmërinë, paaftësinë e saj për të depërtuar në skajet më të hijesuara të shpirtit:

“Ti ndrin në thelb të jetës si dritë e përvëluar,

O gjuhë e zemrës sime, o mos-e-kuvenduar”.

Këtë “mos-kuvendim” e pati poetizuar më parë mësuesi dhe udhëheqësi i tij i parë shpirtëror e artistik, Naimi: “E ku shkruhen në kartë / fjalët e gjuhës së zjarrtë ? ”

Është detyrë e kritikës letrare t’i hapë “fjalës së palosur” “kindën e një pale”, pra, të zbërthejë shumëkuptimësinë e fjalës. Milivoj Solar ka thënë: “Çdo tekst shpjegohet në kuadrin e një konteksti”. Estetika ka parashtruar dhe argumentuar në vijimësi rrugë dhe metoda për të analizuar veprën artistike. Kështu kemi, ndër të tjera, interpretime formaliste, ekzistencialiste, marksiste, sociologjike, psikanalitike, strukturaliste, simboliste, semantike, etj. Nuk kemi kurrë një përfundim të saktësuar, por kemi udhë ecjeje përpara plot rrugëza e kthesa me zhvillime nga më të ndryshmet, në më të shumtën e rasteve kontradiktore.

* * *

Grupi i studiuesve amerikanë të “Kritikës së re”, në fillimin e viteve ’40 të shek. të kaluar, parashtroi dhe futi në zbatim të zbulimit të vlerave estetike të veprës letrare praktikën e “Close reading”, që këtu në një përkthim ad literam do të thotë “lexim i hollësishëm”, një metodë serioze studimi që konsiston në një shqyrtim sa më të hollësishëm që të jetë e mundur të rrafsheve më të ndryshme të veprës letrare, në kuptimin se si vepron një tekst artsistik, si i krijon kuptimësitë dhe efektet në nivelet më të imta të tij. Vetëm nëpërmjet një shqyrtimi të tillë të hollësishëm të shumëkuptimësisë së tekstit letrar, në të gjitha rrafshet e tij, mund të arrihet në zbulimin e realitetit artistik që krijon shkrimtari në veprën letrare. “Kritka e Re” u mbështet kryesisht tek mësimet teorike të Ivor Armstrong Richards, lidhur me vlerat e veçanta që i jepte ai analizës së tekstit letrar me pjesëmarrjen aktive të lexuesit. Ai botoi veprat: “Kuptimi i kuptimit” (së bashku me C. K. Oden, 1923) dhe “Parimet e kritikës letrare” (1924).

Në këtë vazhdë, studiuesit Rene Wellek dhe Austin Warens, në veprën “Një teori mbi letërsinë” (1942), polemizuan për vlerën e dy drejtimeve për t’ju afruar analizës së veprës letrare: rruga a mënyra ekstrinseke dhe intrinseke (terma latine të përdorura më parë nga Croce, por jo krejtësisht me kuptimin që i dhanë dy studiuesit e përmendur më lart). Drejtimi i parë, ekstrinsek (“nga jashtë”) niset nga çështje të tilla si biografia e autorit, mjedisi shoqëror, rrethanat e jashtme, premisa psikologjike, filozofike, etj.; ndërsa drejtimi i dytë, intersek (“nga brenda”), që Wellek e Warens e morën si të qenësishëm, thelbësor, niset nga ekzaminimi i përbërësve formal të veprës artistike, vlerave estetike të tekstit: gjuhës, stilit, imazheve, figuracionit, simbolikave, etj. Ata argumentuan me analizat e tyre epërsinë e studimit të drejtimit intrinsek ndaj atij ekstrinsek.

Lidhur me përvojën e lexuesit në interpretimin e veprës letrare, punoi edhe fenomenologu polak Roman Ingarden, i cili argumentoi që teksti letrar “konkretizohet” në aktin e të lexuarit. Këtë tezë e zhvilloi më tej Wolfang Iser nëpërmjet të “mbushjes së zbrazëtive” nga ana e lexuesit gjatë procesit të leximit. Simbas Iser-it, lexuesi duke lexuar tekstin, krijon supozime kuptimore, të cilat, me avancimin në lexim, i vlerëson si të drejta ose të gabuara. Kështu arrihet në analizën e drejtë të tekstit.

Nga fundi i viteve ’60 të shek. të kaluar, shërbime të mëdha teorike i bëri analizës së tekstit teoria e “estetikës receptive”. Sipas kësaj, vepra letrare, duke qenë një fenomen historik dhe jo dukuri transhedentale a “e pakohshme”, kërkon qëndrimin kritik vlerësues të lexuesit, pa të cilin ajo “nuk është e kompletuar”. Një metodë e tillë shqyrtimi i veprës letrare, erdh si aplikim i “përgjegjshmërisë së lexuesit”, teori e propozuar nga Hans Robert Jauss, i cili, në vitin 1967, solli në sofrën e teorive estetike idenë e “horizontit të pritjes”, sipas së cilës çdo lexues i qaset veprës letrare, e shqyrton, e kupton dhe e vlerëson atë në bazë të personalitetit të tij, formimit të tij psikologjik, botëkuptimor e teorik letrar dhe përvojës së tij jetësore, estetike e letrare, që formësohet nga marrëdhëniet e tij me letërsinë artistike dhe teoriko-letrare. Horizontet e pritjes ndryshojnë me kohën. Në periudha të ndryshme historike, horizonti i pritjes i lexuesit është i ndryshëm.

Në këtë rrjedhë diskutimi, analizën e veprës letrare në linjën e estetikës receptive e çoi deri në skajin më ekstrem Roland Barthes me esenë polemike “Vdekja e autorit” (1968), duke absolutizuar vlerën e tekstit dhe të receptimit të tij nga lexuesi, në dëm të autorit. “Është gjuha (teksti) që flet, jo autori”. Dhe tekstin e lexon, e kupton dhe e vlerëson vetëm lexuesi. “Njësia e tekstit qëndron jo në origjinën e tij, por në destinacionin e tij”. Dhe destinacioni është lexuesi. “Ky destinacion nuk mund të jetë më gjatë personal: lexuesi është pa histori, pa biografi, pa psikologji; ai është thjesht dikushi që mban bashkë në një fushë të vetme elementet prej të cilëve është formuar teksti”; dhe “Lindja e lexuesit do të ndodhë vetëm me vdekjen e autorit”. Në dukje paradoksale, në të vërtetë kemi të bëjmë me trajtime ekstreme të këtij problemi, siç ka ndodhur vazhdimisht me problemet estetike, për të cilat Sean Burke, në veprën “Autorësia prej Platonit tek të mëvonshmit – një lexues”, ka shkruar: “Çështjet kanë qenë ngritur në shumë gjuhë dhe fjalorë gjatë historisë së mendimit perëndimor, dhe çdo përpjekje për t’i vendosur ato në një mënyrë a në një tjetër, ka shërbyer vetëm në ripërtrirjen e debatit, duke e hedhur atë drejt një zgjidhjeje tjetër”.

Numri i madh i shkollave teoriko-letrare i krijon mundësi kritikës të bëjë analiza nga më të ndryshmet, të cilat nuk është e thënë që të çojnë gjithnjë në rrugë të drejtë, d. m. th. në përfundime objektive. Në historinë e kritikës sonë letrare, e kemi të qartë gabimin e Krist Malokit në vlerësimin e poezisë së Lasgushit: duke u mbështetur me fanatizëm në parimet e analizës psikanalitike dhe kulturo-historike, ai shkoi deri në mohimin kategorik të poezisë së poetit tonë të madh. Megjithëkëtë, duhet të kujtojmë edhe këtë: mbi bazën e shpjegimeve të Freud-it për nënvetëdijen është hedhur dritë rreth temave dhe teknikave të disa shkrimtarëve, duke përfshirë, ndërmjet modernistëve, James Jouce, Virgjinia Wolf, Marcel Proust. Gjithsesi, u duhet ruajtur zbatimeve kategorike të premisave teorike të shkollave të ndryshme letrare.

Për kritikën letrare, Mitrush Kuteli, një gur i rëndë i themeleve të saj në kulturën shqipe, ka shkruar: “Kritika letrare duhet të jetë analizë objektive e cilësive dhe e mungesave, e bosheve dhe e ploteve, e dritave dhe e hijeve të një vepre”. Kritika letrare e sotme shqipe, në përgjithësi, është e njëanshme; ajo u përket cilësive, ploteve dhe dritave. Edhe kështu – çka është dobësi e saj – ajo ka vlerat e veta, nëse vërtet është objektive dhe e argumentuar në cilësitë, plotet dhe dritat e veprave letrare.

Qytetërimi i lashtë shqiptar

September 16, 2021 by s p

Anton Çefa

Është spekuluar dhe spekulohet edhe sot e kësaj dite me nocionin qytetërim, hapësira e gjerë e të cilit, duke u shtrirë në sfera nga më të ndryshmet të jetës lëndore e shpirtërore të njeriut, i ka krijuar mundësitë për një gjë të tillë.

Siç dihet, ka një qytetërim teknologjik, me funksione praktike utilitare, që ka arritur në kulmet më të pamenduara të realizimeve të njerëzimit dhe që ecën përpara me një shpejtësi marramendëse, dhe një qytetërim tjetër-më të lartë, më të vyer, më njerëzor. Është ky qytetërimi shpirtëror, me funksione humane-artistike, i krijuar prej shumë popujve që në kohërat më të larta.

Qytetërimi teknologjik ka siguruar një nivel të lartë jetese-në mënyrë të padiskutueshme-, por ai shpesh e ka dëmtuar njerëzimin, duke u përdorur në dëm të tij.

Kjo është arsyeja që e ka shtyrë George Bernard Shaw-n të shprehet (në esenë “Dreqi flet”): “Në artet e jetës, njeriu nuk ka shpikur asgjë, ndërsa në artet e vdekjes, ai e ka tejkaluar”.

Janë të një rëndësie të dorës së parë elementet përbërës të qytetërimit shpirtëror, që krijoi populli ynë që në shekujt e hershëm të brumosjes së vet etnike, si fisnikëria e ndjenjave, urtia e mendimit, bukuria e sjelljes, vlerësimi i së bukurës, çmimi i së drejtës, maturia e burrërisë, masa e fjalës, toleranca në marrëdhënie me të tjerët dhe një virtytësi e lartë e konkretizuar tek nderi, elementi më spikatës e më themelor i siluetës shpirtërore të popullit tonë, besa, mikpritja dhe përbërës të tjerë rrallë të arritur në historinë shpirtërore të popujve dhe shumë më rrallë të tejkaluar.

Duke vlerësuar këto cilësi të karakterit dhe virtytet e larta morale të shqiptarit, Thomas Smart Hughes, ka shkruar: “ato cilësi i bëjnë nder natyrës njerëzore” (Travels in Sicily, Greece and Albania”, London 1820, v. 2, p. 344), dhe F. S. Douglas: “Shqiptarët i kanë të gjitha cilësitë që përgjithësisht përbëjnë embrionin e një kombi të madh” (An Essay on Certain Points of Resemblance between the Ancient and Modern Greeks”, London, 1813, p. 190).

Këtë botë të pasur shpirtërore, që përbën tharmin e shpirtit shqiptar, populli ynë e krijoi si një kanunësi të jetës, e zbatoi me një përkushtim të lartë dhe e ruajti si thesar për t’ua lënë trashëgim breznive.

Elemente të kësaj kanunësie, ai i veshi me rrobe juridike, duke i bërë impulsin organizativ themelor të jetës. Kështu ai krijoi të drejtën zakonore, nën emrin e princit Lekë Dukagjini, aq bukur të përmbledhur nga Gjeçovi.

Pikërisht ky kod ligjor, pasqyrë autentike e qytetërimit tonë të lashtë-që na rreshton në një vend të nderuar, krahas popujve që krijuan kodet e veta të jetës, u sulmua me qëllime denigruese në shërbim të synimeve të tyre shoviniste për të gllabëruar trojet tona, nga një zhgan “akademikësh” sllavë, të cilët shpejtuan t’i vënë etiketën e egërsisë e të barbarizmit, duke e quajtur primitiv e të përgjakshëm. Si kryeargument për këtë u suall ligjësia kanunore e gjakmarrjes, që ka qenë një përpjekje e hekurt për të vënë rregull e drejtësi në një shoqëri ku mungonte shteti dhe institucionet shtetërore të së drejtës dhe aspak një veçori e shpirtit tonë etnik.

Kanuni shqiptar i maleve, që është kanuni i jetës shpirtërore mbarëshqiptare, i ndërtuar mbi themele të drejta e të qëndrueshme dhe, para së gjithash, mbi barazinë dhe i përshkuar katërcipërisht nga një virtytësi e lartë tejet humane është një kundërdëftesë e egërsisë shpirtërore; përkundrazi ai dëshmon një fisnikëri të pashembullt, që rrallë e gjen në kanunet dokësore të popujve të tjerë.

Në Kodin ligjor të Stefan Dushanit, që është një kombinim i së drejtës zakonore serbe me ligjët bizantine, shkëlqen përgjakshëm, si në dritë të diellit, egërsia shpirtërore. Pikërisht, mbi bazën e këtij kodi, gjatë luftës së fundit në Kosovë, më 1949, iu nxorën sytë viktimave, kufomave iu prenë gjymtyrët dhe iu thyen kokat me çekiçë, u prenë me thika barqet e nënave për të nxjerrë ferishtet e palindura, u dogjën njerëz për së gjalli, u karbonizuan trupa njerëzish.

Ndërsa princi ynë Lekë, në kanunin e tij, ku zdrit tejdukshëm fisnikëria shpirtërore, jo vetëm që nuk i ka lejuar këto krime të përçudura, por përkundrazi ka ligjësuar nderimin ndaj kufomës, ndaj familjes dhe fisit të të vrarit; ai i ka vënë detyrë vrasësit të sjellë mbarë kufomën dhe t’i mbështesë armën tek koka për ta nderuar dhe për ta paraqitur më së bukuri, si dhe detyrime të tjera të kësaj natyre.

Studiuesi dhe përkthyesi në anglisht i Kanunit, shkencëtari i nderuar Leonard Fox, ka shkruar: “Kanuni është shprehja dhe pasqyrimi i karakterit shqiptar, i cili mishëron një moralitet të pakompromis, të bazuar tek drejtësia, nderi dhe respekti për vetveten dhe për të tjerët”.

Shpirti artistik i popullit tonë i derdhur ndër vargje, ka krijuar kryevepra letrare që zënë vende të merituara krahas krijimeve-në këto fusha- të popujve të tjerë. Mjafton të përmendim baladat e këngët legjendare, sidomos Eposin e Kreshnikëve, ku ndriçojnë si lapidar mbi ballin e kombit virtitësia e jetës shqiptare, dëshira për liri dhe vullneti për të mos iu nënshtruar të huajit. Eposi ynë renditet krahas Edave e Sagave të popujve skandinavë, Nibelungen të gjermanëve, Këngës së Rolandit të francezëve dhe Cidit spanjol.

Me të njëjtën bukuri shkëlqimore rrezaton proza popullore, në mënyrë të veçantë përralla- një dëshmi tjetër po aq e fuqishme e vlerave morale e estetike, që gjithashtu i siguron të drejtën popullit tonë për t’u rreshtuar me popullit indian, arab e kelt, popuj që kanë krijuar përrallat më të vjetra të njerëzimit.

E gjithë kjo pasuri shpirtërore është skalitur në gjuhën tonë, e cila na lartëson dhe na bën të krenohemi për lashtësinë, vendin e veçantë që zë në pemën indoevropiane, pasurinë, bukurinë dhe origjinalitetin e saj.

Qytetërimi i lashtë dëshmohet kudo në kulturën tonë shpirtërore. Nuk po flas për vallet, një manifestim dhe përqendrim (koncentrat) i bukurisë fizike dhe shpirtërore së bashku, i shkathtësisë dhe i krenarisë; nuk po flas për kostumet, fryt krijimtarie jo vetëm i dorës dhe i mendjes, por edhe i një shijeje aq të hollë estetike; nuk po flas për meloditë e bukura të fyellit e zumareve, lahutës e çiftelisë, etj. ; por po më vjen mbarë të bie si shembull këtu lojërat popullore, në dukje fare të papërfillshme. Ndërsa pushtuesit dhe fqinjët tonë romakë, që realizuan një kulturë të kultivuar të një niveli aq të lartë, dëfreheshin në arena gladiatorësh, duke parë njerëzit e kafshët të copëtonin njëri-tjetrin, populli ynë krijoi një ansambël të mahnitshëm lojërash, që mund të përcaktohen me një epitet fare të thjeshtë: njerëzore; por që dëshmon me një vërtetësi të padiskutueshme shpirtin artist e dinjitoz të popullit tonë, për të cilin egërsia është e huaj, e panjohur.

Sado që kohëra të disfavorshme pushtimesh të huaja, duke përfshirë këtu edhe kohën e diktaturës komuniste, u përpoqën ta gërryejnë qytetërimin e lashtë shpirtëror të popullit tonë dhe e dëmtuan, ai nuk është shuar. Përkundrazi, në kohëra më të qeta, mbasi të futet Shqipëria në rrugën e një demokracie të shëndoshë dhe të kapërcejë maskaradat e politikës së ndytë katovice, që po luhet në vkurriz të popullit tonë, shpirti shqiptar do t’i kthehet vetvetes. Këtu qëndron shpresa, ndërsa siguria qëndron tek vitaliteti ynë etnik.

Lashtësi dhe shkallë e lartë zhvillimi e kulturës sonë popullore

September 12, 2021 by s p

Nga Anton Çefa

Si një popull i lashtë me veti e atribute intelektuale e ndjenjësore të pasura, ilirët krijuan një kulturë popullore materiale e shpirtërore të një niveli të lartë zhvillimi, çka nuk mund ta pohojmë për një kulturë të shkruar. Nivelet e larta të kulturës së hershme ilire përfaqësohen me kulturën e ashtuquajtur Hallstatt, një vend në hapësirat alpine të Austrisë. Antropologu i shquar amerikan C. S. Coon, ka shkruar “Ilirët qenë krijuesit e qytetnimit të hekurit në Euvropën Juglindore, në nji kohë kur emni i Romës dhe i Athinës nuk ishin ndie ende” 1). “Kultura e Hallstatt, shkruan ai, asht lidhë me degën iliriane të gjuhëve indoeuropiane. Kjo asht e para herë në histori që nji gjuhë mund të identifikohet me nji kulturë dhe me nji racë në zhvillimin e popujve indoeuropianë” 2). Materiale të ngjashme me ato të Hallstatt-it janë gjetur më vonë edhe në Glazinac të Bosnjës, në Prozor të Kroacisë dhe në vendin tonë: në Koman, në Krujë, në Bukël (Mirditë), etj.

Në lëmije të kulturës shpirtërore ilire, trashëgojmë vepra arti me vlera të shquara artistike, sidomos, në fushën e arkitekturës dhe të skulpturës, në përgjithësi, të ndikuara nga arti helen e më vonë ai romak, por që kanë vulën e origjinalitetit ilir. Për t’u përmendur, ndër shumë të tjera, janë portat e portikët në qytete, varret monumentale të Selcës së Poshtme, amfiteatri i Durrësit, nimfeu dhe monumennti i Agonotetëve në Apoloni, koka skulpturore e hyjneshës së Butrintit, koka e ashtuquajtur e Demostenit, mozaikët e Arapajt, Apolonisë, Durrësit. 3).

Fatkeqësisht, nuk kemi asnjë dokument të shkruar në gjuhën ilire. Është e tepërt të themi që na mungon një letërsi e tyre e kultivuar, siç e kanë grekët e romakët, edhe pse barabitemi në moshë me ta e edhe ua kalojmë, edhe pse kemi qenë e jemi që në lashtësi komshinj të tyre. Nga shkrimi i tyre njohim toponime, antroponime, disa glosa të vjelura nga autorë grekë e latinë dhe nga rrasat e varreve dhe disa fjalë që janë interpretuar si huazime ilire në greqishtën e vjetër dhe në latinishten. Disa emra të epopeve të “Iliadës” dhe të “Odisesë”, si Akili, Laerti e ndonjë tjetër, dhe disa leksema që gjenden në këto dy epope janë shpjeguar me shqipen si një nënshtresë pellazgjike ose si fjalë që i përkasin dorianëve, fis ilir që invadoi Greqinë qysh në kohët parahistorike, në periudhën e invadimit të madh të popujve. Përpjekjet e filohelenëve t’i interpretojnë me greqishten, nuk kanë pasur sukses.

Gjithsesi, rrënjët e kulturës sonë popullore lëndore e shpirtërore janë të ngulura thellë në kulturën ilire, sidomos në atë të antikitetit të vonë, kohë e ngjizjes së etnosit arbër. Duke folur për popullin tonë dhe lidhjen e tij gjenetike me ilirët, studiuesi i shquar kroat Sufflay ka thënë: “Baza etnike e këtij populli, në kohën e vjetër kje nji faktor i fortë i historis, i cili njihej me emnin Ilir. Pastaj u zhduk për synin e histori-shkruesit ndër pshtjellimet e gadishullit ballkan, por fshehtasi bashkëpunonte në lulëzimet gjuhësore e folklore të kombeve ballkanike. Ma në fund, kur u shndrrue në emnin Shqyptar (arbnuer), dha sheje të reja të fuqis së vet krijuese” 4).

A jemi ne thjesht bij fisesh ilire barinjsh të pagdhendur që jetuan të rrasur ndër shpella e pyje të padepërtueshme dhe nuk kultivuan gjuhën e shkruar, apo pozicioni gjeografik i trojeve ilire dhe më vonë i atyre shqiptare solli me vete pushtimet e huaja romako-barbaro-bizantino-sllavo-turke, që i zhdukën shkrimet e tyre – këtë shkenca nuk e ka dëshmuar deri tani. Shtetet e organizuara ilire dhe qytetet e lulëzuara, niveli i lartë i kulturës popullore dëshmojnë një shkallë të lartë qytetërimi, që na bën të besojmë më së tepërmi në hipotezën e dytë.

Lidhur me këtë çështje, Karl Patsch, në veprën e tij “Ilirët” na ka lënë një hamendësim që ka një kahje objektive, por që nuk mund të mohojë kategorikisht veprimtarinë e tyre në lëmin shkrimor: “Interesat shpirtërore të ilirëve, ka shkruar ai, nuk do të kenë qenë të mëdha, mbasi ata pjesën më të madhe të kohës ia kushtonin luftës dhe kohën e lirshme e përdornin ndër argëtime në të ngrënë e në të pirë” 5). Ndërsa Çabej, duke folur për shqiptarët, ka shkruar: “Përbri shpirtit të energjisë dhe karakterit rezolut qëndron mungesa e prirjes për mistikë. Sepse shpirti i popullit shqiptar është krejt realist dhe i kësaj bote” 6). Shënojmë që këtu leksemën mistikë e ka përdorur si prirje ndaj vlerave shpirtërore, siç e përdorin në ndonjë rast të huajt; pra është po ajo që shpreh Patsch për ilirët. Për ta sqaruar më tej këtë çështje, ai ka shkruar: “Në përshtatje me këtë drejtim shpirtëror veprimtaria historike e shqiptarit u ka zhvilluar kryesisht në lëmë administrative dhe militare”. Në një rast tjetër, duke folur për romantizmin në letërsinë e vendeve të Europës Lindore dhe Juglindore, ai ka shkruar: “Mungesa e shpirtit spekulativ, e cila i karakterizon këto kombe të mbetura prapa në shumë pikëpamje, pati për rrjedhim që problemet e jetës dhe të shpirtit nuk u bënë këtu aq shqetësuese si gjetiu në Europë” 7).

E vërtetë është që ne nuk kemi “Iliada”, “Odise”, “Eneida”, etj., po kjo nuk do të thotë që tek ilirët, arbërit dhe shqiptarët e mëvonshëm ka munguar veprimtaria shpirtërore. Impulset e kësaj natyre ata i kanë sendërgjuar në fushën e kulturës popullore, ku ne përfaqësohemi denjësisht. Elemente rëndësore të etnokulturës sonë të lashtë janë studiuar dhe çmuar nga të huajt dhe janë bërë pjesë e thesareve të kulturës botërore. “Vlefta e një populli nuk matet me gjerësinë e tokës e me numrin e frymëve. Kombi ynë, i mbledhur nga një varg kontingjencash të kohëve, në një truall të ngushtë, ka mbetur i vogël, po të mëdha kanë qenë cilësitë e talentet e racës gjatë periudhave historike të vjetra e të reja” 8), ka shkruar eruditi ynë Hasan Dosti. Dihet që çdo popull, i madh a i vogël, gjatë historisë ka jetësuar kërkesat e veta shpirtërore origjinale, që e dallojnë nga popujt e tjerë.

Janë të një rëndësie të dorës së parë elementet përbërëse të kulturës shpirtërore, që krijoi populli ynë që në shekujt e hershëm të brumosjes së vet etnike. Në mjegullnajat e kohëve nuk kanë humbur rrënjët e krijimit të një etike të fisme humane që e dallon popullin tonë nga popujt e tjerë të afërt dhe të largët, dhe që u ruajt gjatë shekujsh nga breznia në brezni nga të parët tanë, dhe shërbeu për t’u dhënë frymën rregullimit shoqëror të jetës, zakoneve, etj. Tipare të tilla shpirtërore si nderi, burrëria, besa, mikpritja, dhe përbërës të tjerë të siluetës shpirtërore të popullit tonë janë emblematike në historinë shpirtërore të popujve. Ato kanë tërhequr gjithnjë vëmendjen e të huajve që janë njohur me popullin tonë.

Na është dëshmuar kjo kanunësi nëpërmjet të së drejtës zakonore, në të cilën virtytet tona janë dhënë në mënyrë sinkretike me kodin juridik. Elementet e kësaj kanunësie etike, populli ynë i veshi me rrobe juridike, duke i bërë gjeneratorin organizativ themelor të jetës. Siç dihet, fiset ilire qeveriseshin në bazë të disa rregullave ligjore tradicionale dhe janë treguar konservatorë në ruajtjen e tyre. Zavalani ka shkruar: “Elementi i qindrueshem i shoqnis së atëhershme ishte fisi, i cili vetqeverisej në bazë të disa rregullave ligjore tradicionale që kanë gjetë ma vonë shprehjen e tyne në Kanunin e Lekë Dukagjinit” 9). Edhe mbas pushtimit romak, ilirët e ruajtën vetëqeverisjen e tyre mbi bazën e së drejtës zakonore, siç na e pohon E. Koliqi në studimin e vet: “E Drejta e Kanunit Shqyptar dhe E Drejta Romake”10). Dhe kështu, kjo “ligjë gojdhânore, e vetmja qi u ruejt gjer sot n’Europë”, siç shprehet ai, ka ardhur deri në ditët tona.

Shqiptarët e ruajtën dhe e pasuruan të drejtën zakonore, trashëguar prej të parëve tanë dhe e ripërtrinë në mesjetë nën emrin e princit Lekë Dukagjini, aq bukur përmbledhur nga Gjeçovi, të Prijësit dhe Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti Skendërbeu, mbledhur e kodifikuar nga Dom Frano Illia, dhe nën emrin e “Papa Zhulit”, që më vonë, në gjysmën e parë të shek. XIX, u aktualizua dhe u njoh si “Shartet e Idriz Sulit”, të cilat u kodifikuan tash së voni, nën emmrin “ Kanuni i Labërisë” nga Ismet Elezi.

Kanunësia zakonore është një dëshmi e pakundërshtueshme e një rangu të lartë qytetërimi të një populli. “Nevoja e një ligji zakonor apo të shkruem, ka shkruar Ardian Ndreca, dallon popujt e qytetnuem prej atyne barbarë, mbasi popujt me ligje kanë ma tepër mundësi me mbijetue dhe me u imponue në rrjedhën e shekujve” 11).

Është për t’u shënuar se në dallim me kanunet e lashta e mesjetare të popujve të tjerë, si p. sh. me Kodin e Hamurabit a me Kodin e Stefan Dushanit, e drejta jonë zakonore dallon për një frymë të lartë fisnikërie, çka tregon jo vetëm një shpirt human, po edhe një shkallë të lartë qytetërimi.

Vlera të padiskutueshme të një kulture të lashtë, populli ynë ka jetësuar në folklorin tonë, në këngët, vallet, përrallat, fjalët e urta, gjëzat, lojërat, etj. Në të gjitha fushat e saj, krijimtaria e popullit tonë përbën një fond qytetërimi të hershëm, me vlera të larta artistike, dëshmi e një imagjinate të freskët e mbështetur në një përvojë jetësore të pasur dhe të pjekur, dhe të një shijeje estetike të hollë, të një vlerësimi tejet të lartë të së bukurës.

Shpirti artistik i popullit tonë i derdhur ndër vargje ka krijuar kryevepra letrare që zënë vende të merituara krahas krijimeve, në këto fusha, të popujve të tjerë. Mjafton të përmendim baladat e këngët legjendare, sidomos Eposin e Kreshnikëve, ku ndriçojnë si lapidar mbi ballin e kombit virtytësia e jetës shqiptare, dëshira për liri dhe vullneti për të mos iu nënshtruar të huajit. “Gjatë luftës për ekzistencë me tri nga perandoritë më të fuqishme të kohëve: romaken, bizantinen dhe otomanen, populli ynë krijoi, veç të tjerave, edhe një ‘perandori të katërt’, perandorinë e tij poetike, e cila nuk ka cenuar kurrë kërkend, përkundrazi ka qenë përherë, në tërësinë e saj, një mesazh miqësie për popujt e tjerë”, ka shkruar Ismail Kadare.13). Eposi ynë renditet krahas Edave e Sagave të popujve skandinavë, Nibelungen të gjermanëve, Këngës së Rolandit të francezëve dhe Cidit spanjol.

Me të njëjtën bukuri shkëlqimore rrezaton proza popullore, në mënyrë të veçantë përralla, një dëshmi tjetër po aq e fuqishme e vlerave morale e estetike dhe të një imagjinate tejet të pasur, që gjithashtu i siguron të drejtën popullit tonë për t’u rreshtuar me indianët, arabët e keltët, popujt që kanë krijuar përrallat më të vjetra të njerëzimit.

E gjithë kjo pasuri shpirtërore është skalitur në gjuhën tonë, e cila na lartëson dhe na bën të krenohemi për lashtësinë, vendin e veçantë që zë në prehrin e gjuhëve indoeuropiane, pasurinë, bukurinë, origjinalitetin dhe rezistencën e saj ndaj gjuhëve të pushtuesve.

Një dëshmi tjetër e gjallë e shpirtit shqiptar krijues artistik është etnomuzikologjia jonë me rrënjë në lashtësitë e antikitetit. “Dëshmitë e para të muzikës shqiptare i përkasin antikitetit. Ilirët e zhvilluan muzikën në të gjitha drejtimet që njohu muzika e kohës së tyre” 14). “Muzika dhe vallet popullore kanë një vazhdimësi të pandërprerë që nga kohët e lashta e deri më sot” 15). Një monument i një rëndësie të jashëzakonshme në fushën e etnomuzikologjisë sonë është iso-polifonia, që UNESCO e ka shpallur “Kryevepër e trashëgimisë popullore të njerëzimit” 16). Burimin e iso-polifonisë, studiuesi Vasil S. Tole e gjen tek “E qara me botë” 17). Të qarët në grupe është i njohur edhe në Shqipërinë e Veriut, ku quhet gjamë. Një gjamë të tillë, të zhvilluar në ditët tona në Dukagjin, e ka treguar At Zef Pllumi në “Rrno vetëm për me tregue-II”. Ai e ka cilësuar atë si “doken më të vjetër, pa dyshim parahistorike”18). Udhëtari anglez Th. Hughes ka shkruar në librin e tij “Travels in Sicily, Greece and Albania”, botuar në Londër, në vitin 1820, që në të njëjtën mënyrë si vajtonin me logori gratë gjirokastrite kishte qarë Uliksin Penelopa e tij. 19). “Lidhjet me kulturën muzikore polifonike të lashtësisë së vonë ilire janë dëshmi e origjinalitetit dhe të karakterit autokton të polifonisë popullore shqiptare”, ka shkruar muzikologu Beniamin Kruta. 20).

Qytetërimi i lashtë dëshmohet kudo në kulturën tonë popullore. Janë të njohura vallet tona, një manifestim dhe përqendrim i bukurisë fizike dhe shpirtërore së bashku, i shkathtësisë dhe i krenarisë. “Vallet pirike, të cilat luheshin në lashtësi, interpretohen edhe sot e kësaj dite në Shqipëri. Çamçja në Jug dhe vallja e shqiponjave në Veri janë të njëjta me vallet pirrike të lashtësisë, që pasqyronin momente luftarake në beteja.” 21). Të magjepsur prej valles kombëtare të palikarëve shqiptarë dhe Çamçes, grekët i bënë ato të tyret.

Një dëshmi tjetër po aq me vlerë e gjejmë te kostumet, fryt krijimtarie jo vetëm i dorës dhe i mendjes, por edhe i një shijeje aq të hollë estetike. Nga moria e pafund e kostumeve, po përmend këtu më të lashtat e më karakteristiket: xhubletën, që është prototipi i xhubletës ilire dhe që përdoret edhe sot në Malësi të Madhe dhe në Dukagjin, dhe fustanellën, të cilën Bajroni e pati quajtur “kostumin më të bukur në botë”; prandaj edhe e lakmuan grekët dhe e huajtën, duke e bërë kostumin e tyre kombëtar.

Kultura jonë popullore ka aq shumë përbërës që dëshmojnë fisnikëri shpirtërore, sa është e vështirë të trajtohen në një artikull. Po bie këtu si shembull lojërat popullore, në dukje fare të papërfillshme. Ndërsa pushtuesit dhe fqinjët tonë romakë, që realizuan një kulturë të kultivuar të një niveli aq të lartë, dëfreheshin në arena gladiatorësh, duke parë njerëzit e kafshët të copëtonin njëri-tjetrin, populli ynë krijoi një ansambël të mahnitshëm lojërash, që mund të përcaktohen me një epitet fare të thjeshtë: njerëzore; por që dëshmon me një vërtetësi të padiskutueshme shpirtin artist e dinjitoz të popullit tonë, për të cilin egërsia është krejt e huaj.

Duke menduar këtë shkallë të lashtë e të lartë qytetërimi shqiptar me rrënjë ilire, vetvetiu të shkon mendja tek mungesa e kulturës së shkruar tek ilirët dhe letërsinë sonë artistike të dokumentuar aq vonë. Është e vështirë të pranosh që një popull me këtë potencë shpirtërore krijuese kaq të fuqishmme, një popull që krijoi një psikologji të veten autentike, një normë zakonore të rregullimit të jetës, një folklor aq të pasur, një epos original me vlera të padiskutueshme artistike, një etnomuzikologji krejt të veçantë, etj., etj., të mos ketë lindur individualitete që të hedhin në letër veprimtarinë e tyre shpirtërore krijuese, atë veprimtari që do të kishte vendin e vet të merituar në prehrin e kulturës së lavëruar botërore. A nuk patën edhe ilirët kërkesa të tilla shpirtërore si fqinjët e tyre grekë e romakë? Studiuesi Thoma Kacorri ka shkruar: “Megjithëse ilirishtja ka qenë gjuhë e shkruar, ende nuk kemi gjetur ndonjë tekst të saj. Kjo zbazëti duhet mbushur doemos.” 22).

Është jo vështirë, po e pamundur të besosh se ilirët nuk patën një kulturë të shkruar; më e mundshme është të pranosh se historia e gjatë e pushtimeve i bëri të paqena veprat e tyre. Edhe ne bijve të tyre nuk na qeshi fati. Është fakt historik i hidhur që në periudhën e errët 500-vjeçare të sundimit osman shqipja qe gjuhë e ndaluar, e helmuar, e masakruar. Vetëm më 1555 kemi veprën më të vjetër që ka arritur në duart tona në gjuhën tonë “Mesharin” e Gjon Buzukut, gjuha e të cilit dëshmon pa mëdyshje për një traditë shkrimi të përiudhës paraosmane, dhe vetëm më 1836 kemi veprën e parë të letërsisë sonë me vlera të mëdha artistike, e edhe këtë të shkruar dhe të botuar në vend të huaj.

Referenca

1). C. S. Coon, “The Races of Europe”, p. 182, cituar sipas Tajar Zavalanit, “Histori e Shqipnis”, Botues “Phoenix & Shtëpia e Librit”, Tiranë, 1998, f. 18.

2). C. S. Coon, vepër e cituar, p. 182, cituar sipas T. Zavalanit, vepër e cituar, f. 18.

3). Akademia e Shkencave e RPSSH, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Shtypur në Kombinatin Poligrafik, Tiranë, 1985, Zëri “Shqipëria-Artet figurative dhe arkitektura”, f. 1055.

4). Sufflay, “Serbët dhe Shqiptarët”, II, f. 33-34, Tiranë, 1926. Cituar sipas Atë Marin Sirdani, “Ndriçime të historisë, të kulturës dhe të artit shqiptar”. Zgjodhi dhe përgatiti për shtyp Anton Nikë Berisha, “Shpresa”, Prishtinë, 2002, f. 16.

5).“Ilirët” prej Hofrat Dr. Karl Patsch, përkthyem prej Karl Gurakuqit, Shtypshkroja “Nikaj”, Tiranë, 1922.

6). Eqrem Çabej, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, Përgatiti për shtyp Brikena Çabej, MÇM, 1994, f. 27.

7). Eqrem Çabej, vepër e cituar, f. 78-79.

8). Hasan Dosti, “Gjashtëdhjet-vjetori i fletores ‘Dielli”, në “Seminari Ndërkombëtar i Federatës Panshqiptare “Vatra”, Përmbledhë nga Dr. Med. Hamdi H. Oruçi, f. 187.

9). Tajar Zavalani, vepër e cituar, f. 21.

10). Ernest Koliqi, “E Drejta e Kanunit Shqiptar dhe E Drejta Romake”, sipas “albanovaonline.com”.

11). Ardian Ndreca, “Ndikimi i Kanunit në ruejtjen e identitetit shqiptar”, “Hylli i Dritës”, nr. 1 / 2007, f. 42.

12). “Kanuni i Lekë Dukagjinit – The Code of Lekë Dukagjini”, Gjonlekaj Publishing Company, N. Y. 1989, Leonard Fox, “Introduction”, p. xix.

13). Ismail Kadare, Vepra letrare 12, “Autobiografi e popullit në vargje”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1981, f. 58.

14). Akademia e Shkencave e RPSSH, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Zëri “Muzika”, f. 734, autorë Simon Gjoni dhe Zana Shuteriqi.

15). Thoma Kacori, “Shqiptarët janë pasardhësit e ilirëve”, “Revista Haemus”, nr. 18-20, v. 2003, f. 25.

16). Cituar sipas Prof. Dr. Agron F. Fico, “Isopolifonia shqiptare, kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit”, “Illyria”, nr. 1723, dt. 19-21 shkurt, 2008.

17). Vasil S. Tole “Pse qanë kuajt e Akilit”, cituar sipas Prof. Dr. Agron Fico “Burimi i iso-polifonisë shqiptare dhe poemat e Homerit”, “Illyria, nr. 2075, 12-15 gusht, 2011.

18). At Zef Pllumi, “Rrno vetëm për me tregue-II”, Botues “Hylli i Dritës”, 1997, f. 136- 140.

19). Shpëtim Mema, “Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë”, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1988, f. 129.

20). Akademia e Shkencave e RPSSH, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Zëri “Polifonia popullore”, f. 856, autor Beniamin Kruta.

21). Thoma Kacori, shkrim i cituar, f. 21.

22), Idem, ibidem, f. 26.

Nacionalisti dhe demokrati i përkushtuar Xhevat Kallajxhi

September 11, 2021 by s p

Anton Çefa/

Atdhetari nacionalist e demokrat, publicisti e shkrimtari Xhevat Kallajxhi, që gjithë jetën punoi pa u kursyer për të mirën e kombit e të atdheut, u lind në Gjirokastër në vitin 1904. Me idealet dhe ndjenjat atdhetare, ai u ushqye që në fëmijërinë e tij të hershme, jo vetëm nga zhvillimi i ngjarjeve të kohës, po edhe nga tradita dhe edukata familjare. Xhaxhai i tij, Ahmet Shefki Kallajxhi, mik e bashkëpunëtor i vëllezërve Frashëri, i njohur si Kadiu i Prevezës, sepse shërbei këtu për një kohë të gjatë – (siç ka shkruar vetë Xhevati në “Dielli”, April 1 , 1980) – luajti një rol të rëndësishëm në veprimtarinë drejtuese të Degës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në Jug, e cila paralizoi punimet e komisionit të kufijve jugorë dhe i tregoi Kongresit të Berlinit dhe mbarë botës me anë të memorandumeve dhe demonstratave që populli shqiptar nuk i lëshon kufijtë pa gjak. Evropa u detyrua të zmbrapsej në këtë kohë nga qellimet e saj për të kënaqur lakmitë greke për tokat shqiptare të Artës, Prevezës, Janinës dhe disa viseve të tjera. Në krye të demonstratës më të fuqishme që u zhvillua në Prevezë ditën e mbledhjes së komisionit të lartpërmendur, dhe ku morën pjesë mijëra shqiptarë të armatosur, ishte Kadiui i Prevezës. Populli i Gjirokastrës e ka kujtuar gjithnjë me respekt e miradije Ahmet Kallajxhiun. Ishin të freskëta bëmat e xhaxhait, kur lindi e u rrit Xhevati. Veç kësaj, fëmijëria dhe rinia e tij përkojnë me luftën e çetave për liri të Bajo e Çerqiz Topullit dhe me kryengritjen e Përgjithshme që i dha Shqipërisë Pavarësinë. Bindjet dhe idealet atdhetare e afruan Xhevatin që në rini me lëvizjen e shëndoshë përparimtare nacionaliste. Të ardhmen e popullit tonë ai e shihte në krijimin e një rendi demokratik. Kështu që gjithë jeta e tij u përvijua kryesisht në dy rrafshe: në rrafshin e idealit kombëtar dhe të atij demokratik. Në vitet ’30, që kanë qenë për Shqipërinë vitet e një lëvizjeje të gjallë intelektuale për ta projektuar shtetin dhe shoqërinë shqiptare në dritën e qytetërimit evropian, Xhevati drejtoi gazetën “Demokratia” (1930-1937), që kishte filluar të botohej që në vitin 1925, dhe ku bashkëpunuan Jorgo Meksi, Vangjel Koça, Branko Merxhani, etj., ideologë të rrymës së “neoshqiptarizmës”. (Shih : “Shejzat”, v. 1962, nr. 1-2, f. 72, dhe “Historia e letërsisë shqiptare”, Tiranë, 1983, f. 461). Gjatë kohës së pushtimit Italian, mbas një periudhe të shkurtër lëkundjeje, Xhevati u lidh me organizatën e Ballit Kombëtar, e cila iu kundërvu që në orët e para sundimit të huaj. Fitorja e komunistëve në v. 1944, e detyroi Xhevatin, bashkë me qindra atdhetarë të tjerë nacionalistë, të mërgojë jashtë atdheut. Mbas një qëndrimi prej disa vitesh në Itali, vjen në Amerikë, fillimisht në Nju Jork e më pas në Washingto D. C. Punon si pjatalarës për t’i përballuar jetesës, po nuk i shmanget pasionit të tij, gazetarisë. Në bashkëpunim me Fehmi Kokalarin dhe në sajë të mbështetjes së mërgimtarëve nacionalistë antikomunistë, në vitin 1950 fillon të botojë në Nju Jork gazetën : “Shigjeta”, organ i Frontit Antikomunist Shqiptar në USA. Më vonë punoi në “Free Europe” për të vazhduar pastaj për një kohë të gjatë në “Zërin ë Amerikës”, duke u bërë zëdhënës i gjendjes së mjerë ku e katandisi Atdheun tonë regjimi komunist, i protestës kundër mohimit të të drejtave njerëzore e kombëtare të popullsisë shqiptare në Jugosllavi e Greqi, dhe i idealeve të larta demokratike perëndimore. Në të njëjtën kohë, nuk pushon së vepruari në fusha të tjera të veprimtarisë kombëtare, dhe gjithashtu nuk pushon së botuari shkrime të ndryshme në gazetat e revistat e mërgatës shqiptare në Amerikë. Në vitin 19 54, u themelua në Detroit Teqeja Bektashiane, ku ai luajti një rol të rëndësishëm. Teqeja qe për Xhevatin një “Welcome spiritual and social retreat”, siç thotë në Buletinin Katolik Shqiptar të v. 1990 autori i shkrimit “In memoriam”, i nënshkruar “A frend of Xhevat” (Peter Prifti). Për këtë teqe dhe për bektashizmin, në përgjithësi, dhe bektashizmin shqiptar, në veçanti, në v. 1964 Xhevati botoi librin: “Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare në Amerikë”, ku autori ka vënë në dukje rëndësinë e madhe të bektashizmit në jetën fetare e kombëtare të popullit tone, dhe faktin që teqetë bektashiane u bënë qëndra të lëvizjes për çlirim kombëtar. Është e tepër të themi që vëllezërit Frashëri dhe Ismail Qemali qenë bektashinj. Në vitin 1976, edhe pse në moshë të thyer, Xhevati i përgjigjet me ngazëllim e dashamirësi thirrjes së Vatrës për ta drejtuar organin e saj “Diellin”, dhe punon me përkushtim e pa u lodhur për dhjetë vite me radhë, deri në vitin 1986, kur u detyrua të tërhiqej për arsye shëndetësore. Ai e bëri “Diellin” një tribunë të mbrojtjes së çështjes shqiptare, të idealeve të humanizmit e të demokracisë. Në editorialet e tij, që do të mbeten si një pasqyrë e saktë e problemeve shqetësuese dhe e jetës në përgjithësi të bashkësisë shqiptaro-amerikane, dhe si një dëshmi e përpiktë e konturimeve të çështjes kombëtare gjatë këtij dhjetëvjeçari, është mishëruar me ndjenjat e një atdhetari të flaktë dhe stilin e një publicisti të aftë demskimi i regjimit komunist në Shqipëri, gjendja në okupimin e e shqiptarëve në hapësirën jugosllave. Në të është ngritur zëri për të drejtat njërëzore e kombëtare të popullit shqiptar, është paraqitur demokracia amerikane si më e përparuara në mbarë botën, dhe janë trajtuar shumë e shumë problem të tjera, gjithnjë të situra nga interest e idealet e larta të Atdheut dhe të popullit tonë. Veç kësaj, në faqet e gazetës, nëpërmjet korrespondencës me bashkëpunëtorët dhe lexuesit, dhe me botimin e kronikave, lajmeve, urimeve, ngushëllimeve, etj., ka dalë e gjallë jeta e komunitetit. Duke mbajtur një drejtpeshim të menduar ndaj fraksioneve të ndryshme të mërgatës antikomuniste dhe të bashkësisë shqiptare në përgjithësi, si edhe duke shkruar për patriotët e së kaluares dhe veprimtarinë kombëtare bashkëkohore, “Dielli”, nën editimin e Xhevatit, u bë një gazetë e dashur dhe e mirëpritur për vatranët dhhe gjithë lexuesit shqiptaro-amerikanë.

Si shkrimtar, Xhevati lëvroi poezinë dhe prozën. Edhe subjektet historike e biografike, ai i ka trajtuar në hulli letrare. Veprat e tij janë: “Linkoln” (1961), “Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare në Amerikë” (1964), “Skendërbeu” (1975), “Lot e shpresa” (1976), “John F. Kennedy” (1980), “Tingëllimet e zemrës” (1988). La në dorëshkrim romanin “Larg Atdheut”.

Për Skendërbeun, autori shkruan: “Këtë vepër, të bazuar në fakte e legjenda, e shkrova si një kontribut të vogël në përpjekjen e madhe që bënë shqiptarët kudo për të përkujtuar pesëqindvjetorin e vdekjes së Skendërbeut”. Ajo i është kushtuar “dëshmorëve të Shqipërisë të të gjitha luftave për pavarësinë dhe lirinë e saj”. Mbas një parathënieje, ku bëhet fjalë pëe veprimtaritë e organizuara me rastin e këtij 500-vjetori, autori përshkruan vdekjen e Heroit, hidhërimin e popullit e të prijësve dhe pushtimin e Shqipërisë prej turqve. Në kapitujt që pasojnë flet për librat kryesorë të shkruar për jetën dhhe bëmat e Heroit tonë Kombëtar, dhe jep disa vlerësime që i janë bërë atij. Më poshtë tregohen shkurtazi përpjekjet e feudalëve të mëdhenj shqiptarë, Ali Pashë Tepelenës dhe Bushatlinjve të Shkodrës, për t’u shkëputur nga Porta e Lartë, kryengritjet e popullit tonë kundër Tanzimatit, Lëvizjen e Rilindjes Kombëtare, Lidhjen e Prizrenit, Kongresin e Manastirit dhe Shpalljen e Pavarësisë. Në fund, çeken veprat historike për figurën e Skendërbeut, të shkruara nga autorët tonë: Naimi, Noli, Sirdani dhe Gegaj. Si një doracak me vlerë për një njohje sado të përciptë të personalitetit të Heroit tonë Kombëtar dhe të disa momenteve më të rëndësishme të historisë sonë, kjo vepër mund të shërbejë për edukimin atdhetar të breznisë së re shqiptaro-amerikane.

Dy veprat e tjera biografike të shkruara për Linkolnin dhe John Kennedy-n, i trajtojnë këto dy personalitete si kampionë të lirisë, drejtësisë dhe demokracisë për gjithë njerëzimin. Tërthorazi, ato aludojnë qartë për gjendjen e skllavëruar të popullit tonë nën regjimin komunist. Veprat biografike tregimtare të frymëzuara nga ideale humane, heroike e demokratike, dallohen për një stilt ë shtruar, emocional e shpesh herë edhe mjaft elegant.

Poezia e Xhevatit, megjithëse asaj pothuajse i mungon përmasa e një frymëzimi të natyrshëm e spontan dhe qendron larg përsosmërisë së teknikës artistike, është një dëshmi e çiltër e idealeve dhe e ndjenjave atdhetare e humane, shoqërore e demokratike të uatorit.

Në pjesën më të madhe të vëllimit poetik “Lotë e shpresa” glorifikohen figurat e dëshmorëve të rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore ppër çlirimin e Atdheut ose të vrarë tradhtisht nga dora vëllavrasëse komuniste: Jashar Cakrani, Selfo Hekali, Safet Butka, Hysni Lepenica, Skendër Muço, Hadi Kasimati, Hytbi Velisha, Zija Gashi, Fetih Verleni, Dilo Graca, Hilmi Suli, Ahmet Lesko, Besnik Çano, Qeramudin Sulua, Imran Banka, Jani Mina, Tare Kalua, Kolë Tromara, Dom Ndre Zadeja, Hamit Troplini. Letërsia shqipe nuk njeh një shkrimtar të dytë që të ketë hymnizuar një numër kaq të madh dëshmorësh. Është për t’u shënuar që, duke lënë mënjanë këndvështrimin artistik, këto poezi kanë një vlerë dokumentare, aq më tepër sepse regjimi komunist jo vetëm që nuk ua njohu sakrificën supreme këtyre luftëtarëve të lirisë e të demokracisë, por i mohoi plotësisht, duke i zhdukur edhe varret.

Tematika e përmledhjes poetike “Lotë e shpresa” pasqyron edhe fatin e zi e përpjekjet heroike të viseve shqiptare të mbetura nën sundimin serb e grek. Kosovës, së cilës i ka kushtuar disa poezi, poeti i drejtohet me fjalët: “Qendro me krenare se i riu me plakun do ta japin gjakun”.

Në poezitë e vëllimit “Tingëllimet e Zemrës”, krahas lartësimit romantik të së kaluares së popullit tonë, kulturës, gjuhës, mallit për Atdheun dhe fatit të mërgimtarit, të cilit i është mohuar kthimi në Atdhe, tematika përfshin edhe poezi erotike me idilet e zakonshme folklorike të pyjeve e burimeve, me elemente të këngës popullore si në shtjellimin e motivit ashtu edhe në mjetet artistike, sidomos figuracionin. Të tilla janë: “Baresha”, “Zbret vajza nga stani”, “Te burimi”. Po, më të realizuara artistikisht janë baladat, gjithashtu me frymë popullore: “Vallja e vdekjes”, “Shemo Hajduti” dhe “Mbretëresha Argjiro”.

Jeta e rëndë e mërgimtarit të detyruar, me vështirësitë e pengesat, dhimbjet e vuajtjet e saj nuk e mposhtën kurrë besimin e tij në triumfin e së vërtetës dhe të së drejtës. Përkunndrazi, ky tipar personaliteti duket se kultivoi në natyrën e tij sensin e humorit, fryt i të cilit është përmbledhja “Për të qeshur”.

Xhevat Kallajxhi jetoi me dinjitetin e një mërgimtari nacionalist që regjimi komunist i mohoi Atdheun, por nuk mundi t’i mohojë idealet e larta që e ndriçuan gjithë jetën: humanizmin, lirinë dhe demokracinë, ideale për të cilat nuk pushoi së vepruari deri ditën që vdiq, më 8 nëntor 1989.

KONICA, SHPIRTI I QYTETËRIMIT DHE “VATRA”

August 26, 2021 by s p

Nga Anton Cefa/

Konica, personaliteti shqiptar më i kulturuar i kohës së tij, e pau me dhimbje kraharori gjendjen e ulët të qytetërimit të popullit tonë dhe të emigantëve shqiptarë të Amerikës, jo vetëm në rrafshin e kulturës material e të nivelit të jetesës, por sidomos në atë të kulturës shpirtërore dhe të zhvillimit shoqëror të shoqërisë shqiptare; e vuri në dukje në shkrimet e tija, e shqyrtoi me sytë e një sociologu, e këshilloi me zemrën e një edukatori atdhetar idealist dhe kritikoi ashpër po me këtë zemër. Duhej kultivuar brumi fisnik i shpirtit shqiptar, virtytet e vyera; duheshin luftuar veset, duke punuar për formimin e vetëdijes qytetare tek shqiptarët emigrantë dhe, krahas saj, të vetëdijes kombëtare, duke i ndërgjegjësuar ata për të drejtat dhe detyrat që kanë ndaj shoqërisë dhe shtetit – shtetit amerikan dhe shtetit shqiptar, me synimin që të përpiqen dhe të punojnë në dobi të shoqërisë së tyre dhe shtetit shqiptar. Është e vërtetë ajo që ka thënë mendimtari i viteve ’30, Vangjel Koça, për Konicën: “Në vend që t’a merrte problemin e brendëshëm shqiptar si problem edukate, . . . për fat të keq e mori si problem kamxhiku dhe sharjeje”. E përsëris që kjo është plotësisht e drejtë për polemikat e tij në marrëdhënie me kundërshtarët e tij politikë, sepse “toni i luftave të tija politike të brendëshme – siç thotëKoça – nuk ka qenë aspak i fismë”; por nëse e trajtojmë personalitetin e tij në marrëdhënie me njerëzit e thjeshtë, dhe, në rastin tonë, me emigrantët shqiptarë të Amerikës, nuk mund të pohohet një gjë e tillë. Dëshmi është e gjithë veprimtaria e tij këtu, në plan të parë, në gjirin e “Vatrës”. Në hullinë e qytetërimit, një rëndësi të veçantë, ai i jepte ngritjes morale dhe kulturore të qytetarëve, gjë që e konceptonte në dy rrafshe: në atë teorik dhe në atë praktik, në njohjen dhe në stërvitjen. Në kapitullin e parë të “Kanunores dhe Rregullores së Federatës Panshqiptare VATRA” – e njohur nga administrate amerikane e shtetit Massachusetts, më 13 qershshor 1912, dhe botuar për herë të parë në shtypshkronjën e “Vatrës”, në tetor 1926, – aty ku bëhet fjalë për “Qëllimet e Federatës”, vihet si qëllim kryesor: “Të përhapë në mes të Shqipëtarëve t’Amerikës stërvitjen dhe doktrinat morale.” (Neni 3). Konica së bashku me Nolin dhe atdhetarë të tjerë krijuan dhe organizuan “Vatrën” si një institucion të edukimit kombëtar e qytetar. Duke e futur në Kanunore dhe duke e sendërtuar në praktikën e punnës së “Vatrës”, Konica e shndërroi edukatën qytetare nga një synim në një veprimtari të organizuar. Që në fillim, në Kanunoren, ai përcakton edhe rrugët për arritjen e këtij synimi. Në nyjën 1 thuhet: “Të ritë në mes të Shqipëtarëve t’Amerikës, dhe me anë të tyre në mes të Shqipëtarëve të Shqipërisë, shpiritën e ndihmës në mes të tyre dhe të dashurisë për kombësin’ e tyre me anë konferencash popullore dhe botimesh.” Dhe këtë punë, ai filloi ta vinte në jetë që me krijimin e “Vatrës”, e vazhdoi gjatë kohës kur qe kryetar i saj, dhe më vonnë, vazhdimisht, me dashuri e përkushtim martiri, me shpirtin e tij, në të cilin siç është shprehur Noli “mbretëronte si njëfarë perëndie ideali stoik i detyrës.” Me aftësitë organizative, me punën e ti propagandistike, me konferencat që mbajti në periudhën para dhe pas formimit të “Vatrës” dhe më vonë, kur vizitonte kolonitë e mërgimtarëve, me shkrimet dhe artikujt publicistikkë, etj., ai u bë një edukator i flaktë i emigrantëve, arriti të shuajë mospajtimmet e kundërshtimet që kishin shoqatat me njëra-tjetrën, duke i shndërruar ato në degë të Federatës, i udhëhoqi në rrugët e vështira të formimit të vetëdijes qytetare dhe kombëtare. Ndihma e ndërsjelltë është shfaqje konkrete, e prekshme e dashurisë për njëri-tjetrin, dashuri që të çon drejt dashurisë për kombësinë, ashtu siç ndodhi dhe siç e kishte parashikuar, dhe për të cilën punoi Konica. Këtë normë morale, ai e pati vënë në Kanunore, tek qëllimet e krijimit të Federatës: “Vatra” krijohet “të ndihë moralisht për përmirësimin e anëtarëve të Federatës dhe të mprojë sa të mundë imigrantët dhe punëtorët shqipëtarë.” (Neni 4). Historia e “Vatrës” dhe historia e bashkësisë shqiptaro-amerikane e kanë dëshmuar katërcipërisht një gjë të tillë. Në historinë e “Vatrës”, ndihma e ndërsjellë nga dimensione individuaale kaloi në dimensione kombëtare, duke u bërë një faktor i jashtëzakonshëm i funksionimit të organiatës dhe i shpëtimit të Shqipërisë dhe zhvillimit të saj. Duke çekur këtë problem, Gurrazezi në “Historia e Federatës VATRA” ka thënë: “Me ato punë të rënda dhe rogë të vogëla, punëtorët shqipëtarë t’ Amerikës ndihmuan familjet e tyre në Shqipëri, përmirësuan tepër ndodhjen ekonomike të vendit të lindjes së tyre, dhe bënnë çudira duke ndihmuar me duar hapur për lëvizjen kombëtare . . . N’ Amerikë ka patur shumë mijëra shqipëtarë, po fakti është se çudirat i bënë vetëm Vatranët: ata 5000 shqipëtarë që ishin anëtarë të Federatës VATRA, ndotha edhe më pakë se aqë. . . ”* * * Në kapitullin “Anëtarët”, vihet si kusht pranimi në Federatë qëndrimi moral: “Çdo Shqipëtar . . . që ka sjellje të mirë . . . munt të kërkojë të bëhet anëtar i “Vatrës” (Neni 6). Por për t’u anëtarësuar nuk mjaftojnë sjellja e mirë dhe ndershmëria, vatrani duhet të dojë dhe të respektojë deri në një Kanunoren e “Vatrës” dhe “kanunet dhe institutat e Shteteve të Bashkuara.” Respektimi ndaj ligjit është gur themeli në ndërtesën e shtetit dhe të shoqërisë, shenjë qytetërimi. Një punë të madhe bëri Konica për formimin e vetëdijes qytetare tek emigrantët shqiptarë, duke i ndërgjegjësuar ata për të drejtat dhe detyrat që kanë ndaj shoqërisë dhe shtetit, me synimin që të luftojnë dhe të punojnë në dobi të shoqërisë dhe shtetit të tyre, edukoi ndjenjën e qytetarisë. Si një evropian i formuar, Konica vlerësonte tek qytetari, para së gjithash, ndjenjën e përgjegjësisë së individit ndaj shoqërisë. Ta ndjesh veten përgjegjës ndaj shoqërisë për çka e si ndodhë rreth teje është treguesi më i lartë i vetëdijes dhe i ndjenjës qytetare. Ky tipar formimi i personalitetit të njeriut së bashku me parimësinë në jetë përbëjnë kuintesencën e të qenit qytetar i lirë dhe i ndershëm. Të gjithë e dimë përkufizimin që i pati bërë Konica lirisë: “Liria është të mundet njeriu: të besojë ç’i do zembëra, të thotë ç’i thotë zembëra, të shkrojë ç’i do zembëra, veç ato që janë kundëra lirisë tjetër njeriu.” Liria e ndërgjegjes, liritë e individit, liria e fjalës, e shtypit, e veprimit, të drejtat e detyrat e qytetarit përbëjnë themelin e edukatës qytetare, që u përpoq të edukojë Konica tek shqiptaro-amerikanët. Ai thotë: “Liri, nuk do të lodhemi së kërkuari, se ajo është shpëtimi i kombit.” Ai nuk pushoi së punuari për një edukim të shëndoshë qytetar. Edhe pse në kohë të vështira, ai përdori edhe teatrin si armë e fuqishme me ndikim të lartë edukativ, në rrafshin moral dhe në atë estetik. Ja se çfarë shkruan Jup Kastrati në monografinë e tij për Konicën: “Tragjedia ‘Othelo’, vepër e shënuar e Shakespeare-it, shqipëruar nga kryepeshkop Fan S. Noli, u shfaq për herën e parë në Arlington Theatre, në Boston, Mass., më 4 korrik 1923. Henrietta Miller luajti rolin e Desdemonës, Antigoni Vaskë Kosta lojti rolin e Emilisë, Vançi Miller pjesën e Othelos, Arapit të Venedikut, Andon Frashëri rolin e Jagos. Faik Konica, i cili stërviti amatorët interpretoi rolin e Dukës. Në kritikën që i bëri Konica kësaj shfaqjeje, në gazetën ‘Dielli’ të 7 korrikut 1923, në fund të artikullit thotë shprehimisht: ‘në një fjalë të lojturit e ‘Othelos’ në Arlington Theatre të Bostonit më 4 të korrikut ka qenë shumë më tepër se një lodrë amatorësh: ka qenë për herë të parë në gjuhën shqipe, përfaqësimi më i fortë dhe i bukur i një kryevepre tragjike”.* * * Është i padiskutueshëm personaliteti kundërthënës, kontradiktor, herë-herë paradoksal i Konicës, një personalitet kulmor në të dy kahjet, në atë pozitive dhe në atë negative, në të mirën dhe në të keqen, në të bukurën dhe në të shëmtuarën. Një personalitet i fuqishëm që i kishte të fuqishme, kulomore edhe kundërthëniet e tij, kudo në jetë e në punë, në politikë, në kulturë, në karakter, në qëndrimin ndaj tjerëve, po edhe ndaj vetes. Edhe në shpirtin e tij qe kundërthënes; por, siç na rezukton, ai u fali emigrantëve shqiptarë atë hise shpirti që u takonte engjujve dhe asnjëherë atë që u takonte djemenve. Kjo hise engjullore – jo aq e njohur në trojet tona – u jetësua në punë, në fjalë, në sjellje, në shkrimet publicistike, në vepra letrare, në marrëdhënie me mërgimtarët. E vërtetë, me shqiptarët e Amerikës edhe në gabime qe i sjellshëm, kurrë i vrazhdë; edhe në kritikë qe i butë, kurrë i ashpër; edhe në fjakë qe i ëmbël, kurrë i hidhur. Kritika e tij është kritika e babait që qorton të birin; vërejtja e tij vërejtje e mikut për mikun; tërheqja e vëmendjes tërheqje e vëmendjes e shokut ndaj shokut. Kët na e dëshmojnë të gjithë ata shqiptaro-amerikanë që e njohën dhe punuan me të; këtë na e sugjeron historia e “Vatrës”; këtë na e vërtetojnë sjelljet e tij në gjirin e vatranëve, shkrimet e tij për shqiptaro-amerikanët, “shpirita e tij responsible” ndaj “Vatrës” dhe ndaj bashkësisë shqiptaro-amerikane. Për shqiptarët e Amerikës dhe, në radhë të parë, për vatranët, ai qe vërtet jo vetëm udhëheqës politik, organizativ, kulturor, artistik; por, mbi çdo gjë, ai qe udhëheqësi shpirtëror idealist, i dashur, i nderuar, i admiruar dhe për pasojë, i ndjekur. I ndjekur me përkushtim. Konica gjithnjë e pati vlerësuar lart punën e vatranëve, gatishmërinë e tyre në punët e “Vatrës”, kontributet e tyre në lëmin atdhetar.. Në nr. 30 të “Diellit”, me rastin e përvjetorit të parë të botimit të kësaj gazete, Konica, në editorialin e tij, falënderoi Shoqërinë Besa-Besën dhe bashkëpunëtorët më këto fjallë: “Shoqërisë Besa-Besën”, kryetarit atdhetar dhe të palodhur të saj, pleqësisë së nxehtë kurdoherë gati të bëjë detyrën e saj, ana kombëtare u ka hua përhirime nga zemra. Dreqtor’ i ‘Diellit’ mbush një detyrë të veçantë duke rrëfyer se sa i çmon mundimet e të dashurit atdhetar, z. G. Konda Gjoleka, i cili ka marrë përsipër sundimin e gazetës. Dhe s’ munt të heshtim emrat e z. Efthim Natsi, i cili nga atdhesia ka marë gjurmat e të dy vëllezërve të njohur të tij, dhe z. Ilo Zografi. Në vende të tjera, munt që shtypogarfët të vështrohen si punëtorë, po, në përlindjen shqipëtare, rolli i tyre është me rëndëssi se bashkëpunojnë për zgjimin e një kombi. Zyra e ‘Diellit’ u shtua që nga ca kohë me një sekretar, z. Vani Çekani, puna e të cilit na solli shumë dobi dhe pemë.”. Gjithsesi, në stilin e punnës së tij, në marrëdhëniet me të tjerët, një armë e fuqishme ka qenë kritika, më së shummti, e shtrirë në hulli ironie e sarkazme, që kanë qenë veçori e qenësishme e publicistikës së tij. Po ai nuk kritikonte vatranët e thjeshtë e të ndershëm. Tehun e kritikës, ai e ruante, më së shumti, për gabimet e fajet e ndonjë vatrani që kishte njëfarë përgjegjësie në punët e “Vatrës”. Kështu, kur në periudhën nga shtatori i vitit 1911 deri në maj të vitit 1912, ai jetonte në Cambridge dhe ndiqte studimet në Universitetin e Harvardit, editori i atëhershëm i “Diellit”, Kristo Floqi “për çudinë e të gjithëve – siç shkruan Gurrazezi në veprën e përmendur më lart – i quante iniciatorët e kësaj idejje dhe t’atij plani si ‘pengonjës të bashkimit! . . . Konitza thosh se s’ish në kontakt të dendur me shokët për arësyen se ronte lark Boston-it dhe shtonte që Diellin nuk e këndonte se kish frikë mos e harronte shqipen! Nga ky shkak, ai nuk e dinte mirë se ç’po bëhej për punën e bashkimit të shoqërive, punë të cilën e nisi ay vetë dy vjet më parë.”! Në Kuvendin e “Vatrës” të vitit 1923, drejtuesi i mbledhjes Pandi Janaq, i shtyrë nga delegatët, kërkoi nga Faik Konica t’u tregonte delegatëve arsyet përse “Dielli” përdorte gjuhë të ashpër. Është koha, kur siç shkruante Qerim Panariti, Konica si editor i “Diellit” filloi një fushatë të ashpër kundër Zogut dhe kohortës së tij reaksionare, që pas 1920-ës kishin kontroll të plotë mbi Shqipërinë.” Konica u përgjigj në këtë mënyrë: “Duhet bërë një ndryshim në mes të sjelljes që duhet të ketë njeriu në marrëdhëniet private me njerës të tjerë, dhe nga tjetra anë të sjelljes që njeriu duhet të ketë në luftrat për një ideal. Faik Konitza si njeri privat ka patur kurdoherë marëdhënie të pëlqyera me gjith’ ata që ka njohur personalisht, dhe në jetë të tij private nuk i ka ngjarë ttë shkelë regullat e hoborrësisë, të lëndojë zemëra dhe të zihet për arësye personale. Po në jetë poltike puna qëndron ndryshe, këtu nuk është sheshi i marëdhenieve shoqërore t’ëmbla dhe të holla; këtu është një shesh lufte për përparimin e një programi, dhe kush thotë luftë, thotë grushte të dhëna e të pritura. Pa fjalë, kjo luftë shumë herë nuk ësht’ e bukur në dukje, po ësht’ e domosdoshme kur marim nër sy qëllimet. Në jetë private, ata që duan ta kenë mirë me të gjithë janë për të lëvduar; po në jetë politike ata që duan të lënë deriçka për “compromises” të fitimshme për veten e tyre, vetëm ata heshtin, kurcejnë, mbyllin sytë; ata janë hipokritë dhe njerës të dyshimshëm. Luftëtari i vërtetë s’duhet as të kurcejë grushtin, qetësinë dhe reziqet e jetës për veten e tija. Vetëm më këtë mënyrë fitohen luftërat. Dielli që në nisje ka qenë një organ lufte: dhe Peshkop Noli si editor, Bahri Omari, Loni Kristo, dhe të tjerët, të gjithë kanë mbrojtur te Dielli idealet t’ona me forcën e pa kursyer, ashpërsinë të pahieshme po të domosdoshmme t’ ushtarit në shesh të luftës.Veti e çmueshme e karakterit të tij qe njohja dhe pranimi i gabimit – një cilësi e një njeriu vërtet të qytetëruar. Refat Gurrazezi ka shkruar: “Konica kish këtë të mirë, të cilën fare pak njerës të lartër munt t’a kenë: kur e kuptonte se ish i gabuar, i jepte dorën kundërshtarit dhe e kish me sinqeritet të zemërës, s’qe hipokrit si shumë të tjerë.” Këtë e kanë pohuar edhe miqtë e shokët e tij të ngushtë si Asim Jakova, Peter Minar, e të tjerë. * * * Konica që pati fatin të studiojë në shkolla greke, turke, shqiptare, në shkolla të tjera evropiane dhe amerikane dhe që ishte inteligjent nga natyra dhe parimor nga morali pati formuar në vetëdijen e vet një vizion të qartë evropian perëndimor për të ardhmen e Shqipërisë. Më të qartin ndër personalitetet e Rilindjes dhe ata të periudhës së Pavarësisë. Kjo e ndihmoi atë t’i shpëtojë kategorikisht ndikimeve e mendësive orientale ballkanike. Ka mbetur si një relike e shenjtë e kësaj dëshmie telegram që ai i bëri Kuvendit të Vlorës, në nëntor 1912, botuar në “Dielli” më datën 5 dhjetor 1912 “Vatra’ përhiron Shqipërinë: Federata Pan-Shqipëtare Vatra e Amerikës dërgon urime të nxehta për inauguratën t’uaj, e cila s’do të harohet kurrë. “Vatra” me gojën e Konicës i lutet “Mbledhjes së Kombit” që të mos krijojë një shtet Oriental, po një shtet krejt Evropian, si Norvegjinë, Danimarkën, Hollandën dhe Belgjikën. I nënshkkruari u lutet veçan deputetëve muslimanë të provojnë atdhesin’ e tyre duke zgjedhur një princ të krishterë. Po të bëjnë ndryshe, do të bëjnë një lajthim të pandreqshëm. (Nënshkruar për Komisionin: Faik Konitza). Në Seminarin e organizuar nga “Vatra” me rastin e 100-vjetorit të lindjes së Konicës, në vitin 1976, në New York, Namik Resuli e ka dhënë me këto fjallë atributin evropian të Konicës: “Faiku qe i pari toskë që u ushqye e u rrit me kulturë perëndimore të madhe e të shkëlqyer, i pari që jetoi e njazoi mënyrën e jetesës së Perëndimit, me një fjalë, i pari toskë që që trashëgoi mendësinë e një populli evropian. Ky ndikim e bëri Faikun të largohet sa më shumë prej Toskëve të tjerë të kohës së tij dhe e shtyti të bjerë në kundërshtim të thellë me ta, pse, me gjithë përpjekjet e tyre, s’dinin të shqiteshin nga mendësia orientale, pikërisht nga ajo mendësi që qe një nga trashigimet më të hidhura e më të dëmshme për zhvillimin e kombit tonë edhe pas fitimit të pavarësisë.” Ndërsa Jup Kastrati, në monografinë e tij të vëllimshme për Konicën, ka shkruar: “Ai mbetet apostull i qytetërimit shqiptar. Aso kohe kur pak kush e mendonte se e gjithë historia e Shqipërisë ishte lufta për t’i mbetur Azisë apo për t’iu rikthyer Evropës, qartësia e Konicës vezullon akoma sot.Shqipëria ishte Evropë dhe duhej të mbetej vetëm e tillë. Ai dëshironte që qytetërimi shqiptar të ishte i pranishëm e madje i barabartë në gjirin e qytetërimit evropian. I vetëdijshëm si një burrrë shteti, ai kërkon përmbushjen e të drejtave të njeriut edhe për shqiptarët.” Duke e parë përparimin e popullit tonë gjithnjë në drejtim të Perëndimit, Konica synonte jo thjesht nivelet e zhvillimit teknik e teknologjik, sistemet shtetërore e shoqërore demokratike, por kryeshisht qytetërimin, moralin dhe kulturën perëndimore. Ka thënë Winston Churchill: “Çmimi i madhështisë njerëzore është përgjegjësia.” I madhërishëm siç qe, Konica e ndjente veten “responsible” për shpirtin e “Vatrës”, për drejtimin shpirtëror përndritës që i dha asaj me punën e tij; çka na bën ne të shqyrtojmë ndërgjegjen tonë: sa jemi ne “responsible” ndaj shpirtit konician dhe ndaj shpirtit që i blatoi ai vatranëve dhe gjithë shqiptarëve të Amerikës.