• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Atdheu – dashuria ma sublime dhe ideali ma i naltë i shqiptarit

August 14, 2021 by s p

“Dashuria për atdheun ia kalon çdo dashurie tjetër” – Marin Barleti

Nga Anton Çefa

Shqiptarët që heret kanë qenë të ndërgjegjësuar për atdheun, e kanë pasur të qartë përkatësinë e tyre etnike, e kanë shfaqur me dashuri e krenari si dimensionin kryesor të shpirtit të tyre, e kanë ndjerë me dhëmbje, i janë përkushtuar me dëshirë, kanë jetuar dhe kanë luftuar me idealin e atdheut në gji. Ndjenja e kombësisë nuk ka qenë kurrë për shqiptarët thjesht një refleks vetëdijeje për origjinën e lashtë, për gjuhën gjenuine, nëpërmjet së cilës ata përvijuan kufijtë e vendit të vet, për formimin e tyre psikik, në dallim nga popujt e tjerë, për kulturën e përbashkët, pavarësisht dallojave krahinore që ekzistonin dhe e pasuronin atë, për historinë, etj. , elemente që u jepnin atyre njësinë fizike dhe shpirtërore të kombit, ajo ka qenë ndjenjë e fuqishme që i ka mbushur zemrën, i ka frymëzuar shpirtin dhe i ka mprehur vullnetin për t’u vënë në shërbim të atdheut me të gjitha aftësitë e mundësitë. Vetëdije dhe ndjenjë shkojnë bashkë: sa më tepër që të njohësh vlerat e një dukurie të çfarëdoshme, aq më tepër e don dhe e çmon. Vetëdijësimi për përkatësinë etnike dhe vetëdijësimi për vlerat etnike janë kusht sine qua non për ta dashur dhe vlerësuar atdheun, për të krijuar atë predispozicion shpirtëror që të bën të përpiqesh dhe të luftosh për atdheun, të flijohesh për të. Kjo ndjenjë e magjishme, gjithnjë e ngrohtë e zemrës shqiptare, ka ushqyer ideale të larta atdhetare dhe ka bërë që në shpirtin shqiptar të përndrisin në një zjarr të përbashkët ndjenjë dhe ideal, ideal dhe ndjenjë. Rreth shek. XIV, populli ynë filloi ta identifikojë veten përmes gjuhës edhe si semantikë fjale, ta quajë veten shqiptar, në kuptimin e atij që flet shqip, qartë, kuptueshëm; duke e dalluar veten prej folësve të gjuhëve të huaja. Gjurma e parë e emrit shqiptar del në dritë në mbarim të shek. XIV, në një valle që këndohet në Zadrimë. 1). Ka pasur gjashtë mendime të ndryshme për burimin e këtij etnonimi, por më i pranueshmi është ky që thamë më lart, të cilin e ka shtruar në sofrën e dijes GustavMeyer dhe e ka përkrahur Sufflay.2). Hipoteza e dytë e lidh zanafillën e emrit tonë kombëtar me fjalën shqipe,  shqiponjë. Nuk dihet me saktësi se kur e pse filloi të përdoret ky emërtim si emër kombësie. Ka mendime se ai u bë popullor në kohën e dyndjeve të fiseve barbare në Ballkan 3) ose në kohën e ndarjes së theksuar krahinore e administrative që solli pushtuesi osman. 4). Sido që të jetë, fakt është që vetëdija dhe nënvetëdija popullore e ndjeu nevojën e shprehjes së identitetit dhe unitetit nëpërmjet identifikimit me këtë emër të ri që lidhej me gjuhën, elementin më të dallueshëm të një kombi; aq më tepër që ky emër lidhej edhe me shqipen, shpendin mbretëror, madhështor, me të cilin është përkëdhelur dhe përkëdhelet edhe sot e kësaj dite sedra ynë kombëtare. Veç kësaj, shqipen shqiptari e ka edhe në Flamurin kombëtar, për të cilin ka një nderim të veçantë, pothuaj mistik, e ka për zemër, si simbol të unitetit kombëtar; sepse kudo që jetojnë shqiptarët, në trojet tona të lira apo të robëruara, apo në diasporat e shpërndara “të gjakut tonë të shprishur”, ata i përnjësohen dhe i përbetohen me lotë në sy këtij Flamuri. Si një popull i lashtë, me një përvojë jetësore e historike të pasur, me urtësinë që e ka karakterizuar, populli ynë nuk e ka identifikuar kurrë veten nga besimi, në ndryshim me sllavët, grekët, bullgarët, etj.,por nga përkatësia etnike, duke i dhënë kombësisë përparësinë, siç i takon: si element i pandryshuar, i patjetërsueshëm. E kemi çekur edhe në ndonjë rast tjetër, por e ripërsërisim këtu shprehjen emblematikeshumëkuptimplote të Hobhaus-it për këtë karakteristikë të spikatur të shpirtit shqiptar, të konstatuar prej tij në dhjetëvjeçarin e parë të shek. XIX: “Kur banorët e provincave të tjera të Turqisë pyeten se ç’janë, ata të përgjigjën: “jemi muhamedanë” ose “jemi të krishtërë”, ndërsa banori i këtij vendi përgjigjet: “unë jam shqiptar” 5). “Kjo ndjenjë e fuqishme për atdheun, e ka theksuar ai, vihej re  “në tërë popullin” dhe në një mënyrë të atillë që bënte “të zhduket në një masë të madhe ai dallim i madh, që vihet re në pjesë të tjera të Tuqisë midis pasuesve të dy feve të ndryshme”. 6).

          Është kuptimplote përgjigjja për këtë çeshtje e IsmailQemalit dhënë një gazetari anglez, pas Shpalljes së Pavarësisë:

-Si do t’i bashkoni në një shtet katolikët e Veriut me myslimanët e Shqipërisë së Mesme dhe me ortodoksët e Jugut?- pyeti gazetari.

          -Mos kini frikë, zotëri! Ata janë bashkuar e bërë njësh prej kohësh nëpërmjet kultit të të njëjtit atdhe, të cilin e kanë në zemër prej shekujsh. – u përgjigj IsmailQemali. 7). Gjatë shekujve të pushtimit osman, edhe pse një pjesë e popullsisë u kthye në besimin e pushtuesit, shqiptarët luftuan së bashku kundër tij.

Është e hershme vetëdija e kombësisë dhe ndjenja që e ka shoqëruar atë; ajo u ka qëndruar kohërave të vështira që ka kaluar vendi, është kalitur sidomos në periudhën e lavdishme të luftës së popullit tonë nën udhëheqjen e Skënderbeut, dhe është çelnikosur më tej në shekujt XVI-XVIII, në kohën e kryengritjeve masive kundër sundimit osman, në vitet e Lidhjes së Prizrenit dhe, më së fundi, në vitet e rezistencës kundër pushtuesve italo-gjermanë. Janë pikërisht vetëdija  e përkatësisë etnike dhe ndjenja e shqiptarësisë gjeneratorët e luftave shekullore të popullit tonë për të mos iu nënshtruar armikut dhe për t’u bërë ballë përpjekjeve të gjithnduerta të asimilimit të huaj. Historia e popullit tonë është histori e luftave të vazhdueshme për të mbrojtur lirinë, dinjitetin, gjuhën, zakonet e traditat e trashëguara prej të parëve. Gjurmë të pashlyera ka lënë kjo histori në kulturën popullore, sidomos në atë  shpirtëroren, në radhë të parë tek kënga popullore. “Karakteri dhe historia e një populli pasqyrohen më së miri në poezinë popullore”, ka shkruar Çabej. 8).

Megjithëse në ciklin e këngëve legjendare të Mujit e të Halilit del e turbullt kuptimësia e atdheut, kreshnikët shqiptarë e veçojnë etnikisht veten e tyre nga të huajt: shkjau, latini, maxhari, turku. “Gjak as fis na me shkja nuk kemi”, thuhet në një rapsodi. Kreshnikët luftojnë për lirinë dhe tokën e tyre. Në qendër të këtij eposi madhor qëndron konflikti shqiptaro-serb. Në betejat e tyre, rapsodët popullorë mishëruan qëndresën  e armatosur kundër përpjekjeve sllave për t’u shtrirë në viset tona. Kreshnikët e dallojnë veten e tyre nga të huajt veçanërisht prej vityteve të tyre të veçanta e fisnike, të cilat i mbajnë për të shenjta, dhe siç pohojnë ata vetë i kanë trashëgim prej të parëve; jetojnë e luftojnë sipas brumosjes së tyre morale dhe zakoneve të tyre, krenohen për to, i qëndrojnë besnikë deri në vdekje.  “Se ne t’ parët njikanu na kan lanë / Armët me dhanë përpara, mandej gjan”, i thotë Gjergj ElezAlijaBalozit; “Tjetër t’mirë ne t’parët nuk na kan lanë, / kurrnja nesh veç mos me dekë  në t’shtrueme, por me shpata m’u pre tujkëndue”, i thotë HaliliKrajlit në prag të vdekjes. “Deka ma e ambels’asht se n’luft’ m’u pre, / n’ luft’ m’u pre pa i lanë marre vedit”. Ata janë të ndërgjegjshëm se të huajt nuk i njohin zakonet e tyre: në këngën “Lule Frangu”, thuhet për gogët (latinët): “ata s’dijn’ besë, as s’kantrevezë”, pra, nuk janë besnikë dhe as mikpritës. 9).    Dashuria për atdheun u ka dhënë frymë të gjallë, frymë shenjtërimi, epikës historike që i është kushtuar luftës për liri të atdheut. Poezia popullore ka shoqëruar çdo fakt historik, ka përjetësuar bëmat heroike të luftëtarëve të lirisë të të gjitha kohërave, u ka thurur himne udhëheqësve të kryengritjeve popullore, dëshmorëve të rënë për hir të kësaj dashurie dhe të idealit kombëtar, duke shërbyer njëkohësisht si burim njohjeje historike dhe frymëzimi për breznitë e ardhshme. Një mori të pafund këngësh, populli ynë i ka kënduar dhe i këndon Heroit tonë Kombëtar, Skënderbeut, gjithë heronjve të asaj epopeje madhështore që udhëhoqi ai. Përndrisin në këto këngë me një shkëlqim rrezatimi të rrallë dashuria e popullit tonë për atdheun dhe lirinë, krenaria kombëtare, adhurimi për Skënderbeun dhe luftëtarët e tjërë të lirisë. Barleti na ka treguar që shqiptarët e kishin zakon të trashëguar të këndonin ndër gosta trimëritë e të parëve të tyre dhe t’u thurnin lavdi atyre. Për një gjë të tillë ka folur, në mënyrë të veçantë, historiani venedikas, humanisti AntonioSabelico, i cili përmend që në vitin 1847 se “ . . . populli, i mahnitur nga adhurimi i lartë i këtij burri (Skënderbeut), sikur të shikonte tek ai diçka që kalonte mundësitë njerëzore, e lartësonte kujtimin e princit të dashur me këngë solemne. Më kanë treguar burra të denjë për t’u besuar se mu në mes zjarrit të luftës, kur gjithçka shungullonte nga armët e barbarëve (turqve), grumbuj vajzash e kishin zakon të mblidheshin çdo ditë në sheshe, kryqëzime rrugësh të qyteteve, ku ai kish sunduar dhe të këndonin lavditë e princit të tyre të vdekur, ashtu siç bënin edhe të vjetrit në gostitë e heronjve të mëdhënj” 10). Për një dukuri të tillë, më pas për to do të na flasin Barleti, Marin Bici, Frang Bardhi, etj. Me interes është një këngë kushtuar udhëheqësit të kryengritjes popullore kundër politikës centralizuese të Tanzimatit, në zonën midis Kurveleshit, Delvinës, Çamërisë, Gjirokastrës dhe Vlorës, në vitin 1847:

“Gryk’ e Kuçit, gryk’ e keqe,

Një mijë e treqind dyfeqe,

Ç’i mban Gjoleka me vete!

U trete, Gjolek’, u trete!

E sos lëftove për vete,

Po për gjithë vilajete,

Për nizam’ e për xhelepe . . .

S’e për mua e për ti,

Po për gjithë Shqipëri!”11). Vargu i fundit, që këngëtari anonim e ka vendosur në këngën kundër Reformave të Tanzimatit, na dëshmon më së miri që shqiptari ka jetuar gjithnjë me një ndërgjegje kombëtare të zgjuar, bile para se të formohej në radhët e intelektualëve tanë  një ideologji e çlirimit kombëtar. Populli e ka pasur gjithnjë të qartë qëllimin për të cilin ka luftuar:

“Shqipëri, o shkëmb e gur,

Vrite, prite për flamur:

Ata hiq e tine vurë”.

Ose:

“Bini djem! thotRamadani,

Bini se na shkoi vatani”.

Nga ushtria madhore e vargjeve të thurura për luftëtarët e lirisë të të gjitha kohërave, po veçoj vetëm pak vargje nga një këngë kushtuar Sefë Koshares, pjesëmarrës i epopesë së luftës për ruajtjen e trojeve tona, kryesuar nga Lidhja e Prizrenit. Si u kap i plagosur dhe nuk pranoi para Dervish Pashës të dënonte veprimtarinë e Lidhjes, u var në mes të fshatit, në maje të një lisi, për t’u përjetësuar në vargjet e rapsodit dhe në zemrat e të gjitha breznive shqiptare:

“Sef Kosharja, i par’ i fisit,

Hije t’paska dega e lisit!

Hije m’ka,  o djemt e mi,

Se kam lanë shpirtin për Shqipni”

Jo vetëm epika historike, por edhe gjinitë e tjera të folklorit si ninullat, fjalët e urta, gojëdhanat, etj., e kanë pasqyruar ndjenjën shqiptare të atdhetarizmit. Tek fjalët e urta që ka krijuar populli ynë gjatë shekujve është vlerësuar kjo ndjenjë si një ndjenjë njerëzore nga më sublimet, është çmuar ai që lufton dhe flijohet për atdheun: “Kush ka vdekë për atdhe, nuk ka vdekë, por ka le”; ka kumtuar me anën e tyre mesazhe të ndritura për breznitë e ardhme: “Duaje atdhenë si shqiponja folenë”, “Në kufijt e arës vdis, po kufirin mos e lsho!”; ka shprehur idenë e sakrificës si domosdoshmëri për të punuar për atdheun: “Po s’u dogj shtëpia, s’bëhet Shqipëria”; ka treguar vlerën e njeriut në marrëdhënie me atdheun: “Mos punofsh për atdhe, s’përmendesh mbi dhe”; ka vënë në dukje, bile nëpërmjet armikut, qëllimin e lartë të shqiptarit për të mbrojtur atdheun: “Arnaut, he arnaut, në vend të bukës blen barut”; ka hjedhur idenë e ëmbëlsisë së jetës në atdhe, ku është “Balta ma e ambel se mjalta”, etj. Në ninullat që nënat shqiptare u kanë kënduar fëmijëve, kanë shprehur gjithnjë dëshirën që ata ta duan atdheun dhe t’i shërbejnë atij kur të rriten, të bëhen trima si Skënderbeu. Po jap këtu vetëm një këngë që nëna drenicare i ka kënduar birit të saj:

“Gjinin bir qi un ta dhashë

Nja dy fjalë t’i them qitash

Rritjunanës ti, o trim,

Për vatanin, o gëzim,

Shpirtin nan-o duhet falë

Sikur gjyshi yt, o djalë,

Se dushmani ne na pjekë

Nën sun (sundim) t’tij dhe gjarpnihjekë” 12).

Mjeda e ka përgjithësuar artistikisht aq bukur këtë synim edukativ të nënave në poemin “Liria” e cila i bën jehonë kryengritjes së Malësisë së Madhe nën udhëheqjen e Dedë Gjo Lulit, në vitin 1911: “ . . . Qe nder djepa rrisin / nanat e Hotit djelmëninushtore, / e idhnimn’anmikun neper gji ju qisin.”

*   *   *

          Po aq sa poezia popullore, edhe letërsia e shkruar, duke ecur, në përgjithësi, në vazhdën e së pares, ka pasqyruar ndjenjën e lartë të dashurisë për atdheun dhe idealin kombëtar. Në gjithë veprimtarinë letrare e shkencore të humanistëve tanë të mëdhenj si një fill drite ndriçon kjo dashuri, dëshira për ta parë atdheun të lirë e të begatë. Po përmend Barletin, një ndër më të shquarit në rreshtin e gjatë të humanistëve tanë, që dhanë një kontribut të vlertë në Rilindjen europianne. Në hyrjen e kryeveprës së vet “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”, që i kushtohet Ferdinand Kastriotit, nipit të Skënderbeut, ai ka shpjeguar arsyet që e shtynë të ndërmerrte këtë vepër: ndjenja e detyrës patriotike për të përjetësuar luftën e heroit dhe të popullit të tij dhe njëkohësisht për t’i shërbyer së vërtetës si detyra më e lartë e historianëve.” 13). Është bërë proverbiale shprehja e çiltër që tingëllon si programatike e Buzukut në veprën e tij “Meshari”, e para vëpër në gjuhën tonë që kemi në dorë, të cilën ai e shkroi “En së dashunit së botës sanë”, pra për dashurinë ndaj vendit dhe popullit të vet. Është pikërisht ky qëllim i lartë që i paraprin vargut të shkrimtarëve tanë të letërsisë së vjetër shqipe: Budit, Bardhit, Bogdanit, dhe gjithë letërsisë sonë të mëvonshme. Dashuria e pakufishme për Shqipërinë është lejtmotivi i gjithë veprës së Naimit, apostullit të shqiptarizmës, grishje e hapët për çlirimin e atdheut nga sundimi turk, dëshirë e flakët për ta parë të lirë, të begatshëm, të qytetëruar, të lumtur. Në “Historinë e Skënderbeut”, që “është quajtur me të drejtë ‘testamenti politik’ i Naimit 14), duke himnizuar heroin e kombit, poeti ia shtron vetvetes kështu detyrën e madhe:

“T’i ap dritë Shqipërsië

Nga shpirti i ndritshëm i tija.” 15).

                   Ja edhe pak vargje me shumë dashuri dhe zotim:

“Shqipëri, o jetëgjatë,
ty të kemi mëmë e atë
dhe për ty do të luftojmë
gjersa të të trashëgojmë.
………………………

Shqipëri, të qofsha falë,
të kam mëmë e më ke djalë.”16).

E gjithë vepra e At Gjergj Fishtës, Poetit Kombëtar, i është kushtuar lirisë, begatisë, qytetërimit të atdheut. Kushtrimi luftarak burrëror për çlirim ka qenë limfa e motiveve kushtrimtarefishtiane:

“Bini, Toskë, ju, bini Gegë!

Si dy rrfe , qi shkojnë tue djegë

A ngadhnjyes a t’gjithdeshmorë!

Trima, mbrendë! Me dorë?, me dorë!” 17).

Në veprën e tij janë skalitur me dorën mjeshtërore të poetit traditat më fisnike të popullit tonë, ato virtyte që karakterizojnë fizionominë e vërtetë të kombit; dhe një ndër to nderimi sublim për ata që punuan, luftuan dhe vdiqen për atdheun:

“O ata t’lumtëqidhane jetën,

O ata t’lumtëqishkrinevehten

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lehtë u kjoftë mbi vorrledina,

Butë u kjoshin moti e stina,

Ak’lli, bora e serotina,

E der’ t’kënojën’malndoj Zanë,

E der’ t’ketën’det ujë e ranë,

Der’ sa t’shndrisin diell e hanë,

Ata kurr mos u harrojshin,

N’kangë e n’valle por u kndojshin.” 18).

Që kur u ngjiz shpirti i shqiptarit, shkelqei te ai si një fill i artë rrezatues ndjenja e  ngrohtë e dashurisë së atdheut dhe përndritën në flakurime farfuritëse idealet më fisnike në shërbim të tij. Këto virtyte kombëtare, diktatura me ideologjinë e vet të kuqe internacionaliste i topiti, por kurrë nuk ia arriti t’i shkimbë. Dhe as partitizmat e politikës aktuale pa idealet e mësipërme dhe me flamuj materializmash, konsumizmash, korrupsionizmmash, interesash personale, etj., nuk do të munden të çnatyralizojnë ato virtyte të përjetshmme e të fisme të shqiptarit, dhe sidomos dashurinë e shenjtë për atdheun; sepse: “Kriter për veprimet tona kemi dashurinë për atdheun, dashurinë pa kufi, pa kushte, dashurinë si ajo e mëmës për fëminë e saj . . . Kundrejt atdheut kemi vetëm detyrë, asnjë të drejtë, përveç të drejtës që ta adhurojmë” 19), siç e ka përcaktuar MithatFrashëri hapësirën kuptimore të ndjenjës sonë ndaj atdheut MithatFrashëri.

REFERENCA E SQARIME

1). Atë MarinSirdani, vepër e cituar, f. 113-114.

2). Po aty, f. 114-116. 3).

“EmniShqyptar, shkruan Sirdani,  nuk kundrrohet në kurrnji shkrimtar perpara të XVIII qindvjetë. Se si e kur hini në perdorimn’anekandShqypnin, në mal e vrri si emen i perbashkëtkombsije, nuk dihet, por mbasi perdoret pa perjashtim deri nder vendet ma të izoluemet e dheut t’onë, do të caktohet së pakut para ardhjes së Turkut nder kto vende, e ka gjasë se ka hi në përdorim që me kohë t’invazioneve të popujve barbarë në dhena të Ballkanit, pse atëherë kanë pasë ma nevojë se kurdoherë t’onët me pasënjiemen të përbashkët kombsijeper me u nda prej sa e sa popujve qi u pershkojshin neper vende të tyne e u perzieshin me bashkatdhetarët e tyne”. Atë MarinSirdani, vepër e cituar më lart, f. 114.

4). Dhimitër S. Shuteriqi shkruan: “ . . . në shekullin XVII – XVIII, populli nisi t’i thotë vetes “shqiptar”, sipas gjuhës “shqip”, ta identifikojë veten përmes gjuhës. Arsyet duhen kërkuar te theksimi i ndarjes krahinore dhe administrative që solli pushtimi i gjatë osman” (“Ndjenja e kombësisë te shqiptarët në shekujt e parë të pushtimit osman”, gazeta “Drita” 8 gusht 1982, f. 13).

5). Hobhouse, vepër e cituar, f. 148, cituar sipas Shpëtim Memës, vepër e cituar, f. 70.

6). Hobhouse, J. C., vepër e cituar, f. 70.

7). Banush I. Lami, “Një bitinar i mërguar”, Shtypshkronja “Kotti”, Korçë, 2001, f. 138.

8).  Eqrem Çabej, vepër e cituar, f. 37.

9). “Visaret e Kombit”, vepër e cituar, f. 31(tek “Shtojca”).

10). M. Antoni Sabellici, HistoriaeRerumVennetarum. Basileae 1556, f. 922-923 (Botim.i parë 1487), cituar sipas “Epika historike – 1”, “Hyrje”, f. 23-24.

11). Citimet e vargjeve të këngëve popullore historike janë marrë nga vëllimet “Epika historike –   1” dhe “Epika historike – 2

12). Anton Nikë Berisha, “Qasje poetikës së letërsisë gojore shqipe”, Ndërmarrja botuese “Rilindja”, Prishtinë, viti 1998, f. 136-137

13).  Akademia e Shkencave e RPSSH, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Shtypur në Kombinatin Poligrafik, Tiranë, 1985, Zëri  “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”, autori i zërit Aleks Buda, f. 375.

14). Akademia e Shkencave të R. P. S. të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, “Historia e letërsisë shqiptare”, Tiranë, 1983, f. 212.

15). Po aty, f. 217.

16). Riprodhim me kujtese.

17). DonViktor Sopi “At Gjergj Fishta – Kthjellon terrin e mjeruar – Antologji”, Shtypshkronja “Dukagjini, Pejë, Boton “Rrezja”, Bishtazhin, 1997, f. 122.

18). Idem, f. 193.

19). Uran Butka, “Gjeniu i Kombit”, Botimi i parë, “DRIER”, viiti 2000, 473

Filed Under: ESSE Tagged With: Anton Cefa, Atdheu

P. Anton Harapi për strukturën morale të popullit tonë

August 2, 2021 by s p

Nga Anton Çefa

Asnjë prej studiuesve që janë marrë me studimin e dokeve morale të popullit tonë, në përgjithësi, ase të Kanunit të Lekë Dukagjinit, në veçanti, duke filluar me Gjeçovin, Palajn, Valentinin, Cordignanon, Koliqin, Konicën, etj., nuk kanë bërë ndonjë përpjekje për klasifikimin e tyre në gjirin e një sistemi, përveç P. Anton Harapit.

          Simbas këtij studiuesi, karakteri moral i popullit tonë dallohet nga dy grupe virtytesh: nga virtytet shoqërore dhe nga virtytet vetjake. Në të parat, ai përfshin besën, ndoren, mikun, bukën (mikpritjen).  Në virtytet vetjake, ai përmbledh cilësi që lidhën me burrninë, të tila si forcën, qindresën, drejtësinë vetjake, urtinë që përjashton egërsinë, inteligjencën, matuninë, etj. Mbi këtë truall moral, sipas Harapit, shqiptari ndërton parimin themelor të jetës, dhe vlerës së saj dhe që është: besa, feja e burrnija. (Në hapësirën kuptimore të termit besë, ai përfshin të gjitha virtytet shoqërore që përmendëm më lart).

          “Besa e burrnija, shkruan ai, përbajn karakterin moral të popullit tonë; per to shqyptari flijon pasunin, familjen dhe vetjen der në shkallën heroike e per to ‘e ban dekën si me le” 1).  Këtyre virtyteve, ai i shton besimin në Zotin. Për t’u vënë në dukje këtu është fakti që ndër virtytet që përmendëm më lart, Harapi ka lënë jashtë nderin, që është një nga përbërësit themelorë të strukturës morale të popullit tonë.

          “Ideja ‘burrni’ e jona, dan se mban diç ma tepër se ideja . . . e grekvet dhe se ideja virus e rromakvet. E njimend, prej nji burri në veshtrim të plotë na kerkojm madhnin shpirtnore, pse burri do të jetë bujar, zemërgjanë e i madh nder të tana pikpamjet; në nji burrë duem të shohim kjartsin e mendes, pse burri din shka ban e shka flet, as . . . kurr nuk ngutet, prej urtije e jo prej tutet.” 2).

          “Burrnija nenkupton zotnimin e vetit, pse burri qi asht burrë e ka vetin në dorë, as s’merret me doshkado; burrnin e mbajm të panjollë porsi vetje, si edhe të stolisun me të gjitha vetit, qi lyp ndera e fisit e e familjes, pse burrit nuk i kuqet ftyra, aj e ka synin (ndergjegjen) kokerr (të pafrigshem). Tue kenë se burrnija xen fill e pshtetet në besë, e besa së mbrami në droje (frikë) të Zotit, të tanë fuqija morale, karakteri e qindresa e nji burrit themelohen në bazë objektive, reale e të njimendtë e shkon baraz me natyrë të nierit aq sa nji të zhburrnuemit nuk i vjen ma era nieri. Qe se si me iden ‘burrni’ na i shprehim të gjitha virtytet vetjake e shoqnore jo vetem në dispozicion e n’aftsi, por në veprim e në zbatim a si i thonë in facto esse.” 3).

Filed Under: LETERSI Tagged With: Anton Cefa, Anton Harapi, Morali i shoqerise

Requiem për vdekjen e dashurisë

July 15, 2021 by s p

Nga Anton Çefa
I

Mbi këte kaos të përbotshëm
Ku dashuria kryqëzohet çdo ditë
Si dymijë vjet ma parë
në rrugën e Golgotës
ngjizun me zjarr Prometean
dhe brishtësinë e materies,
Ti, Shejtneshë e Nanë Tereze,
i tregove botës ma të fortin e elementeve:
Dashurinë.

Ç’është tabelë e Mendelievit
dhe tabelat e tanë elementave të rruzullit,
veç brishtësi e thyeshme
përballë ligjit tand,
para të cilit shpërbahet landa e të gjithë elmentave
si prush materiesh qi shuhen drejt asgjasë.

Me gjurmën e hapit tand të zdathun
do të ecish në kujtesën e njerëzimt
aureolë e gjakut tonë.
II

Le të çohet në kambë leproza
e sida,

kërthijt e braktisun trotuareve të botës mbarë
le të ngrihen!
Le të ngrihet në kambë mjerimi
e në nji kor madhështor
të këndojnë rekuiemin për vdekjen e dashurisë !

Nga majet e Himalajeve
te krepat e Sharrit,
nga Kalkuta në Shkup,
nga Shkupi në Kalkutë
të perplasen e të thyhen pentagramet e dhimbjes
e të gjamës,
Oji more Oji !

Nuk të shuhet jo
flakëza e qiriut të jetës.
S’qe flakëz, por meteor, yjesí e prush yjesìsh,
që si vulkan do ta përndezin botën
me dritën e vetëflijimit.


Dashuria përtej caqeve të vetëmohimit
Portret për Nanë Terezen

Larminë dhe ndërlikimet e përcaktimeve të rrymave ma të ndryshme filozofike për qellimin,
funksionin dhe idealin e njeriut në jetë, Nanë Tereza i shpjegoi qartë, tejdukshëm me
presonalitetin e saj, fjalën e veprën, me shpirtin e saj. Dhe bota u step para kthjellimit që i bani ajo
kësaj vorbulle njerëzore dhe do të çoroditet nëse nuk do të mund të ndjekë sadopak gjurmën e
kambës së saj të zdathun.
Ajo krijoi nji urdhën fetar, që u shtri mbi njiqind vende të rruzullit tokësor, duke ndërtuar
institucione për ma të vorfnit e të vorfenve, për të gjymtuarit, leprozët, jetimët, të braktisunit. Kjo

asht vetëm pjesa e ndriçme e veprës së saj. Ajo ma randësishmja, që duket sikur përhumbet në
zonën e hijes, asht ngrehina madhështore e tempullit shpirtnor të dashurisë e të vëllaznimit në
krahnorin e gjanë të njerëzimit. Kjo asht vlera ma universale e veprës së saj.
Dashuria përtej caqeve të vetëmohimit, feja deri në adhurim, sakrifica në apoteozën e flijimit dhe
energjia e mbrendshme – një mrekulli e vërtetë – duket se i dhanë asaj forcën e veprimit.
Në botën pagane, ajo të kujton një Prometè, por me një ndryshim. Prometeu iu kundërvu Olimpit,
Nanë Tereza iu mishnue Qiellit: “Jam një penë në dorë të Zotit”. Në botën monoteiste, ajo të
kujton nji Galileas, që e pati zbuluar 2000 vjet ma parë ligjin e dashurisë, të dhimbjes e të flijimit
për të tjerët. Nanë Tereza rizbuloi dimensionet e shpirtit të njeriut: “Jemi të gjithë bij të një Ati”.
Në orvatje për me vlerësue veprën e saj, mbretën e presidentë, qeveri e parlamente, forume e
organizma ndërkombëtare i dhanë asaj nji mori titujsh nderi. Popujt – që dinë të vlerësojnë ma
mirë se kushdo – i dhanë titullin ma të madhnishëm: Nanë. Nga nji “Madre” e murgeshave të
bamirësisë, ajo u ba Nanë e të gjithëve, Nanë e mbarë botës. Kush mund të matet me dashurinë e
nji Nane të tillë ?
Për mbarë njerëzimin, Nanë Tereza asht nji vlerë ekumenike. Për ne shqiptarët, ajo asht diçka ma
tepër, nji vlerë etnike: frymë prej trojeve tona, landë prej dheut tonë, plazmë prej gjakut tonë, afsh
prej gjoksit të fisit tonë. Të falemi nderit, Nanë Terezë ! Do të të duam me dashuri birnore.

Filed Under: LETERSI Tagged With: Anton Cefa, Dashuria dhe vdekje, Letersi

Tinguj e ngjyra Shqipërie, Libri më i ri i Shkrimtarit Anton Çefa

April 30, 2021 by dgreca

Në bibliotekën e Vatrës dhe tek miqtë kanë mbërritur kopejt e para të librit poetik më të ri të poetit,studiuesit, gazetarit Anton Çefa. Libri poetik titullohet “Tinguj e ngjyra Shqipërie” me redaktor ANTON NIKË BERISHA, i cili ka shkruar dhe parathënien. Botues publikuar nga Botimet FISHTA. Studiuesi Anton Nikë Berisha shkruan: Në shtegtimin e deritashëm poetiktë Anton Çefës vërehet një vazhdimësi dhe një ngritje cilësore. Kjo ngjet nga fakti se ai është i lidhur ngushtë me poezinë dhe se ajo është bërë pjesë e rëndësishme ejetës së tij, pikërisht ashtu siç thoshte shkrimtari i shquar meksikan, OctavioPaz: poezia lind nga dashuria për të rijetuar jetën në vargje. Secili që i ka lexuar ose dhe i lexon me vëmendje përmbledhjet e tij të botuara me poezi, nuk e ka vështirë të bindet për këtë. 

Këtë vazhdimësi e dëshmon dhe përmbledhja më e re “Tinguj e ngjyra Shqipërie”, jo vetëm përatë që bën objekt vështrimi poetik, por para së gjitha për qasjen dhe mënyrën e përftimit të tekstit, të gjuhës poetike që përdor, të shumësisë së mendimeve që dalin nga tekstet dhe të prirjes së poezisë së tij që të vërë një komunikim të gjallë me lexuesin.

Janë tri çështje që mbipeshojnë në tekstet poetike më të reja të Anton Çefës: magjia – misteri i poezisë, i gjuhës dhe i atdheut, që në qenësinë e tyre në këtë vepër janë të njësuara dhe bëjnë tërësinë e pandarë.

Libri është ndarë në pesë kapituj: Fjala e Urtë e Ngjalljes, Rrajë të Gjakut Tonë,Kur do të Mbarojë ky Udhëtim; Requiem, Vargje Erotike.

SHËNIME PËR AUTORIN

Anton Çefau lind në Shkodër në v. 1934, në një familje antikomuniste me tradita atdhetare e kulturore. I ati, ShtjefënÇefa, ka qenë një ndër themeluesit kryesorë të Shoqërisë “Bogdani” (1919-1944), një shoqëri e shquar kulturore laike atdhetare demokratike.Kreu shkollën fillore e të mesme dhe Institutin Pedagogjik 2-vjeçar në Shkodër, dy vitet e fundit të arsimit të lartë në Universitetin e Tiranës, në Fakultetin e Gjuhës, Letërsisë e Historisë së Shqipërisë – Dega e Korrespondencës. Ka shërbyer si mësues në shkollat 8-vjeçare dhe të mesme. Mbas rënies së diktaturës, ka qenë një ndër themeluesit e gazetës demokratike “Shkodra”, e para gazetë lokale demokratike në Shqipëri, dhe anëtar i këshillit botues të saj. Gjithashtu ka qenë anëtar i këshillit botues të revistave “Rrezja e jonë” dhe “Kumbona e së Dielles”, që filluan të botohen në Shkodër në atë kohë. Për një periudhë të shkurtër, ka punuar si drejtor i Radio Shkodrës. Në vitin 1993, ka emigruar familjarisht në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Në vitet 1994-2007 ka qenë editor i gazetës “Dielli”, organ i Federatës Panshqiptare Vatra.

BOTIMET:

Ka botuar përmbledhjet poetike:

1-“Dritarja e një britme” (1999).

2-“Heshtja ka tingull guri” (2002).

3-“Fjalë në vargoj të muzgët” (2003).

4-“Flatrime me krahë të premë”– antologji poetike me poezi nga përmbledhjet e mësipërme dhe me disa poezi të pabotuara – (2008).

5-Po në këtë vit, u botua në Bukuresht një antologji poetike me poezi të autorit, e përkthyer në rumanisht dhe e pajisur me shënime kritike nga KopiKyçyku dhe me një parathënie të Ardian-ChristianKyçykut, me titullin “Fereastraunuistrigat” (“Dritarja e një britme”).

6-Në vitin 2016 botoi përmbledhjen poetike “Bardhësi me zdritje bore” .

Ka botuar librat me karakter shkencor:

1-“Në hullitë e fjalës artistike” – Kritikë letrare: syzime-analiza-intervista – (2009).

2-“Noli e Konica – ese” (2016).

3-“Poezia e Iliriana Sulkuqit” (2009).

4-“Sprovë e psikologjisë etnike të popullit tonë” – pjesa e parë – (2012).

5-“Sprovë e psikologjisë etnike të popullit tonë – pjesa e dytë – (2015).

6-“Libri i portreteve” (2015).

7-“Krijimtarie nivelit të lartë shkencore artistik- Mbi disa vepra shkencore dhe letrare të Anton Nikë Berishës” (2015).

8-“Gjurmëve të vlerave të fjalës artistike – Kritikë letrare” (2015).

9-“Noli e Konica” – ese” (2016).

10-“Tradita e didaktikës popullore” (2016).

11-“Faik Konica: Për shpiritën e Vatrës jam responsible unë” (2016).

12-“Atdheu im – Shqiperia” (2017).

13-“Prej fjalës te fjala” – analiza letrare – recensionne – intervista (2017).

14-“Fjala shqipe si zjarri i shejtë”-poezi dhe proza poetike (2018).

Ka gati për botim librat:

1-“Gjergji i lirisë, i lavdisë, i bashkimit dhe i dinjtetit kombëtar – Skënderbeu”.

2- “Fjalët e huaja në gjuhën tonë” – (Përkthime poetike nga italishtja dhe anglishtja).

3- “Ai asht shqiptar, apo jo?!”- Proza.

Filed Under: Opinion Tagged With: Anton Cefa, Tinguj e ngjyra Shqipërie

Atdheu – dashuria më sublime dhe ideali më i lartë i shqiptarit

April 29, 2021 by dgreca

“Dashuria për atdheun ia kalon çdo dashurie tjetër”- Marin Barleti/

NGA ANTON ÇEFA/ Dielli ne Print- Prill 2021

Shqiptarët që heret kanë qenë të ndërgjegjësuar për atdheun, e kanë pasur të qartë përkatësinë e tyre etnike, e kanë shfaqur me dashuri e krenari si dimensionin kryesor të shpirtit të tyre, e kanë ndjerë me dhëmbje, i janë përkushtuar me dëshirë, kanë jetuar dhe kanë luftuar me idealin e atdheut në gji.

          Ndjenja e kombësisë nuk ka qenë kurrë për shqiptarët thjesht një refleks vetëdijeje për origjinën e lashtë, për gjuhën gjenuine, nëpërmjet së cilës ata përvijuan kufijtë e vendit të vet, për formimin e tyre psikik, në dallim nga popujt e tjerë, për kulturën e përbashkët, pavarësisht dallojave krahinore që ekzistonin dhe e pasuronin atë, për historinë, etj. , elemente që u jepnin atyre njësinë fizike dhe shpirtërore të kombit, ajo ka qenë ndjenjë e fuqishme që i ka mbushur zemrën, i ka frymëzuar shpirtin dhe i ka mprehur vullnetin për t’u vënë në shërbim të atdheut me të gjitha aftësitë e mundësitë.

Vetëdije dhe ndjenjë shkojnë bashkë: sa më tepër që të njohësh vlerat e një dukurie të çfarëdoshme, aq më tepër e don dhe e çmon. Vetëdijësimi për përkatësinë etnike dhe vetëdijësimi për vlerat etnike janë kusht sine qua non për ta dashur dhe vlerësuar atdheun, për të krijuar atë predispozicion shpirtëror që të bën të përpiqesh dhe të luftosh për atdheun, të flijohesh për të.

Kjo ndjenjë e magjishme, gjithnjë e ngrohtë e zemrës shqiptare, ka ushqyer ideale të larta atdhetare dhe ka bërë që në shpirtin shqiptar të përndrisin në një zjarr të përbashkët ndjenjë dhe ideal, ideal dhe ndjenjë.

Rreth shek. XIV, populli ynë filloi ta identifikojë veten përmes gjuhës edhe si semantikë fjale, ta quajë veten shqiptar, në kuptimin e atij që flet shqip, qartë, kuptueshëm; duke e dalluar veten prej folësve të gjuhëve të huaja. Gjurma e parë e emrit shqiptar del në dritë në mbarim të shek. XIV, në një valle që këndohet në Zadrimë. 1). Ka pasur gjashtë mendime të ndryshme për burimin e këtij etnonimi, por më i pranueshmi është ky që thamë më lart, të cilin e ka shtruar në sofrën e dijes GustavMeyer dhe e ka përkrahur Sufflay.2). Hipoteza e dytë e lidh zanafillën e emrit tonë kombëtar me fjalën shqipe,  shqiponjë. 

Nuk dihet me saktësi se kur e pse filloi të përdoret ky emërtim si emër kombësie. Ka mendime se ai u bë popullor në kohën e dyndjeve të fiseve barbare në Ballkan 3) ose në kohën e ndarjes së theksuar krahinore e administrative që solli pushtuesi osman. 4).

Sido që të jetë, fakt është që vetëdija dhe nënvetëdija popullore e ndjeu nevojën e shprehjes së identitetit dhe unitetit nëpërmjet identifikimit me këtë emër të ri që lidhej me gjuhën, elementin më të dallueshëm të një kombi; aq më tepër që ky emër lidhej edhe me shqipen, shpendin mbretëror, madhështor, me të cilin është përkëdhelur dhe përkëdhelet edhe sot e kësaj dite sedra ynë kombëtare. Veç kësaj, shqipen shqiptari e ka edhe në Flamurin kombëtar, për të cilin ka një nderim të veçantë, pothuaj mistik, e ka për zemër, si simbol të unitetit kombëtar; sepse kudo që jetojnë shqiptarët, në trojet tona të lira apo të robëruara, apo në diasporat e shpërndara “të gjakut tonë të shprishur”, ata i përnjësohen dhe i përbetohen me lotë në sy këtij Flamuri.

Si një popull i lashtë, me një përvojë jetësore e historike të pasur, me urtësinë që e ka karakterizuar, populli ynë nuk e ka identifikuar kurrë veten nga besimi, në ndryshim me sllavët, grekët, bullgarët, etj.,por nga përkatësia etnike, duke i dhënë kombësisë përparësinë, siç i takon: si element i pandryshuar, i patjetërsueshëm.

E kemi çekur edhe në ndonjë rast tjetër, por e ripërsërisim këtu shprehjen emblematikeshumëkuptimplote të Hobhaus-it për këtë karakteristikë të spikatur të shpirtit shqiptar, të konstatuar prej tij në dhjetëvjeçarin e parë të shek. XIX: “Kur banorët e provincave të tjera të Turqisë pyeten se ç’janë, ata të përgjigjën: “jemi muhamedanë” ose “jemi të krishtërë”, ndërsa banori i këtij vendi përgjigjet: “unë jam shqiptar” 5). “Kjo ndjenjë e fuqishme për atdheun, e ka theksuar ai, vihej re  “në tërë popullin” dhe në një mënyrë të atillë që bënte “të zhduket në një masë të madhe ai dallim i madh, që vihet re në pjesë të tjera të Tuqisë midis pasuesve të dy feve të ndryshme”. 6).

          Është kuptimplote përgjigjja për këtë çeshtje e IsmailQemalit dhënë një gazetari anglez, pas Shpalljes së Pavarësisë:

-Si do t’i bashkoni në një shtet katolikët e Veriut me myslimanët e Shqipërisë së Mesme dhe me ortodoksët e Jugut?- pyeti gazetari.

          -Mos kini frikë, zotëri! Ata janë bashkuar e bërë njësh prej kohësh nëpërmjet kultit të të njëjtit atdhe, të cilin e kanë në zemër prej shekujsh. – u përgjigj IsmailQemali. 7).

Gjatë shekujve të pushtimit osman, edhe pse një pjesë e popullsisë u kthye në besimin e pushtuesit, shqiptarët luftuan së bashku kundër tij.

Është e hershme vetëdija e kombësisë dhe ndjenja që e ka shoqëruar atë; ajo u ka qëndruar kohërave të vështira që ka kaluar vendi, është kalitur sidomos në periudhën e lavdishme të luftës së popullit tonë nën udhëheqjen e Skënderbeut, dhe është çelnikosur më tej në shekujt XVI-XVIII, në kohën e kryengritjeve masive kundër sundimit osman, në vitet e Lidhjes së Prizrenit dhe, më së fundi, në vitet e rezistencës kundër pushtuesve italo-gjermanë. Janë pikërisht vetëdija  e përkatësisë etnike dhe ndjenja e shqiptarësisë gjeneratorët e luftave shekullore të popullit tonë për të mos iu nënshtruar armikut dhe për t’u bërë ballë përpjekjeve të gjithnduerta të asimilimit të huaj.

Historia e popullit tonë është histori e luftave të vazhdueshme për të mbrojtur lirinë, dinjitetin, gjuhën, zakonet e traditat e trashëguara prej të parëve. Gjurmë të pashlyera ka lënë kjo histori në kulturën popullore, sidomos në atë  shpirtëroren, në radhë të parë tek kënga popullore. “Karakteri dhe historia e një populli pasqyrohen më së miri në poezinë popullore”, ka shkruar Çabej. 8).

Megjithëse në ciklin e këngëve legjendare të Mujit e të Halilit del e turbullt kuptimësia e atdheut, kreshnikët shqiptarë e veçojnë etnikisht veten e tyre nga të huajt: shkjau, latini, maxhari, turku. “Gjak as fis na me shkja nuk kemi”, thuhet në një rapsodi. Kreshnikët luftojnë për lirinë dhe tokën e tyre. Në qendër të këtij eposi madhor qëndron konflikti shqiptaro-serb. Në betejat e tyre, rapsodët popullorë mishëruan qëndresën  e armatosur kundër përpjekjeve sllave për t’u shtrirë në viset tona.

Kreshnikët e dallojnë veten e tyre nga të huajt veçanërisht prej vityteve të tyre të veçanta e fisnike, të cilat i mbajnë për të shenjta, dhe siç pohojnë ata vetë i kanë trashëgim prej të parëve; jetojnë e luftojnë sipas brumosjes së tyre morale dhe zakoneve të tyre, krenohen për to, i qëndrojnë besnikë deri në vdekje.  “Se ne t’ parët njikanu na kan lanë / Armët me dhanë përpara, mandej gjan”, i thotë Gjergj ElezAlijaBalozit; “Tjetër t’mirë ne t’parët nuk na kan lanë, / kurrnja nesh veç mos me dekë  në t’shtrueme, por me shpata m’u pre tujkëndue”, i thotë HaliliKrajlit në prag të vdekjes. “Deka ma e ambels’asht se n’luft’ m’u pre, / n’ luft’ m’u pre pa i lanë marre vedit”. Ata janë të ndërgjegjshëm se të huajt nuk i njohin zakonet e tyre: në këngën “Lule Frangu”, thuhet për gogët (latinët): “ata s’dijn’ besë, as s’kantrevezë”, pra, nuk janë besnikë dhe as mikpritës. 9).

          Dashuria për atdheun u ka dhënë frymë të gjallë, frymë shenjtërimi, epikës historike që i është kushtuar luftës për liri të atdheut. Poezia popullore ka shoqëruar çdo fakt historik, ka përjetësuar bëmat heroike të luftëtarëve të lirisë të të gjitha kohërave, u ka thurur himne udhëheqësve të kryengritjeve popullore, dëshmorëve të rënë për hir të kësaj dashurie dhe të idealit kombëtar, duke shërbyer njëkohësisht si burim njohjeje historike dhe frymëzimi për breznitë e ardhshme.

Një mori të pafund këngësh, populli ynë i ka kënduar dhe i këndon Heroit tonë Kombëtar, Skënderbeut, gjithë heronjve të asaj epopeje madhështore që udhëhoqi ai. Përndrisin në këto këngë me një shkëlqim rrezatimi të rrallë dashuria e popullit tonë për atdheun dhe lirinë, krenaria kombëtare, adhurimi për Skënderbeun dhe luftëtarët e tjërë të lirisë.

Barleti na ka treguar që shqiptarët e kishin zakon të trashëguar të këndonin ndër gosta trimëritë e të parëve të tyre dhe t’u thurnin lavdi atyre. Për një gjë të tillë ka folur, në mënyrë të veçantë, historiani venedikas, humanisti AntonioSabelico, i cili përmend që në vitin 1847 se “ . . . populli, i mahnitur nga adhurimi i lartë i këtij burri (Skënderbeut), sikur të shikonte tek ai diçka që kalonte mundësitë njerëzore, e lartësonte kujtimin e princit të dashur me këngë solemne. Më kanë treguar burra të denjë për t’u besuar se mu në mes zjarrit të luftës, kur gjithçka shungullonte nga armët e barbarëve (turqve), grumbuj vajzash e kishin zakon të mblidheshin çdo ditë në sheshe, kryqëzime rrugësh të qyteteve, ku ai kish sunduar dhe të këndonin lavditë e princit të tyre të vdekur, ashtu siç bënin edhe të vjetrit në gostitë e heronjve të mëdhënj” 10). Për një dukuri të tillë, më pas për to do të na flasin Barleti, Marin Bici, Frang Bardhi, etj.

          Me interes është një këngë kushtuar udhëheqësit të kryengritjes popullore kundër politikës centralizuese të Tanzimatit, në zonën midis Kurveleshit, Delvinës, Çamërisë, Gjirokastrës dhe Vlorës, në vitin 1847:

“Gryk’ e Kuçit, gryk’ e keqe,

Një mijë e treqind dyfeqe,

Ç’i mban Gjoleka me vete!

U trete, Gjolek’, u trete!

E sos lëftove për vete,

Po për gjithë vilajete,

Për nizam’ e për xhelepe . . .

S’e për mua e për ti,

Po për gjithë Shqipëri!”11).

          Vargu i fundit, që këngëtari anonim e ka vendosur në këngën kundër Reformave të Tanzimatit, na dëshmon më së miri që shqiptari ka jetuar gjithnjë me një ndërgjegje kombëtare të zgjuar, bile para se të formohej në radhët e intelektualëve tanë  një ideologji e çlirimit kombëtar. Populli e ka pasur gjithnjë të qartë qëllimin për të cilin ka luftuar:

“Shqipëri, o shkëmb e gur,

Vrite, prite për flamur:

Ata hiq e tine vurë”.

Ose:

“Bini djem! thotRamadani,

Bini se na shkoi vatani”.

Nga ushtria madhore e vargjeve të thurura për luftëtarët e lirisë të të gjitha kohërave, po veçoj vetëm pak vargje nga një këngë kushtuar Sefë Koshares, pjesëmarrës i epopesë së luftës për ruajtjen e trojeve tona, kryesuar nga Lidhja e Prizrenit. Si u kap i plagosur dhe nuk pranoi para Dervish Pashës të dënonte veprimtarinë e Lidhjes, u var në mes të fshatit, në maje të një lisi, për t’u përjetësuar në vargjet e rapsodit dhe në zemrat e të gjitha breznive shqiptare:

“Sef Kosharja, i par’ i fisit,

Hije t’paska dega e lisit!

Hije m’ka,  o djemt e mi,

Se kam lanë shpirtin për Shqipni”

Jo vetëm epika historike, por edhe gjinitë e tjera të folklorit si ninullat, fjalët e urta, gojëdhanat, etj., e kanë pasqyruar ndjenjën shqiptare të atdhetarizmit.

          Tek fjalët e urta që ka krijuar populli ynë gjatë shekujve është vlerësuar kjo ndjenjë si një ndjenjë njerëzore nga më sublimet, është çmuar ai që lufton dhe flijohet për atdheun: “Kush ka vdekë për atdhe, nuk ka vdekë, por ka le”; ka kumtuar me anën e tyre mesazhe të ndritura për breznitë e ardhme: “Duaje atdhenë si shqiponja folenë”, “Në kufijt e arës vdis, po kufirin mos e lsho!”; ka shprehur idenë e sakrificës si domosdoshmëri për të punuar për atdheun: “Po s’u dogj shtëpia, s’bëhet Shqipëria”; ka treguar vlerën e njeriut në marrëdhënie me atdheun: “Mos punofsh për atdhe, s’përmendesh mbi dhe”; ka vënë në dukje, bile nëpërmjet armikut, qëllimin e lartë të shqiptarit për të mbrojtur atdheun: “Arnaut, he arnaut, në vend të bukës blen barut”; ka hjedhur idenë e ëmbëlsisë së jetës në atdhe, ku është “Balta ma e ambel se mjalta”, etj. 

Në ninullat që nënat shqiptare u kanë kënduar fëmijëve, kanë shprehur gjithnjë dëshirën që ata ta duan atdheun dhe t’i shërbejnë atij kur të rriten, të bëhen trima si Skënderbeu. Po jap këtu vetëm një këngë që nëna drenicare i ka kënduar birit të saj:

“Gjinin bir qi un ta dhashë

Nja dy fjalë t’i them qitash

Rritjunanës ti, o trim,

Për vatanin, o gëzim,

Shpirtin nan-o duhet falë

Sikur gjyshi yt, o djalë,

Se dushmani ne na pjekë

Nën sun (sundim) t’tij dhe gjarpnihjekë” 12).

          Mjeda e ka përgjithësuar artistikisht aq bukur këtë synim edukativ të nënave në poemin “Liria” e cila i bën jehonë kryengritjes së Malësisë së Madhe nën udhëheqjen e Dedë Gjo Lulit, në vitin 1911: “ . . . Qe nder djepa rrisin / nanat e Hotit djelmëninushtore, / e idhnimn’anmikun neper gji ju qisin.”

*   *   *

          Po aq sa poezia popullore, edhe letërsia e shkruar, duke ecur, në përgjithësi, në vazhdën e së pares, ka pasqyruar ndjenjën e lartë të dashurisë për atdheun dhe idealin kombëtar.

Në gjithë veprimtarinë letrare e shkencore të humanistëve tanë të mëdhenj si një fill drite ndriçon kjo dashuri, dëshira për ta parë atdheun të lirë e të begatë. Po përmend Barletin, një ndër më të shquarit në rreshtin e gjatë të humanistëve tanë, që dhanë një kontribut të vlertë në Rilindjen europianne. Në hyrjen e kryeveprës së vet “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”, që i kushtohet Ferdinand Kastriotit, nipit të Skënderbeut, ai ka shpjeguar arsyet që e shtynë të ndërmerrte këtë vepër: ndjenja e detyrës patriotike për të përjetësuar luftën e heroit dhe të popullit të tij dhe njëkohësisht për t’i shërbyer së vërtetës si detyra më e lartë e historianëve.” 13).

          Është bërë proverbiale shprehja e çiltër që tingëllon si programatike e Buzukut në veprën e tij “Meshari”, e para vëpër në gjuhën tonë që kemi në dorë, të cilën ai e shkroi “En së dashunit së botës sanë”, pra për dashurinë ndaj vendit dhe popullit të vet. Është pikërisht ky qëllim i lartë që i paraprin vargut të shkrimtarëve tanë të letërsisë së vjetër shqipe: Budit, Bardhit, Bogdanit, dhe gjithë letërsisë sonë të mëvonshme.

          Dashuria e pakufishme për Shqipërinë është lejtmotivi i gjithë veprës së Naimit, apostullit të shqiptarizmës, grishje e hapët për çlirimin e atdheut nga sundimi turk, dëshirë e flakët për ta parë të lirë, të begatshëm, të qytetëruar, të lumtur. Në “Historinë e Skënderbeut”, që “është quajtur me të drejtë ‘testamenti politik’ i Naimit 14), duke himnizuar heroin e kombit, poeti ia shtron vetvetes kështu detyrën e madhe:

“T’i ap dritë Shqipërsië

Nga shpirti i ndritshëm i tija.” 15).

          Ja edhe pak vargje me shumë dashuri dhe zotim:

“Shqipëri, o jetëgjatë,
ty të kemi mëmë e atë
dhe për ty do të luftojmë
gjersa të të trashëgojmë.
………………………

Shqipëri, të qofsha falë,
të kam mëmë e më ke djalë.”16).

          E gjithë vepra e At Gjergj Fishtës, Poetit Kombëtar, i është kushtuar lirisë, begatisë, qytetërimit të atdheut. Kushtrimi luftarak burrëror për çlirim ka qenë limfa e motiveve kushtrimtarefishtiane:

“Bini, Toskë, ju, bini Gegë!

Si dy rrfe , qi shkojnë tue djegë

A ngadhnjyes a t’gjithdeshmorë!

Trima, mbrendë! Me dorë?, me dorë!” 17).

          Në veprën e tij janë skalitur me dorën mjeshtërore të poetit traditat më fisnike të popullit tonë, ato virtyte që karakterizojnë fizionominë e vërtetë të kombit; dhe një ndër to nderimi sublim për ata që punuan, luftuan dhe vdiqen për atdheun:

“O ata t’lumtëqidhane jetën,

O ata t’lumtëqishkrinevehten

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lehtë u kjoftë mbi vorrledina,

Butë u kjoshin moti e stina,

Ak’lli, bora e serotina,

E der’ t’kënojën’malndoj Zanë,

E der’ t’ketën’det ujë e ranë,

Der’ sa t’shndrisin diell e hanë,

Ata kurr mos u harrojshin,

N’kangë e n’valle por u kndojshin.” 18).

Që kur u ngjiz shpirti i shqiptarit, shkelqei te ai si një fill i artë rrezatues ndjenja e  ngrohtë e dashurisë së atdheut dhe përndritën në flakurime farfuritëse idealet më fisnike në shërbim të tij. Këto virtyte kombëtare, diktatura me ideologjinë e vet të kuqe internacionaliste i topiti, por kurrë nuk ia arriti t’i shkimbë. Dhe as partitizmat e politikës aktuale pa idealet e mësipërme dhe me flamuj materializmash, konsumizmash, korrupsionizmmash, interesash personale, etj., nuk do të munden të çnatyralizojnë ato virtyte të përjetshmme e të fisme të shqiptarit, dhe sidomos dashurinë e shenjtë për atdheun; sepse:

          “Kriter për veprimet tona kemi dashurinë për atdheun, dashurinë pa kufi, pa kushte, dashurinë si ajo e mëmës për fëminë e saj . . . Kundrejt atdheut kemi vetëm detyrë, asnjë të drejtë, përveç të drejtës që ta adhurojmë” 19), siç e ka përcaktuar MithatFrashëri hapësirën kuptimore të ndjenjës sonë ndaj atdheut MithatFrashëri.

Referenca e sqarime

1). Atë MarinSirdani, vepër e cituar, f. 113-114.

2). Po aty, f. 114-116. 3).

“EmniShqyptar, shkruan Sirdani,  nuk kundrrohet në kurrnji shkrimtar perpara të XVIII qindvjetë. Se si e kur hini në perdorimn’anekandShqypnin, në mal e vrri si emen i perbashkëtkombsije, nuk dihet, por mbasi perdoret pa perjashtim deri nder vendet ma të izoluemet e dheut t’onë, do të caktohet së pakut para ardhjes së Turkut nder kto vende, e ka gjasë se ka hi në përdorim që me kohë t’invazioneve të popujve barbarë në dhena të Ballkanit, pse atëherë kanë pasë ma nevojë se kurdoherë t’onët me pasënjiemen të përbashkët kombsijeper me u nda prej sa e sa popujve qi u pershkojshin neper vende të tyne e u perzieshin me bashkatdhetarët e tyne”. Atë MarinSirdani, vepër e cituar më lart, f. 114.

4). Dhimitër S. Shuteriqi shkruan: “ . . . në shekullin XVII – XVIII, populli nisi t’i thotë vetes “shqiptar”, sipas gjuhës “shqip”, ta identifikojë veten përmes gjuhës. Arsyet duhen kërkuar te theksimi i ndarjes krahinore dhe administrative që solli pushtimi i gjatë osman” (“Ndjenja e kombësisë te shqiptarët në shekujt e parë të pushtimit osman”, gazeta “Drita” 8 gusht 1982, f. 13).

5). Hobhouse, vepër e cituar, f. 148, cituar sipas Shpëtim Memës, vepër e cituar, f. 70.

6). Hobhouse, J. C., vepër e cituar, f. 70.

7). Banush I. Lami, “Një bitinar i mërguar”, Shtypshkronja “Kotti”, Korçë, 2001, f. 138.

8).  Eqrem Çabej, vepër e cituar, f. 37.

9). “Visaret e Kombit”, vepër e cituar, f. 31(tek “Shtojca”).

10). M. Antoni Sabellici, HistoriaeRerumVennetarum. Basileae 1556, f. 922-923 (Botim.i parë 1487), cituar sipas “Epika historike – 1”, “Hyrje”, f. 23-24.

11). Citimet e vargjeve të këngëve popullore historike janë marrë nga vëllimet “Epika historike –   1” dhe “Epika historike – 2

12). Anton Nikë Berisha, “Qasje poetikës së letërsisë gojore shqipe”, Ndërmarrja botuese “Rilindja”, Prishtinë, viti 1998, f. 136-137

13).  Akademia e Shkencave e RPSSH, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Shtypur në Kombinatin Poligrafik, Tiranë, 1985, Zëri  “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”, autori i zërit Aleks Buda, f. 375.

14). Akademia e Shkencave të R. P. S. të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, “Historia e letërsisë shqiptare”, Tiranë, 1983, f. 212.

15). Po aty, f. 217.

16). Riprodhim me kujtese.

17). DonViktor Sopi “At Gjergj Fishta – Kthjellon terrin e mjeruar – Antologji”, Shtypshkronja “Dukagjini, Pejë, Boton “Rrezja”, Bishtazhin, 1997, f. 122.

18). Idem, f. 193.

19). Uran Butka, “Gjeniu i Kombit”, Botimi i parë, “DRIER”, viiti 2000, 473

Filed Under: Opinion Tagged With: Anton Cefa, Atdheu – dashuria më sublime

  • « Previous Page
  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
  • …
  • 26
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • PRAPË BIEN KAMBANAT NË KISHËN E CURRJAVE T’ EPËRM
  • Çerçizi…
  • BIOGRAFIA E SHKRIMTARIT DHE LETËRSIA…
  • Rrugës për sovranitet
  • #SiSot, më 18 gusht 1887, u lind një nga përfaqësuesit më të rinj të lëvizjes për pavarësi të Shqipërisë, Ferit Vokopola
  • Kujtime për xhaxhain tim Peter Prifti, 12 vjet larguar
  • Fazli Graiçevci, dëshmori i shkollës shqipe
  • TË HIQEN PËRGJITHMONË ARMËT BËRTHAMORE
  • Borrell: Nuk ka marrëveshje Kosovë – Serbi, bisedimet vazhdojnë
  • Fjala e Kryeministrit Kurti në konferencën e përbashkët me Sekretarin e Përgjithshëm të NATO-s, Jens Stoltenberg
  • DEKLARATË e Këshillit të Ambasadorëve Shqiptarë, lidhur me takimin e nesërm Kurti-Vuçiq
  • DREJTËSIA DHE PASTËRTIA E LUFTËS SË UÇK-së
  • TË PIKTUROSH ATË QË NDJEN…
  • JO NDARJE, ASOCIACION, EKSTRATERRITORIALITET-JO SHAMIJA, JO PËRÇARJE DHE PIKË
  • Presidentja Osmani ia dorëzoi “Urdhrin Hero i Kosovës”, familjes së heroit Sali Çekaj

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari Albin Kurti alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fadil Lushi Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT