Shkruan: Enver Sulaj/

Në Këngët Kreshnike (Gjergj Elez Alia, balada Konstandini e Doruntina, Ali Bajraktari etj.)  deri më tani është nënvizuar lidhja mes vëllait dhe motrës dhe veprimeve mitike e epike, por asnjëherë nuk është vënë theksi te lidhja e fortë në mes vëllezërve, Mujit e Halilit.  Studiuesi i njohur shqiptar, Eqrem Çabej, ka tërhequr një paralele analogjie mes kohës ilire dhe vëllezërve Mujit e Halilit, duke i krahasur me krijimet e popujve tjerë, por pa u ndalur më shumë në këtë çështje, por thjesht duke shprehur një “pëlqim” të tijin. “Mua, te Muji dhe Halili më pëlqen të shoh analogjinë shqiptare të lashtë e ndofta ilire të atij çifti vëllazërish trima, që na ndeshim te Grekët (dioskurët), Keltët, Gjermanët dhe Indët (Açvins).” Çabej në një rast tjetër thotë se disa elemente folklorike që i kanë sllavët e jugut, e të cilat nuk i gjejmë fare te krijimtaria e sllavëve tjerë, janë si rezultat i një substrati parasllav të Gadishullit Ballkanik, të cilin vetëm ardhacakët sllavë të jugut e hasën në këto troje, e pranuan, e asimiluan dhe u përpoqën vazhdimisht edhe ta përvetësonin.  Studiuesja amerikane Osborn, këtë “çift vëllezërish trima“  e sjell më afër në kohë. Ajo, lidhjen e fuqishme vëllazërore në mes Mujit e Halilit e vë në rrafshin e njëjtë figurativ me shën Florin dhe shën Laurin, me dy martirët dardanë të fillimeve të krishterimit, të cilët u martirizuan për shkak të religjionit të tyre. “Fakti se shenjtorët binjakë Florus dhe Laurus janë vendosur gjeografikisht në Iliri (Illyricum) është i rëndësishëm, sepse sugjeron lidhjen e fortë me kultin e binjakëve, ndoshta që nga religjionet e hershme.” Muji dhe Halili janë martirë iliro – shqiptarë, figura të folklorit tonë, që mund të krahasohen me shenjtorët  Florin dhe Laurin – të cilët u persekutuan për fenë e bindjet e tyre, ndërsa kreshnikët kishin zgjedhur martirizimin dhe luftën pafund, për të ruajtur ekzistencën e vet dhe të fisit që i takonin. Prifti italian i shekullit 16-të, Antonio Gallonio, në librin “Martirizimi dhe kryqëzimi” sjell të dhëna lidhur me binjakët Florin dhe Laurin. Ai i përshkruan vëllezërit si gurëthyes të shekullit të dytë të erës sonë, që mësojnë tregtinë e tyre nga Proclus dhe Maksimus, të cilët më vonë janë torturuar dhe hedhur në një pus. Pas kësaj, Flori dhe Lauri e kanë braktisur Bizantin dhe shkojnë në Illyricum, në Ulpianë. (Galloni, 204). (Hi viri sancti erant fratres gemelli, caefores lapidum, quam artem didicerant a Proclo et Maximo; postea vero quam eorum magistri pro Christo martyrium perpessi sunt, relicto Byzantio venerunt in Illyricam regionem, in urbem Ulpianorum, ubi apud Lycionem Praesidem metalla perscrutantes propriam artem nobiliter exercebant. Postremo multos passis cruciatus, a Licione Praeside in profundum puteum dejecti Deo ipsi animas suas commendarunt).

Studiuesi Gaspër Gjini, duke cituar Farlatin thotë se (Flori e Lauri- shënim E.S.): “Qenë vëllezër, bineq, me profesion gurgdhendës. Pas martirizimit të mësuesve të tyre, të cilët e dëshmuan Krishtin, të dy vëllezërit e lanë Konstandinopojën dhe erdhën në Ilirik, ku, duke i hulumtuar disa xeherore për qeveritarin, merreshin edhe me zejen e vet. Atëherë ai i drejtoi te Licini, i cili u dha të holla për t’ua ndërtuar një faltore idhujve. Ata, këto të holla ua shpërndanë të varfërve dhe pastaj e ndërtuan faltoren. Kur më u bë gati krejtësisht, ata vetë i thyen idhujt dhe faltoren ia kushtuan Krishtit. Kur dëgjoi për këtë Licini, i hodhi në një pus të thellë, ku ia dhanë shpirtin Zotit.” “E dhëna se shenjtorët binjakë, shën Flori dhe shën Lauri janë vendosur gjeografikisht në Iliri (Ilirik) është e rëndësishme, sepse sugjeron lidhje të forta me një kult të tillë, ndoshta që nga religjionet e hershme. Pra, me këtë dëshmohet se jo rastësisht kemi kultin e vëllezërve në traditën tonë (edhe në krijimet epike – heroike) që në kohët më të hershme, para dhe pas lindjes së religjionit. Është i njohuar, poashtu fakti se Ilirikumi ishte ndër rajonet e para që e pranoi krishterimin nga shën Pali. “Eposi i kreshnikëve ka ngjashmëri me shumicën e epopeve të popujve europianë dhe të botëve të largëta. Njësoj si në epopenë antike sumere dhe në atë greke, heronjtë qendrorë janë dy.” Kemi kështu kultin e vëllezërve binjakë, që e hasim edhe në religjionet e vjetra. Studiuesja Osborn, duke tërhequr një paralele krahasimi me vëllezërit Dioskuri, thotë se Muji dhe Halili ndajnë një lidhje të ngjashme me Dioskurët dhe lidhja e tyre karakterizohet nga sakrifica, dhe secili del jashtë sheshit të tij për t’u siguruar se vëllai i tij është i sigurtë.” Muji dhe Halili, megjithë rivalitetin që mund ta kenë ndonjëherë, ata kurrë nuk e braktisin njëri-tjetrin dhe “ashtu si Dioskurët, njëri vëlla nuk mund të jetojë pa tjetrin, njëri vëlla nuk mund të ndahet nga tjetri.” “Ekziston gjithashtu një vëllazërim i fortë për luftëtarët aga dhe personazheve tjera mitologjikë, të quajtur ”vëlla gjaku”, dikush që nuk është i lidhur fare, por gjithsesi i detyrohet një luftëtari deri në vdekje. Zakonisht vëllai i gjakut është një tjetër aga, por Muji është unik në atë që vëllezërit e tij të gjakut janë tri zana që i japin atij fuqi të madhe dhe premtimin për ta ndihmuar atë sa herë që është e nevojshme.” Pra, vëllamërinë, që njihet edhe në të drejtën tonë zakonore, Muji ua dedikon zanave të malit, të cilat e ndihmojnë e i japin forcë për të përballuar të keqen. Por, edhe Muji e kryen detyrimin ndaj zanave, duke i ndihmuar çdoherë kur e thërrasin, si një vëllamë i mirë e i ndërgjegjshëm për detyrimet që ka.  

(Fragment nga libri në dorëshkrim “Visaret e kombit II-interpretim letrar i teksteve”. Fusnotat u hoqën nga autori për shkak të natyrës së mediumit ku publikohet shkrimi). 

Frano Kulli/

Po, kjo ka ndodhë fundjavën që shkoi. Në oborrin e Katedrales së qytetit, nën strehën e dikund nja njëzet tendave të reja, të bukura të njinjishme e të hallakatuna nëpër këtë oborr. Në njërin cep të oborrit, një amfiteatër i improvizuar ku mbrëmjeve kur binte fresku lexoheshin tekse prej autorëve pjesmarrës, prozatorë e poetë, jo veç prej Shkodret e rrethinave, po edhe prej shqiptarisë këndej e andej kufirit. Në 3 salla, komode alternoheshin paraqitje librash e takime shkrimtarësh me lexues. Gjithçka kuruar plot shije e sharm, prej ndërthurjes së ideve e ndjesive vullnetmira të shkrimtarëve të qytetit: të mirënjohurit Stefan Çapaliku e të riut Andreas Dushi dhe Gjovalin Çunit bibliografit të hershëm, që tashti mbarështron Bibliotekën “Zoja e Shkodres”, ide e punë, të cilën e ka bekuar Famullitari i kësaj katedraleje, dom Vlash Palajt. I atij është përkushtimi e atij është mbështetja e gjithsishme. Me siguri se pa të nuk mund të bëhej kjo vepër e bukur, e dobishme e kaq rrezëllitëse këtyre ditëve qytetëse. Arqipeshkvi Giovanni Peragine hap siparin e fillesës me urime e përgëzime për protagonistët.

E mandej përgjatë ditëve e mbrëmjeve, plot vizitorë, kurreshtarë si në një ndodhi të paparë më heret këtu, po të mirëpritur sa s’ka.Të tjerë që ndalojnë , prekin libra, i sodisin , i shfletojnë, ndonjërin e veçojnë e më pas edhe e blejnë. Si gjithëherë këso rastesh shpërfaqja e titujve dhe e zhanrreve është e larmishme. Edhe e autorëve, gjithashtu. Maestro Robert Prendushi, kishte ardhë enkas nga Italia edhe pse e ka cík (prekur) fillimin e të 89-tave të moshës. I freskët, me sharmin e hershëm të patrazuar aspak, i buzëqeshun si gjithëherë, plot energji e me kujtesë me u pasë zili. I marrun gjithë jetën me muzikë, ditunar fort e i kulturuar. Kishte ardhë me dy libra të mrekullueshëm të tij: “At Martin Gjoka-24 pjesë e artikuj mbi vepren e tij” dhe “Në kërkim të origjinës së valleve e kangës shkodrane”. Meritueshëm, ndalesa e tij në thellësinë e studimeve si këto, në “Shkodrën ku të gjithë këndojnë”, siç të vjen ndërmend me kujtue titullin e një tjetër libri të një tjetër autori shkodran, Isa Alibali.

E Maestro Roberti u nderua me çmimin e Panairit për studime. Në të vërtetë, vetë panairi u nderua me prezencën e Maestros. Po kishte edhe libra të tjerë të mirë shumë që u prezantuan aty, i Kolës Ashtës me shkrimtarinë e tij të viteve ’40 dhe i prof. Henrrik Lacajt “Përpjekje albanologjike”, emra këto në reliev të letrave shqipe, ase “Arbëreshët – shqiptarët e Italisë” i Fatmir Toçit e autori nga Kosova Ndue Ukaj. Po edhe e disa të tjerë për t’u shënuar.

Aty ishte edhe libri me kujtime i shkodranit Simon Rrota, i aradhës së themeluesve të artit pamor shqiptar, i lauruar në vitin 1916 në Akademinë e famshme “Brera” të Milanos, në kohën e rilindjes, a më saktë të këndelljes së njerzisë shkodrane prej letargjisë së gjatë nën dimrin e kulturës otomane. Piktori na rrëfen në këto kujtime episode të detajuara ndodhish e ngjarjesh me mjeshtrin e mësuesin e tij, Idromeno e me Fishtën, për skenografinë e shfaqjeve teatrore në Kuvendin Françeskan në Gjuhadol, por edhe për popullaritetin e madh që ato mbërritën të kishin në qytet. Porse rrëfen gjithashtu edhe se ka pasë perjetuar një ngjarje, këtu në oborrin e Katedrales së famshme, (më e madhja në Ballkan, përfunduar së ndërtuari me 1858), e cila kishte me qenë si një gur kilometrik nistor në rrugën e re të rilindjes së qytetit. Jemi në vitin 1909, pak para se ai të nisej për studime në Itali.

-Qe për shembull si më ndodhi në oborr të Kishës së Madhe- shkruan ai.-Ishe tuj vizatue baben e Pjetrit Nikë Shalës, njatë herë sa e plotësova, erdhi i biri e ma shkjeu vizatimin copa copa e me nji perbuzje të madhe më tha do asi fjalësh të vrazhda e në dorë mbante nji gurë të madh në rasë se unë do ta kundërshtojshem. E njajta gja më ndodhi përsëri në oborr të Kishës, ku nji puntuer ishte tue përzi llaç gëlqereje, pa e kuptue ai, por kjenë gërgasit e zakonshem që e theren me fjalë [e ngacmuan] e qe po shof menjiherë se si po më sulmonte me shatin qi ai kishte në dorë e, me të vërtetë, sikur të mos e kishte hetue nji shoq i jemi e me e ndalë, ai do të ma çante kryet përgjysë. Për me u da shëndosh prej tij m’u desht me ja dorzue letren e vizatueme e ai e coptoi grima grima, tue thanë me të madhe: unë nuk jam asi burrit qi me hi n’leter.-

Ngjarje si kjo, të ngjashme kishte provue shpesh, se njerëzia asokohe ende nuk pajtohej me “i dalë ftyra n’leter”. Porse po në ato vite, përreth këtij oborri ku jemi këto ditë e krejt këtu afër, në Kishën e fretënve kishte një sallë ku kishin filluar të jepeshin shfaqjet e para teatrore, me pjesë të huaja të përshtatura në shqip. Fishta, që për së pari kishte vu gjuhën shqipe si gjuhë mësim në liceun françeskan, që bënte edhe dramaturgun edhe rregjisorin, për të realizuar skenografinë merrte djaloshin e talentuar, Simon Rrota, që po përgatitej të shkonte për studime…

Ishte kohë kontrastesh e mospërputhjesh të mëdha, ajo e fillim shekullit të shkuar, por kjo tymnajë e largët duket se ende nuk është zhdavaritë.

Panairi që zgjati tri ditë aty në oborrin e Katedrales së Shkodrës, estetikisht më i kuruari në panairet tona librore, unë shpresoj se ka me ngacmue edhe ujna të ndenjura e ndërgjegje të topituna në prijësinë e atij qyteti… E do t’i yshti ata zonja e zotërinj përgjegjës në kërkim të kohës së humbun. Se ka qenë nji shenjë e gjurmë që ban me u kujtue e me reflektue, për sot e mot.

Çerçiz Loloçi/

Shënime për librin e Ylli Pangos “My little ones”, përkthyer në anglisht nga Carrie Hooper, botuar nga Amazon në nëntor 2024 dhe në shqip me titullin “Të vegjëlit e mi”, botimet Onufri 2025.

1.

Sapo është publikuar libri më i fundit i Ylli Pangos, botuar një vit më parë anglisht në Amazon nën titullin “My little ones” dhe në shqip në version më të zgjeruar disa muaj më vonë me titullin “Të vegjlit e mi”, me shënimin ‘Rrëfenja – për fëmijë dhe të rritur’. Në përcjelljen e librit në anglisht, botuesit me pak rreshta japin në mënyrë të sintetizuar se çfarë është ky libër:

“Narrativa rrëfen udhëtimin e autorit përmes momenteve të rëndësishme personale dhe emocionale, duke filluar me një orë anglishteje në Universitetin e Bostonit, ku studentëve nga prejardhje të ndryshme iu kërkua të shkruanin një ese mbi një përvojë të paharrueshme. Një shok klase nga Argjentina fitoi konkursin e eseve me një rrëfim prekës të dëshmisë së lindjes së fëmijës së tij, i cili rezonoi thellë me autorin dhe të tjerët për përshkrimin universal të emocioneve njerëzore.

I frymëzuar nga kjo, autori ndan historinë e tij të të bërit baba në moshën 68 vjeç pas vitesh luftë me infertilitetin. Udhëtimi përfshinte vizita të panumërta mjekësore dhe zhgënjime, duke përfshirë një takim me një mjek indiferent parizien, përpara se më në fund të merrte lajmin e gëzueshëm në Tiranë. Lindja e djalit të tij, Daniel, në Ditën e Shën Valentinit 2020, mes hijes së pandemisë Covid-19, solli dashuri dhe ripërtëritje të thellë në jetën e tij. Teksti reflekton mbi udhëtimin e butë dhe transformues të prindërimit, duke u përqendruar te Danja, një fëmijë i vogël plot pafajësi, kuriozitet dhe potencial. Danja rritet, kurioziteti dhe dëshira e tij e pakufishme për të mësuar shkëlqejnë. Ai përparon me shpejtësi, nga numërimi deri në 100 në arritjen e 1000, duke bërë vazhdimisht pyetje dhe duke eksploruar botën përreth tij. Prindërit meditojnë mbi të ardhmen e tij, duke parashikuar mundësi të pakufizuara – një studiues, një eksplorues ose thjesht një individ me shpirt të lirë. Siguria qëndron në ritmin e shpejtë të rritjes së tij dhe në lidhjen e qëndrueshme që ai ndan me nënën e tij, e cila e sheh atë si kryeveprën e saj përfundimtare. Autori reflekton mbi mrekullinë universale të prindërimit dhe fuqinë transformuese të dashurisë, duke i nxitur të tjerët të përqafojnë gëzimet e rritjes së një fëmije pavarësisht nga mosha ose rrethanat”.

2.

Kuptohet se është një histori familjare, ajo e vetë autorit, lidhja dashurore me një vajzë ukrainase nga Odesa që pas shumë peripecish dhe për gati dhjetë vjet kurorëzohet me lindjen e një fëmije. Kështu kanë qenë pak a shumë dhe librat e Mamin-Sybiryak, Andersen, Rouling, Caroll, Ekzyperi e të tjera me zanafillë familjare, por me kumte të mëdha universale; ato u lexuan masivisht në gjallje të autorëve dhe ende më shumë kur ata nuk jetonin më dhe ishin bërë tekste të detyrueshëm për miliona e miliona lexues. Në një etyd, Pango shkruan “Ai vë kokën e vogël, faqet, buzët mbi faqen e saj dhe ashtu fle pastaj. Bëmë baba të të ngjaj. Unë bëja pothuaj të njëjtën gjë me mamin e Danjës, këtu e 10 vjet më parë, kur u dashuruam dhe shkuam në një hotel në Budva. Ngjisja buzët pas të sajave dhe besoni nuk besoni, ashtu na zinte gjumi për orë të tëra. Sikur të ngjiteshim. Flinin dhe shihnim ëndrra bashkë për orë të tëra, buzëbashkë, duke marrë frymën e njeri-tjetrit. Edhe ëndrrat i shihnim bashkë”. Ndërsa në një kapitull më poshtë, ai shkruan “A e vini re që e gjithë kjo që ngritëm ne të tre – gruaja, unë dhe bebi, që tashmë po u afrohet të tre vjetëve – është një mrekulli? E ngritëm të tre. Po! Edhe bebi ishte pjesë e asaj që u ngrit. Ende pa lindur. Se ishte pjesë e ëndrrës së të dyve. Ekzistonte. Në mendje. Dhe ëndrra është e para. Jo fjala”.

Tri personazhe, burri, bashkëshortja dhe djali i tyre janë në fokusin e pesëdhjetë e gjashtë kapitujve e edyteve duke zbuluar hap pas hapi përjetimet e secilit, në mosha të ndryshme dhe në një periudhë të pazakontë kur pandemia e Covid-19 detyroi miliarda njerëz të mbylleshin brenda katër mureve.

Historitë familjare, qoftë edhe ato në rrethana të jashtëzakonshme, kanë gjithherë kurthin e rënies në vogëlsira, në zgjatje dhe stërzgjatje, por autori i ka shpëtuar mjeshtërisht duke dhënë së pari një manual se si mund të rritësh një fëmijë, si ta edukosh atë qysh në belbëzimet e para, pa i kufizuar lirinë, tekat, gabimet foshnjore që e rritin me minuta dhe me orë.

Libri të emocionon nga fillimi në fund, me gjetje dhe befasi të këndshme, me një lloj ankthi nga kapitulli në kapitull, duke krijuar kështu një përmendore për familjen, për dashurinë e pakushtëzuar si për të nënvizuar se gjërat e mëdha vijnë e konsolidohen nga disa gjëra të brendshme të jetës së përditshme njerëzore.

Në fund të librit autori shkruan: “Ç’do të bëhet me të? Ku ta dish? Mund të bëhet një njeri i zakonshëm si të gjithë ne? Një dijedashës e aq? Një eksplorator i Antarktidës që e kishte aq në qejf kur ishte ende tre-katër vjeç? Një qytetar i lirë a globtrotter, siç patëm ëndërruar dikur ne, të izoluarit nga absurdi. Apo studiues? E përsëri, ku ta dish? Një gjë është e sigurt. Danja po rritet e rritet me shpejtësi. Unë po vazhdoj të rritem bashkë me të dhe për sa kohë të jem gjallë, ky libër do të vazhdojë të shkruhet e të shkruhet”

Xhelal Zejneli/

E gjithë jeta ime është një histori e mbylljes së syve! – Kafka

Alber Kamy (Albert Camus) dhe Zhan-Pol Sartrë (Jean-Paul Sartre) i prijnë listës së shkrimtarëve mbi të cilët ka ndikuar vepra e Kafkës. Nën ndikimi e autorit të “Procesit” legjendar kanë shkruar shumë laureatë të çmimit “Nobel”. Termi kafkian ose kafkiane ka hyrë në teorinë e letërsisë për t’i përshkruar situatat surrealiste – mu si në veprat e tij. P.sh.: mjedis kafkian, atmosferë kafkiane… 

Franc Kafka (Pragë, 3 korrik 1883 – sanatoriumi Kierling afër Vjenës, më 3 qershor 1924) është një prej figurave më të pazakonshme të letërsisë së shekullit XX. Lindi në Pragë në familjen e një tregtari hebraik. Në atë kohë Çekia ishte pjesë e Austro-Hungarisë. Kafka ishte më i madhi i gjashtë fëmijëve. Dy vëllezër i vdiqën të rinj. Franci u rrit me tri motrat. Babai i tyre ishte një afarist i suksesshëm. Nëna punonte në tregtizën familjare. Fëmijët u rritën kryesisht vetë, nën kujdesin e dadove dhe të shërbëtorëve të ndryshëm. Pas mbarimit të shkollës fillore, Kafka ndoqi gjimnazin klasik. Pasi kreu maturën në vitin 1901, u regjistrua në studimin e kimisë. Pas dy jave kaloi në drejtësi. Gjatë studimeve u njoh me Maks Brodin (Max Brod, Pragë, 27.05.1884 – Tel Aviv-Yafo, Izrael, 20.12.1968) i cili deri në fund të jetës do të mbetet shoku më i afërt i tij. Kafka iu bashkua klubit letrar të studentëve gjermanë. Lexonte me pasion. Klasikët i lexonte në gjuhën greke dhe latine. Lexonte shkrimtarin gjerman Johan Volfgang  Gëte (Johann Wolfgang Goethe, 1749-1832), tregimtarin dhe komediografin rus Nikolaj Vasileviç Gogol (1809-1852), romancierin dhe novelistin rus Fjodor Mihajloviç Dostojevski (1821-1881), romancierin francez Gystav Flober (Gustave Flaubert, 1821-1880) dhe shkrimtarët bashkëkohorë çekë. Studimet i kreu në vitin 1906. Pas punës së detyruar si praktikant, u punësua në shtëpinë e sigurimit “Generali”. Por, orari i punës që zgjaste dhjetë orë, prej 8 deri në orën 18, e ngarkonte së tepërmi, ia merrte kohën e të shkruarit gjë që e konsideronte si çështje më të rëndësishme. Nuk shkoi shumë dhe e la atë punë. Gjeti punë tjetër në Institutin e Sigurimit të Punëtorëve për Çekinë. Orari i punës këtu ishte më i shkurtër, ndaj i mbetej kohë për t’iu përkushtuar shkrimit. Në vitin 1912 u njoh me kushërirën e Maks Brodit – Felice Bauer (Prudnik, Poloni, 18.11.1887 – Rye, Nju-Jork, 15.10.1960). Maks Brodi ishte çifut i Çekisë, kurse Felice Bauer ishte çifute e Polonisë. Lidhja e Kafkës me të zgjati pesë vjet. Pjesa më e madhe e lidhjes së tyre u mbajt nëpërmjet letrave. Dy herë shpallën edhe fejesën, ndonëse kurrë nuk u kurorëzuan. Thuhet se Kafka njëherazi ka mbajtur lidhje edhe me një mike të tij. I dhënë pas femrave dhe seksit, Kafka shpesh i vizitonte bordelet. Pajisej edhe me revistat erotike të kohës së vet. Sipas pohimeve të miqve të tij, ka qenë edhe mjaft i turpshëm. Gjatë lidhjes me Felicen, Kafka ka shkruar disa tregime të shkurtra. Midis tyre edhe “Metamorfozën”. Lidhja midis Kafkës dhe Felices është ndërprerë në vitin 1917. Po atë vit Kafka është diagnostifikuar me tuberkulozë. Pas kësaj është fejuar edhe për së treti. E fejuara e radhës ka qenë Julie Voriçek (Julie Wohryzek, Pragë, 28.02.1891 – Oświęcim, Auschwitz, Poloni, 26.08.1944). Një kohë jetuan bashkë. Megjithëkëtë, as kjo martesë e Kafkës nuk u realizua. Ka që thonë se martesën e tyre mund ta ketë parandaluar babai i Kafkës i cili nuk është pajtuar që i biri t’i martohej me vajzë e cila nuk ka qenë çifute. 

Shënim: Në vitin 1921 Julie Wohryzek ishte martuar me një menaxher banke të quajtur Josef Werner. Jetuan bashkë disa vjet. Në fillim në Bukuresht e pastaj përsëri në Pragë. Në mars të vitit 1939 Republika Çeke u pushtua nga gjermanët. Forcat pushtuese gjermane e deportuan në Aushvic ku edhe e vranë më 26 gusht 1944.                         

*   *   *

Në atë kohë, d.m.th. në vitin 1919 Kafka filloi të shkruante prozën autobiografike “Letër babait”. Versioni përfundimtar i këtij shkrimi arrin mbi njëqind faqe. 

  Në “Letër babait“, midis tjerash shkruan: 

“Shumë i dashur baba,

para do kohe më ke pyetur përse them se kam frikë prej teje? Si zakonisht, nuk kam ditur t’i përgjigjem kësaj pyetjeje për dy arsye: e para, për shkak të frikës që ndjej prej teje; e dyta, për ta arsyetuar këtë frikë do të më duhej të paraqitja hollësi të shumta. Gojarisht nuk do të mund të përfshija as gjysmën e tyre. Edhe tani kur po të shkruaj, përgjigjja nuk do të jetë e plotë ngase edhe në të shkruar më pengojnë frika dhe pasojat e saj që kanë të bëjnë me ty. Pastaj edhe madhësia e çështjes e tejkalon kujtesën dhe aftësinë time për të gjykuar”.           

“Letër babait” (1919) është një rrëfim tronditës dhe thellësisht njerëzor i mosmarrëveshjeve dhe keqkuptimeve tragjike midis një babai të fortë e arrogant dhe djalit të dobët dhe të pavendosur, në të cilën djali e hap shpirtin e vet, i pasqyron të gjitha mëkatet e babait dhe tërë pafuqinë e vet për t’iu kundërvënë. I frustruar dhimbshëm nga kjo mosmarrëveshje gjatë gjithë jetës së tij, shkrimin “Letër babait” Kafka e shkroi kur ishte 36 vjeç, por edhe në atë moshë nuk pati guxim t’ia dorëzonte botuesit. 

*   *   *

Me burrin e motrës ai themeloi një kompani për prodhimin e azbestit. Në fillim merrte pjesë aktive, por me kalimin e kohës nuk iu duk e arsyeshme ta harxhonte kohën aty. Ky konflikt midis nevojës për një punë për të siguruar jetesën dhe nevojës për të shkruar, për të cilën jetonte, e përndoqi Kafkën deri në vitin 1918, kur prej institutit mori një pension invaliditeti. Kjo i mundësoi të kalonte ca kohë në fshat, në fermën ku punonte një nga motrat e tij. Këtë periudhë Kafka e përshkruan “ndoshta si më të lumturën” e jetës së tij. Atje shkroi një seri skicash që u botuan më vonë si “Aforizma nga Zürau”.

Në vitin 1920 e filloi një lidhje me gazetaren, shkrimtaren, botuesen dhe përkthyesen  çeke Milena Jasenska (Pragë, 10.08.1896 – Kampi i përqendrimit Ravensbrück, Gjermani, 17.05.1944) të cilës i shkroi një mori letrash që më vonë u botuan me titullin e përbashkët “Letra Milenës” (Briefe an Milena, 1952). Letrat flasin për dramën personale njerëzore por edhe për përmasat e thella shoqërore dhe metafizike të shpirtit të autorit. Është një dëshmi tronditëse për përjetimet shpirtërore të Kafkës në kohën kur shoqërohej me Milena Jasenskën në vitet 1920-1923.  

Milena vdiq në kamp më 17 maj 1944 prej pasojave të operacionit të veshkës “të kryer në mënyrë kriminale”. Mendimet e fundit i kishte tek e bija. Në vitin 1955, Institucioni zyrtar përkujtimor i Izraelit për viktimat e holokaustit Jad Vashem (Yad Vashem) ia dha medaljen “Të drejtët midis popujve”. Ky institucion ruan kujtimin për hebrenjtë e vrarë në kampet naziste të përqendrimit gjatë Luftës II Botërore. 

Në vitin 1923 Kafka u lidh me Dora Diamant (Dwojra Diament apo Dymant; Pabianice, Poloni, 1900 – Londër, 15.08.1952), me të cilën një kohë kishte jetuar në Berlin. Lidhja midis tyre zgjati në vitet 1923-1924. Ajo posedonte disa nga shkrimet e fundit të Kafkës. Në vitin 1933 ato u konfiskuan nga Gestapoja gjermane. Ka që thonë se ajo i ka mbajtur ato shkrime kundër dëshirës së Kafkës i cili pak para vdekjes kishte kërkuar që shkrimet e tij të digjeshin.  

*   *   *

Motra të Kafkës ishin Gabriele (“Ellie”) Hermannova (Kafka), (Pragë, 22.09.1889 – Kampi i shfarosjes Chelmno, Poloni, 1942), Valerie (“Valli”) Kafka, (Pragë, 25.09.1890 – Kampi i shfarosjes Chelmno, Poloni, 1944) dhe Ottilie (“Ottla”) Kafka, (Pragë, 29.10.1892 – Kampi i përqendrimit, Aushvic, 07.10.1943). Që të tria u vranë në kampet naziste të përqendrimit.  

*   *   *

Pjesën e mbetur të jetës Kafka e kaloi kryesisht nëpër sanatoriumet për mjekimin e tuberkulozit. Vdiq në vitin 1924. U varros në Varrezat e reja hebraike në Pragë. Vlerësohet se 90% të shkrimeve të veta, para se të vdiste i asgjësoi, kryesisht i dogji.

Krijimin letrar e ka konsideruar si një çështje tejet të rëndësishme. Megjithëkëtë, botimit të veprave apo famës nuk i ka kushtuar rëndësi të veçantë. Në të gjallë, ka botuar shumë pak. Maks Brodit i ka lënë porosi me shkrim që krijimet letrare, ditarin dhe letrat – t’ia djeg, madje pa i lexuar fare. Maks Brodi nuk ia ka përmbushur porosinë. fatmirësisht, i ka shpëtuar zjarrit “Procesi” legjendar. Në vitet 1925-1935 Brodi boton përmbledhjen e veprave të Kafkës. 

Duke pasur parasysh mënyrën e parregullt të punës të Kafkës, Brodit i është dashur të ndërhyjë: Për shembull romani “Procesi” ka pasur disa kapituj të papërfunduar, ndërkaq faqet nuk kanë qenë të paginuara (të numërtuara). Romani tjetër i famshëm “Kështjella” (Das Schloß, 1922, i botuar në vitin 1926) ka pasur fjali të papërfunduara. Me fjalë të tjera, botimet që panë dritën kanë qenë produkt i punës redaktuese dhe plotësuese.            

Shumë më vonë, një grup ndërkombëtar ekspertësh, duke u bazuar në dorëshkrimet e ruajtura, i rikonstruktoi tekstet burimore të romaneve të Kafkës. 

*   *   *

Ndikimi i Kafkës mbi krijuesit tjerë – Për shkak të kombinimit të stilit të thjeshtë, në dukje objektiv dhe motiveve absurde të përshkuar nga makthi, Kafka ushtroi ndikim mbi shumë shkrimtarë të tjerë. Prej tij u ndikuan edhe bashkëkohësit e tij. Për nga përshtypja e lebetisë dhe pafuqia e protagonistëve shpesh i afrohej ekspresivitetit të ekspresionizmit, kurse për nga motivet, nuk ka qenë larg surrealistëve. Ka qenë edhe pararendës i shumë lëvizjeve që do të pasonin. 

Trashëgimisë së Kafkës i janë referuar sidomos ekzistencialistët si: romancieri, eseisti dhe dramaturgu francez Alber Kamy (Albert Camus, 1913-1960) dhe romancieri, filozofi, dramaturgu dhe kritiku francez Zhan-Pol Sartrë (Jean-Paul Sartre, 1905-1980). 

Trashëgimisë së Kafkës iu referuan edhe shkrimtarët e absurdit si: dramaturgu dhe romancieri irlandez, kryesisht i shprehjes granceze Semjuel Beket (Samuel Beckett, 1906-1989) dhe dramaturgu francez me prejardhje rumune Ezhen Jonesko (Eugène Ionesco, 1912-1994).

Gjurmët e Kafkës i hasim edhe te realizmi magjik i tregimtarit, poetit dhe eseistit  argjentinas Horhe Luis Borhes (Jorge Luis Borges, 1899-1986) dhe te prozatori kolumbian, autor i romanit legjendar “Njëqind vjet vetmi” (Cien años de soledad, 1967) Gabriel Garsia Markez (Gabriel José García Márquez, 1927/1928-2014). 

Ndikimi i Kafkës vërehet edhe te romanet filozofike bashkëkohore të prozatorit çek që jeton në Francë Milan Kundera (1929- 2023).

*   *   *

    Një prej veprave më të pazakonta të Kafkës është “Metamorfoza” (Die Verwandlung, 1915). Është vepër që ka hyrë në radhët e veprave të letërsisë klasike. Kuptimin plot makth mbi njeriun i cili papritmas shndërrohet në insekt e ndërlidh me pasqyrimin e hollësishëm të përditshmërisë banale, duke shtruar njëherazi pyetje të shumta për rëndësinë e identitetit, të familje dhe të asaj që është njerëzore.         

  Këtë histori të tjetërsimit të plotë disa kritikë e interpretojnë në mënyrë biografike. Në fund të fundit, Kafka si një hebre gjerman që jetonte në Pragë në kohën e përhapjes së antisemitizmit dhe si një shpirt krijues i tërhequr dhe artistik që kishte dalë nga hija e një babai jotolerant të  dhënë pas punëve, kishte arsye të mjaftueshme të ndjehej i tjetërsuar.     

  Kritikë të tjerë e theksojnë edhe fascinimin (magjepsjen) e Kafkës me filozofinë e filozofit dhe poetit gjerman Fridrih Niçes (Friedrich Nietzche, 1844-1900) ose me idetë psikanalitike të neurologut austriak me prejardhje hebraike, themelues i psikanalizës – Sigmund Frojd (Sigmund Freud; Příbor, Çeki, 06.05.1856 – Londër, 23.09.1939). 

  Shumëkush e dinë tregimin “Metamorfoza”: Një mëngjes agjenti tregtar Gregor Zamza zgjohet i shndërruar në insekt. Sipas origjinalit në gjuhën gjermane, ai është shndërruar në kandër (insekt i ndyrë, krimb, parazit) (gjermanisht Ungeziefer). Derisa përpiqet t’i gjejë zgjidhje kësaj që e ka gjetur, i bien derës anëtarët e familjes: nëna, babai dhe e motra. Shfaqet edhe shefi i Gregorit. Të gjithë janë të tmerruar, ndërsa situata sa vjen e bëhet më e rëndë. Pasi tani e tutje nuk mund të kujdeset për familjen, me fjalë të tjera, nuk ka të ardhura, Gregori sakaq e humb statusin e djalit të admiruar. Babai e tremb nëpër shtëpi duke iu kanosur me gazeta të mbështjella. Në një moment e godet edhe me mollë gjë që Gregorit i shkakton paralizë. E vetmja që pranon të kujdeset për Gregorin është motra e tij Grete e cila kishte dëshirë të bëhej violiniste. Megjithëkëtë, gjendja e pazakonshme ka edhe pasoja pozitive. Familja e Gregorit, e  mbështetur vetëm te të ardhurat e djalit, ishte bërë pasive. Pas shndërrimit të tij në insekt, dalëngadalë ajo i ndryshon shprehitë. Babai përsëri gjen punë, nëna fillon të qepë, ndërsa Greta punësohet në dyqan dhe fillon të mësojë stenografinë dhe gjërat themelore të gjuhës franceze. Një natë Gregori u shfaq para qiramarrësve të rinj. Ata u tmerruan. Tani edhe Grete erdhi në përfundim se këtë përbindësh familja duhet ta heqë qafe. I pikëlluar dhe i uritur, Gregori kthehet në dhomën e vet, ku edhe vdes. E liruar nga barra, familje shkon në piknik jashtë qytetit.         

*   *   *

Shumë kritikë sot shohin te “Metamorfoza” hulumtimin e fatit të njeriut për të cilin puna dhe kujdesi financiar për familjen bëhen arsye e vetme e të jetuarit, kurse çështja e vetëmohimit dhe marrëdhënies komplekse midis familjes që varej nga Gregori dhe vetë Gregorit, pa dyshim është një nga çështjet kryesore të kësaj vepre.

Mirëpo, vepra mund të lexohet edhe si hulumtim i aspekteve të ndryshme të identitetit njerëzor, përkatësisht si një ekzaminim të asaj që në radhë të parë na bën qenie njerëzore: a është vallë kjo vetëm çështje e pamjes dhe e mundësisë për të komunikuar apo kemi të bëjmë me diçka të lindur dhe të patjetërsueshme te vetë koncepti i asaj që quhet njerëzore. 

Foto: www.wikipedia.org