Astrit Lulushi – Dielli

Ndërthurrje mitesh

March 21, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Një mit që rrëfen krijimin e njeriut është gjetur i gdhendur në dy pllaka balte në kunjformë; njëra ruhet në Muzeun Universitar të Filadelfias; tjetra, në bazamentin e Muzeut të Luvrit në Francë. Përkundër faktit se në vitin 1934 tableta e Luvrit dhe pjesa më e madhe e tabletës së Muzeut Universitar ishin kopjuar dhe botuar, përmbajtja mbeti e pakuptueshme. Përgjegjësi kryesor për këtë situatë fatkeqe është fakti se tableta e Muzeut Universitar, e cila është ruajtur më mirë se fragmenti i Luvrit, mbërriti në Filadelfia rreth viteve 1860, i ndarë në katër pjesë. Ashtu i dëmtuar ai u la mënjënë, duke mos iu kushtuar ndonjë mundësi studimi.
Deri në vitin 1919 dy nga pjesët u bashkuan, u kopjuan dhe u botuan. Në vitin 1934, u botua pjesa e tretë, por askush nuk e kuptoi se ajo bashkohej me dy pjesët e botuara në vitin 1919. Ishte zbulimi i këtij fakti, i cili bashkoi tri pjesët e botuara.
Tabletat përmbajnë rreth 120 vargje nga Epika e Gilgameshit. Ato paraqesin tablonë më të plotë të disponueshme deri tani të koncepteve që kanë të bëjnë me krijimin e njeriut. Gilgamesh ishte heroi i Sumerit dhe biri i Perëndisë, njësoj si Herkuli do të bëhej më pas bir i Zeusit dhe një gruaje në Tokë. Ndër konceptet më të vjetra të njohura për krijimin e njeriut janë ato të hebrenjve dhe babilonasve; e para rrëfehet në librin e Zanafillës, e dyta është pjesë e “Eposit të Krijimit”, të babilonasve.
Sipas historisë biblike, njeriu është krijuar nga balta për të sunduar mbi të gjitha kafshët. Në mitin babilonas, njeriu ishte krijuar nga gjaku i një prej perëndive që u vra për këtë qëllim; ai u krijua kryesisht për t’u shërbyer perëndive dhe për t’i çliruar nga nevoja për të punuar për bukën e tyre. Sipas poemës sumere, e cila i paraprin versionin hebraik dhe atij babilonas për më shumë se një mijë vjet, njeriu u formua prej balte si në versionin biblik. Megjithatë, qëllimi për të cilin u krijua ishte të lironte perënditë nga puna për ushqimin e tyre, si në versionin babilonas.

Photo: Wikipedia

Shën Patrik

March 18, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Patriku ishte anglez, por dashurinë për Irlandën e gjeti ndërsa mbahej i burgosur nga një grup rrëmbyesish irlandezë. Shën Patriku, mbrojtës i Irlandës, është një nga figurat më të njohura të krishterimit. Por, me gjithë përhapjen e tij në kulturë – domethënë festën e mbajtur në ditën e vdekjes së tij – jeta e tij mbetet mister.Shumë nga historitë e lidhura tradicionalisht me Shën Patrikun, duke përfshirë rrëfimin mbi dëbimin e të gjithë gjarpërinjve nga Irlanda, janë të rreme, produkte të qindra viteve të tregimeve të ekzagjeruara.Patriku lindi nga prindër të pasur afër fundit të shekullit të katërt. Besohet të ketë vdekur më 17 mars, rreth vitit 460.Megjithëse babai i tij ishte prift, sugjerohet se ai ndoshta e mori këtë rol për shkak të stimujve tatimorë dhe nuk ka asnjë provë që Patriku vinte nga një familje fetare.Në moshën 16-vjeçare, Patriku u kap rob nga një grup irlandezësh që sulmuan pronën e familjes së tij. Ata e transportuan në Irlandë ku kaloi gjashtë vjet në robëri.Gjatë kësaj kohe, Patriku punonte si bari, jashtë dhe larg njerëzve. I vetmuar dhe i frikësuar, ai iu drejtua fesë për ngushëllim, duke u bërë një i krishterë i devotshëm.Pas më shumë se gjashtë vjetësh si i burgosur, Patrik u arratis. Një zë – për të cilin ai besonte se ishte i Zotit – i foli në ëndërr, duke i thënë se ishte koha për t’u larguar nga Irlanda.Për ta bërë këtë, Patrik eci gati 300 km për në bregdetin irlandez, derisa mbërriti në Angli. Atje, thuhet se ai përjetoi një zbulesë të dytë – një engjëll në ëndërr i tha të kthehej në Irlandë si misioner. Menjëherë pas kësaj, Patrik filloi trajnimin fetar, një kurs studimi që zgjati më shumë se 15 vjet.Pas shugurimit si prift, ai u dërgua në Irlandë me mision të dyfishtë: t’u shërbente të krishterëve që tashmë jetonin në Irlandë dhe të fillonte të konvertonte irlandezët.I njohur me gjuhën dhe kulturën irlandeze, Patrick zgjodhi të përfshijë ritualin tradicional në mësimet e tij të krishterimit në vend që të përpiqej të zhdukte besimet pagane. Për shembull, ai përdori zjarre për të festuar Pashkët pasi irlandezët ishin mësuar të nderonin perënditë e tyre me zjarr. Ai gjithashtu mbivendosi një diell, simbol i fuqishëm irlandez, mbi kryqin e krishterë për të krijuar atë që tani quhet kryqi kelt, në mënyrë që nderimi i simbolit të dukej më i natyrshëm për irlandezët.Edhe pse kishte një numër të vogël të krishterësh në ishull, kur Patrik mbërriti, shumica e irlandezëve praktikonin një fe pagane të bazuar në natyrë. Nuk është çudi që historia e jetës së Patrikut u ekzagjerua me kalimin e shekujve – përrallat dhe tregimet emocionuese për të kujtuar historinë kanë qenë gjithmonë pjesë e mënyrës së jetesës së popujve.Patrik mund të njihet si shenjt mbrojtës i Irlandës, por ai nuk u kanonizua kurrë nga Kisha Katolike. Kjo thjesht për shkak të epokës në të cilën jetoi. Gjatë mijëvjeçarit të parë, nuk kishte asnjë proces formal të kanonizimit në Kishën Katolike. Pasi u bë prift dhe ndihmoi në përhapjen e krishterimit në të gjithë Irlandën, Patriku ka të ngjarë se u shpall shenjtor nga vlerësimi popullor.

Mesjetë

March 17, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Mesjeta, thonë historianët, ka qenë periudhë e errët. Dakord. Nuk është një vijë e pandërprerë, sigurisht, dhe jo e drejtë. Por duhet pranuar se njerëzit mesjetarë – që kryen llogaritje të mundimshme pa ndihmën e elektronikës – nuk ishin të çmendur. Për këto u detyrohemi murgjve dhe studiuesve mesjetarë.Ishte Mesjeta ku ndodhën përkthime sistematike të veprave klasike dhe arabe dhe na dha universitetet që u bënë qendra të studimit. Interesi intensiv për astronominë – dhe, po, astrologjinë – i bëri njerëzit të shikonin nga qiejt, të testonin parashikimet, të përpilonin tabela duke rafinuar teoritë që përfundimisht çuan në riorganizimin e gjithësisë. Për të rregulluar rutinat e tyre fetare, murgjit projektuan orët mekanike dhe sfiduan ortodoksinë kalendrike. Ishte mesjeta kur të krishterët adoptuan numrat hindu-arabë; kur evropianët eksperimentuan me medikamente të mrekullueshme; kur teoritë e shikimit dhe dritës konkurronin për të shpjeguar kuptimin njerëzor; kur alkimistët zhvilluan teknika praktike që përdoren ende në kiminë moderne. Evropianët filluan të eksploronin mbi oqeane, të ndihmuar nga teknologjitë e reja të hartës dhe busullës magnetike. Dhe ishte në mesjetë kur ata ndërtuan instrumente komplekse për të modeluar kozmosin e tyre të rregulluar në mënyrë hyjnore. Kur Isak Njutoni, heroi i Revolucionit Shkencor, shkroi me modesti se ‘qëndronte mbi supet e gjigantëve’, ai jo vetëm që kishte më shumë të drejtë nga sa e kuptonte, por po përdorte një metaforë mesjetare.Gjithashtu, feja nuk ishte pengesë për përparimin shkencor. Herë pas here kemi parë që të krishterët mesjetarë të respektonin dhe të përvetësonin mësimin nga besimet e tjera pa paragjykime. Besimi i devotshëm motivoi hetimin e botës natyrore; institucionet nga manastiret individuale deri te ato papnore, vetë monarkia, nxiti dhe mbështeti shkencën. Sigurisht, kur u promovuan vizionet e reja të krijimit, mund të lindnin mosmarrëveshje. Por aty ku shpërthyen në konflikt, ato nxiteshin kryesisht nga faktorë politikë ose personalë. Pas mesjetës, rastet e famshme të Giordano Bruno-s dhe Galileo Galilei-t, që shpesh mbahen si simbole të papajtueshmërisë midis besimit dhe arsyes. Pse, atëherë, shkenca zyrtare këmbëngul në nënçmimin e Mesjetës? Pjesërisht është për të lartësuar veten. Kur shkencëtarët e sotëm pohojnë se Koperniku ‘shfronizoi’ Tokën nga piedestali krenar në qendër të universit, ata janë duke u mburrur për modestinë e modernes. Mendimtarët mesjetarë shpesh e përfytyronin Tokën në fund, në vend të qendrës, të universit të paanë; Kjo është arsyeja pse, në Dialogun e Galileos mbi dy sistemet kryesore botërore, Ptolemaik dhe Kopernikan, astronomi fiorentin i kërkoi Salviati, të pohonte se “ne po përpiqemi ta bëjmë Tokën më fisnike dhe më të përsosur … për ta vendosur atë në parajsë, nga e cila filozofët tuaj e kanë dëbuar”. Megjithatë, historia e rënies së Tokës shpesh inkuadrohet si një goditje ndaj arrogancës mesjetare; dhe moderniteti, në të kundërt, supozohet se ka pasur sukses nëpërmjet të shkolluarve.Neil deGrasse Tyson, astrofizikan dhe i shpallur pasardhës i Carl Sagan, ka shkruar se, kur sheh Tokën e vogël ‘Unë … ndihem i madh, duke e ditur se ngjarjet brenda trurit të njeriut janë ato që ndodhin në tre kilogramë na mundësojnë të kuptojmë vendin tonë në univers.’Po, Mesjeta ngeci në disa rrugë pa krye shkencore. Por kështu do të jemi.Romakët ishin të vetëdijshëm se plumbi është helmues — megjithatë ne vazhduam ta pomponim atë nëpër makinat tona dhe në ajër që merrnim frymë deri në fund të shekulli i njëzetë. Dhe nëse, shumë sëmundje mesjetare u shkaktuan nga vetë mjekësia, as ky problem nuk është zhdukur. Sigurisht, shkenca moderne e ka bërë jetën tonë më të gjatë dhe më të rehatshme në mënyrat që njerëzit mesjetarë vetëm mund ta imagjinonin. Por barriera më e madhe që pengon përparimin e mëtejshëm mund të jetë vetëkënaqësia jonë. Doktrina e ‘shkencës’ se një metodë shkencore e pagabueshme është e vetmja rrugë drejt njohurive të besueshme, është, në mënyrën e vet, po aq e rrezikshme sa besimi i verbër fetar. Përderisa shkenca është një veprimtari njerëzore, ajo do të ketë të meta njerëzore. Moshat mund të na mësojnë një përulësi të dobishme dhe të na motivojnë të identifikojmë mundësitë për përmirësim në kohën tonë. Studimi i gabimeve të studiuesve mesjetarë, si dhe i arritjeve të tyre madhështore, na ndihmojnë të vlerësojmë përpjekjet njerëzore në gjithë kompleksitetin e saj magjepsës.

Ujë

March 14, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Pse fjala ujë është kaq e ndryshme nga gjuhët e tjera romane (acqua, agua, eaue)? Ajo është rrënja, mund të jetë përgjigjia. Si shndërrohet një fjalë dyrrokëshe me dy zanore dhe një bashkëtingëllore në mes në një fjalë njërrokëshe? Procesi është disi i ndërlikuar, por duke e parë hap pas hapi, në fakt ka kuptim.Një nga gjërat interesante në lidhje me gjuhët moderne romane është se nëse shikoni format aktuale të fjalëve të afërta, shpesh mund të merrni një ide të mirë se si fjala ndryshoi nga shqip në latinisht. Një shembull i kësaj është kalimi nga shqipja amë e atë në latinishten pater. Në italisht, fjala është padre, dhe spanjisht, është e njëjta fjalë, por [d] më të butë, duke çuar në shqiptimin e së njëjtës fjalë. Katalanja e ka çuar procesin një hap më tej, duke fshirë plotësisht /d/-në dhe duke e bërë fjalën pare; dhe prej andej është thjesht një ndryshim i thjeshtë i zanoreve për të marrë pere frëngjisht. Kjo nuk do të thotë, sigurisht, se fjala kaloi disi nga shqipja e italishtja në spanjisht, dhe më pas përmes katalanishtes përpara se të mbërrinte në frëngjisht; është thjesht për të treguar llojet e proceseve që ishin në fuqi në të gjithë botën e gjuhës romantike që rezultuan në gjëra të tilla.Një proces i ngjashëm është i dukshëm për eau. Fjala latine për ujë ishte aqua, e shqiptuar me një tingull të fortë pa zë. Italishtja moderne është më e afërta nga gjuhët kryesore romane, me origjinalin pa zë të forcuar disi: acqua. Në një moment, të gjitha gjuhët romantike perëndimore e dobësuan [k] në një zë [ɡ]. Në portugalisht agua, është ende një tingull i plotë, i fortë [ɡ] në shumicën e dialekteve, por zanorja e dytë është disi e relaksuar. Në agua spanjolle, [ɡ] është është dobësuar edhe më tej. Në disa dialekte dhe për disa folës, g-ja mezi shqiptohet.Fjala shqipe filloi si diçka e ngjashme me shqiptimin modern spanjoll, me një g të dobësuar, por gjithashtu e ngjashme me shqiptimin portugez, me zanoren e fundit të relaksuar disi. Përveç kësaj, në shqipe, zanorja e parë ndryshoi nga a në u në një moment, ashtu si ndodhi në fjalën baba. Pra, diku rreth vitit 1050, fjala është shkruar si egua, ndoshta me një shqiptim diçka si [ujë], me një tingull të butë g dhe një zanore fundore të relaksuar. Ka të ngjarë që edhe në këtë kohë, g-ja të ishte në dalje, duke u shqiptuar nga disa folës dhe e lënë jashtë nga të tjerët, siç është sot. Rreth vitit 1100, ka shembuj të së njëjtës fjalë që shkruhet dele, ndoshta me të njëjtin shqiptim si egua, përveç me g që nuk shqiptohet fare. Deri në vitin 1185 e shohim si eaue, me gjasë me zanoren fundore ende të shqiptuar, por me kombinimin ‹eau›. Deri në vitin 1490, drejtshkrimi kishte arritur në formën e tij moderne të eau, duke sugjeruar humbjen e zanores fundore. Në frëngjishten moderne, ende shqiptohet në disa dialekte, por është bashkuar në një zanore të vetme të pastër. Dhe në përmbledhje, fjala mori kursin e mëposhtëm: ujë >aqua > agua > egua > eaue > eau.

Babel

March 13, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Janë bërë shumë përpjekje për t’i bashkangjitur legjendën e ngatërrimit të gjuhëve disa kullave të rrënuara në Babiloni. Disa vërejtjeve për këtë përrallë interesante mund të mos jenë gabim në këtë pikë. Miti nuk gjendet në Babiloni dhe në formën e tij më të mirë mund të zbulohet në Bible. Në tregimin biblik thuhet se çdo rajon kishte një gjuhë dhe një mënyrë të foluri. Ndërsa njerëzit udhëtonin drejt perëndimit nga Lindja, ata ndeshën në një fushë në tokën e Shinarit ku u vendosën. Në këtë rajon ata filluan operacionet e ndërtimit, ndërtuan një qytet dhe hodhën themelet e një kulle, maja e së cilës ata shpresonin se do të arrinte deri në qiell. Duket se kjo kullë u ndërtua me qëllim që të shërbente si një pikë referimi për njerëzit, në mënyrë që të mos shpërndaheshin mbi faqen e dheut.Dhe Zoti zbriti për të parë qytetin dhe kullën dhe mendoi se duke qenë se ata ishin të gjithë të një gjuhe, kjo u jepte fuqi të panevojshme dhe se atë që ata imagjinonin për veten e tyre në kushte të tilla do të mund ta arrinin. Kështu Zoti i shpërndau që andej. Ndërtimi i kullës pushoi dhe emri i saj u quajt “Babel”, sepse në atë vend gjuha e popullit ishte ngatërruar. Sigurisht që është thjesht emri i Babilonisë, që i përkthyer do të thotë ‘porta e perëndisë’ dhe nuk ka një etimologji të tillë siç pretendojnë hebrenjtë që e ngatërrojnë foljen e tyre balal ‘për ta ngatërruar’ me fjalën babel. Historia pa dyshim u sugjerua nga një nga kullat e tempullit të Babilonisë.Në lidhje me fenë hebraike, gjejmë se çdo gjë që supozon ose ushqen aspiratat e panatyrshme dënohet ashpër. Prandaj, përpjekja ambicioze e Kullës së Babelit do të dukej e neveritshme për hebrenjtë e lashtë. E çuditshmja është se këto kulla ose Zigurate, siç i quanin babilonasit, kishin për qëllim të shërbenin si një lidhje midis qiellit dhe tokës.Legjenda e konfuzionit të gjuhëve duhet të gjurmohet në gojëdhëna të tjera popullore përveç asaj të Babilonisë. Në Amerikën Qendrore, tregohet se Xelhua, një nga shtatë gjigantët e shpëtuar nga përmbytja, ndërtoi piramidën e madhe Cholula për të rrethuar parajsën. Megjithatë, struktura u shkatërrua nga perënditë, të cilët hodhën zjarr mbi të dhe ngatërruan gjuhën e ndërtuesve të saj. Livingston gjeti një mit të tillë midis fiseve afrikane rreth liqenit Ngami, dhe disa popuj australianë dhe mongolë kanë një traditë të ngjashme.