• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Akademik Shaban Sinani: Dy popuj me fat të ngjashëm në histori

January 28, 2023 by s p

Kumtesë në konferencën kushtuar 31-vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve diplomatike midis Shqipërisë dhe Shtetit të Izraelit, organizuar nga “Israeli House of Albania”

I pari studiues që i shkoi në mendje të njihej me historinë e hebrenjve në Shqipëri është Lucien Steinberg. Siç mund të merret me mend, kërkesa e tij për të hyrë në arkivat shqiptare në vitin 1971 u refuzua.

Merita e vënies në lëvizje të institucioneve të kujtesës për këtë çështje u takon shqiptaro-hebrenjve Samuel e Gavra Mandil dhe Josef Jakoel, të cilët, qysh në vitin 1989, kërkuan nga Yad Vashem zbulimin e të vërtetave të historisë së shqiptarëve dhe hebrenjve gjatë antifashizmit.

Prekjet e mia të para në burimet e kësaj historie i takojnë mesit të vitit 1990, pak kohë para mbërritjes në Tiranë të dy kongresmenëve amerikanë me origjinë hebreje, Tom Lantos e Joseph Dioguardi, të cilëve u mendua t’u dhurohej një koleksion listash të hebrenjve të strehuar në Shqipëri, që u pritën me shumë bujë në Memorial Museum of Holocaust dhe në Yad Vashem. Në atë kohë as që mund ta përfytyroja se në arkivat kombëtare të Shqipërisë gjendeshin e ruheshin mbi 20 mijë fletë dokumente për këtë problematikë.

Arsyeja kryesore pse nuk u shfaq për disa dekada me radhë kurrfarë interesi për dokumentet e bashkëjetesës midis shqiptarëve e hebrenjve është se, në vitet e tmerreve të luftës, asnjë strehuesi të një familjeje hebreje, apo qoftë dhe të 40 hebrenjve njëherësh, si familja Rezniqi në Deçan, nuk i shkonte në mendje se, me këtë akt, po merrte merita historike apo se dikur do të shpallej “Fisnik mes Kombesh”.

Me hapjen e arkivave dhe me komunikimin me Botën u morën vesh fakte të pabesueshme: një prift katolik në Tiranë pagëzoi si të krishterë pa asnjë ditë katekizëm disa hebrenj që i kërkuan ndihmë; një nënprefekt në Kavajë i dha vetes kompetencën e kryetarit të shtetit dhe nxori vendime për dhënie shtetësie hebrenjve të rrezikuar; një mjek në Prishtinë zbrazi spitalin dhe çoi në shtëpi të sëmurët vendës për të fshehur aty hebrenjtë; një fotograf në Tiranë e një në Tetovë i kthyen studiot e tyre modeste në zyra të gjendjes civile, ku u shtypën dhjetëra letërnjoftimi për të albanizuar në emra hebrenjtë; dhe, për të arritur kufirin e së pabesueshmes, një zyrtar i lartë në Shkodër, pasi i pagoi komandës naziste kushtin paraprak, 1500 napolona, i drejtohet shkresërisht asaj me kërkesën: Tani na ktheni hebrenjtë tanë të arrestuar.

Brenda këtij konteksti dhe kësaj psikologjie është dhe telegrami që Fan S. Noli i shkroi Hitlerit në vitin 1941 për të kërkuar lirimin e albanologut hebre Norbert Jokli, i deportuar pa adresë nga Gestapo-ja naziste. Noli i drejtohet kreut të nazizmit me një ftohtësi të akullt: “Udhëheqësi në Berlin, Gjermani”, pa asnjë cilësim tjetër, për të vijuar:

“Shqiptarët janë shqetësuar për shëndetin e keqësuar të profesorit në pension të Universitetit të Vjenës dr. Norbert Jokl, autoritetit të gjallë më të madh në filologjinë shqiptare dhe pasuesit më të shkëlqyer të një vargu të gjatë studiuesish, që kanë bërë një punë të paçmueshme për historinë, letërsinë dhe folklorin e Shqipërisë. Në emër të gjithë shqiptarëve unë i bëj thirrje zotërisë suaj për ta ndihmuar këtë studiues të madh albanolog në çfarëdo mënyrë në kushtet e tashme të vështira”.

Shqiptarët zakonisht nuk janë dhe aq modestë. Por në rastin e marrjes në mbrojtje të hebrenjve kanë provuar se nuk bënë asgjë për t’u mburrur. Prandaj, kur në veprimtaritë e viteve të fillimit për Ditën e Kujtesës ekspertët europiane përpiqeshin t’i zgjidhnin me takt fjalët për të na këshilluar të theksojmë më shumë reflektimin e jo të flasim për merita, në fakt vetëm sillnin habi. Sepse mbrojtja e hebrenjve nga shqiptarët nuk ka qenë projekt për merita historike, por reagim i vetvetishëm.

Mund të duket e pabesueshme, por është e vërtetë: edhe sot shumica e shqiptarëve nuk e di se ka një rezolutë nderi të OKB-së për vlerësimin e meritave të popullit shqiptar në mbrojtje të hebrenjve gjatë Shoah; se ka pesë rezoluta të tilla me të njëjtin vlerësim nga Kongresi i SHBA dhe se Shqipëria është shpallur “Shtëpia e Jetës” në Izrael.

Shqiptarët dhe hebrenjtë kanë pasur fat të ngjashëm në histori. Dy popuj që ekzistonin me organizim urban qysh në antikitet, por vetëm në shekullin e 20-të mundën të formojnë shtetet e tyre kombëtare. Dy popuj që – njëri në të drejtën etnozakonore shqiptare e tjetri në Talmud, kanë sanksionuar shenjtërinë e jetës. Dy popuj të sprovuar me dëbimin a inkuizicionin, privimin nga e drejta për të pasur shtetin e tyre kombëtar.

Me mbarimin e luftës shumë prej hebrenjve që u strehuan në kohë rreziku u kthyen në vendet e origjinës ose u riatdhesuan. Rreth 300 hebrenj qendruan në Shqipëri. Më 1990, kur dhjetëra mijë shqiptarë iu drejtuan Perëndimit, pjesa më e madhe e hebrenjve që kishin mbetur në Shqipëri gjithashtu kërkoi të lejohej për t’u bashkuar me të afërmit në Izrael. Kohët e fundme pata rastin të njihem me një koleksion dokumentesh të rralla për mënyrën si u realizua riatdhesimi. Për çdo familje hebreje që bëri kërkesë për lënie shtetësie, Sigurimi, i njohur për rreptësinë e tij, përgatiti një dosje. Ishte befasuese për mua të lexoja rregullisht në vlerësimin zyrtar: qytetar me sjellje të denja, shtetas i respektuar, mjeshtër i shquar në profesion, populli e di se janë shqiptarë. Ka vetëm një rast pengimi, por edhe ky është rast pozitiv: këtë person të mundohemi ta mbajmë, sepse ka kontribut të rrallë si mjek në qytetin e tij. Shqiptarët dhe hebrenjtë jetuan në kohë të qeta e të trazuara harmonikisht sepse vetë hebrenjtë ishin shtetas të devotshëm dhe njerëz të talentuar.

Sot është dita e tretë që personalitete e institucione shqiptare dhe hebreje nderojnë bashkërisht Ditën e Kujtesës. Prania e një delegacioni shumë të rëndësishëm që ka ardhur nga Izraeli, me studiues e miq nga Britania e Madhe, Australia, Zvicra, Gjeorgjia e vende të tjera shpreh vlerësim për gjithë këtë histori bashkëjetese, që nuk lidhet vetëm ne Shoah, sepse shqiptarë e hebrenj i kanë kaluar shumë herë me të njëjtin solidaritet momentet historike delikate e të mbijetesës.

Në konferencën e zhvilluar në Akademinë e Shkencave doli e qartë se është e nevojshme të krijohen shenjat publike të kujtesës, në formën e memorialit, obeliskut a në forma të tjera për të mbijetuarit, strehuesit dhe në mënyrë të veçantë për 17 hebrenjtë dëshmorë për lirinë e popullit shqiptar. Botimet e konferencat mbeten një përparësi tjetër.

Të vërtetat historike kanë rëndësi jo për t’ia thënë njëri-tjetrit, por për ta përcjellë të shëndetshme këtë miqësi në brezat e rinj.

Bashkëpunimi është i mundshëm jo vetëm për hir të historisë, por edhe prej favoreve gjeografike, si dy popuj mesdhetarë me standarde e jetë europiane. Ne jemi të interesuar për bashkëpunim shkencor, por kjo është e kushtëzuar nga bashkëpunimi ekonomik. Çdo investitor don të dijë për sigurinë dhe veçanësitë e vendit ku investon. Një afarist i ri i Izraelit, që nuk njeh historinë tonë të përbashkët, për shkak të përvojës rretheqark vendit të tij, mund të stepej kur do t’i thuhej për herë të parë, siç është bërë zakon të thuhet, se Shqipëria është vend me shumicë myslimane dhe duhet kujdes etj. etj. Por, pas njohjes së drejtpërdrejtë të këyre ditëve do të merrte frymë lehtë, duke mësuar se shqiptarët janë populli më pak antisemit në Botë, siç pat shkruar gati njëqind vjet më parë Herman Berntstein. Akademia jonë e Shkencave po e shfrytëzon këtë rast për të shprehur interesimin tonë për bashkëpunim të drejtpërdrejtë me institucionet homologe në Izrael sidomos në shkencat e reja, si nanoteknologjia, bioteknologjia e inteligjenca artificiale, por dhe në dije më tradicionale si sizmologjia, gjeologjia e teknologjia e naftës dhe studimet në fushat humanistike.

www.akad.gov.al

Filed Under: Analiza Tagged With: Shaban Sinani

SHQIPËRIA EUROPIANE MBRON HEBRENJTË NË FUNKSION TË LIRISË

January 28, 2023 by s p

MSc. Albert HABAZAJ/

Në nderim të Ditës së Kujtesës së Holokaustit, mendojmë të ravijëzojmë sadopak ndihmesën e thjeshtë të shqiptarëve, dhe më ngushtë akoma të banorëve të qytetit të Vlorës, në mbrojtje të hebrenjve, që kanë kaluar një persekucion shembullor gjatë Luftës së Dytë Botërore (LDB: 1939-‘45), luftë, e cila u zhvillua midis dy blloqeve të mëdha: Fuqive të Boshtit dhe Aleatëve. Kontributi human i vlonjatëve, banorëve të një qyteti bregdetar jugperëndimor shqiptar u bë jetik për hebrenjtë, përshtatur në rrjedhat e shekujve për bashkëjetesë me vendasit. “Dora e ngrohtë” e vendasve ndihet besueshëm, sidomos kur rrjedha e kësaj lufte u përmbys dhe diktatori nazist Adolf Hitler (1889-1945), në timon të makinës luftarake të përkryer shfarosëse të kohës, shpeshtoi masakrat masive, të cilat arritën kulmin me holokaustin çifut. Nuk mund të shlyhet nga kujtesa e të mbijetuarve apo dhe e të moshuarve, që përjetuan keq përndjekjen në rritje të hebrenjve dhe politikat agresive të zgjerimit të socialistëve nacionalistë, 1938. Kalvari i rëndë i hequr nga çifutët në Europën naziste nga viti 1933 deri më 1945 nuk mund të quhet thjeshtë një damkë skllavërie; ai njihet me emrin famëkeq Holokaust dhe është njollë ekstremisht e turpshme e poshtërimit dhe mizorisë barbare; një vulë e zezë turpërie, ku dëshirat njerëzore të një individi të shkalluar, (është pak ta quash psikopat i shkallës së lartë), denigrojnë e degradojnë çdo cak të konceptueshëm nga truri ynë, saqë tejkalojnë edhe instiktet e kafshëve të egra. Holokausti zakonisht ndahet në dy faza, para dhe pas vitit 1941. Në periudhën e parë, u morën masa të ndryshme antisemite në Gjermani, e më pas në Austri. “Në Gjermani, sipas Ligjeve të Nurembergut (1935), çifutët i humbën të drejtat e shtetasit, të drejtën për të zënë funksione publike, për t’u martuar me gjermanë, ose për të përdorur shkollat publike”. Nga dokumente historike mësojmë se prona dhe veprimtaritë e tyre u regjistruan dhe në disa raste  u sekuestruan. Akte të vazhdueshme dhune u kurdisën kundër tyre, kurse propaganda zyrtare bënte thirrje për t’i urryer e për t’i frikësuar. 

1. Hebrenjtë dhe Holokausti

Sikundër pritej, përfundimi qe emigrimi masiv, dhe fillim i LDB e gjeti popullsinë çifute gjermane e austriake gjysmë milionëshe të përgjysmuar. Faza e dytë, që zë periudhën  e LDB nga viti 1941, u shtri në Europën e pushtuar nga nazistët dhe përfshinte punë të detyruar, vrasje masive dhe kampe përqëndrimi, këto të fundit bazë e “zgjidhjes përfundimtare” naziste (Entlósung) të të ashtuquajturit problem çifut me anë të shfarosjes masive në dhoma gazi. Etapat e fundit të zgjidhjes përfundimtare u vendosën në konferencën e nazistëve të mbajtur në Wannsee më 1942. Në këtë konferencë u hartuan plani i përçudshëm dhe grafiku i realizimit, që do të zbatohej nga Otto Adolf (Karl) Eichmann (1906-’62), një prej organizatorëve më të mëdhenj e më katilë të Holokaustit, që nga deportimi masiv i çifutëve në geto deri në asgjësimin e tyre aq makabër, ku viktimat ishin gazuar në kampet shfarosëse të vendeve të pushtuara nga nazistët në Evropën Lindore . Është e llahtarshme shprehja e këtij krimineli lufte, në fund të asaj kasaphane të përbotshme, tek thotë se do të: “kërcejë duke qeshur në varr, sepse ndjenja se kishte pesë milion njerëz në ndërgjegjen e tij do të ishte për të një burim i kënaqësisë së jashtëzakonshme”. Administratori gjerman ishte fajtor për zbatimin e vendimeve përfundimtare të Hitlerit dhe për administrimin e kampeve të përqëndrimit, ku humbën e u shuan çifutët, më kafshërisht sa as thuhet dot e as bëhet dot më keq. Është llogaritur që gjatë Holokaustit kanë vdekur 6 milionë çifutë. Edhe pse Eichmanni, administratori tiran gjerman, pas luftës vajti e u fsheh në Argjentinë, ai u dikua nga agjentët e Izraelit, u rrëmbye, u nxorr në gjyq dhe më pas u ekzekutua. Nga popullsia prej tre milionë çifutësh në Poloni, më 1945 kishin mbetur më pak se gjysmë milioni, ndërkohë që humbje të mëdha patën edhe Rumania, Hungaria dhe Lituania. Holokausti ka ngritur shumë probleme për natyrën e qytetërimit europian dhe ndikimin e krishterimit. (Shkrimet e kohës thonë se Kisha Katolike e dinte ç’po ngiste, por nuk e ngriti zërin e protestës). Duke e zbërthyer në kontekstin historiko-social, antisemitizmin që sipërpërmendëm, duhet ta kuptojmë si qëndrim armiqësor ndaj popullit çifut dhe diskriminimin  e tij. Në fund të shekulli XIX dhe në fillim të shekullit të XX ka qenë shumë veprues në Francë, Gjermani, Poloni, Rusi e gjetkë. për të shpëtuar nga përndjekjet ose pogromet në Europën Juglindore, shumë emigrantë çifutë u arratisën në Britani e SHBA. Pas Luftës së Parë Botërore propaganda e fillimit e nazistëve në Gjermani e nxiti antisemitizmin, duke i fajësuar çifutët për disfatën e vendit. Nga viti 1933 përndjekja e çifutëve  mori hov në të gjithë vendin. “Zgjidhja përfundimtare” që përpunoi Hitleri ishte Holokausti ose shfarosja e krejt racës çifute. Kampet e përqëndrimit u bënë shtëpia e fundit e hebrenjve të përndjekur deri kur u shpartallua nazizmi më 1945. Duke ardhur tëhu në kohë, mund të themi, se antisemitizmi ka qenë tipar i theksuar i shoqërisë  brenda ish Bashkimit Sovjetik, veçanërisht pas LDB. Për fat të keq, antisemitizmi mbetet problem ende në Europën Lindore dhe në republikat e dikurshme, ndonëse çifutët tashti lejohen të emigrojnë nga këto vende. Në fillim të viteve 1990 në Europën Perëndimore, veçanërisht në Francë e Gjermani, ka pasur një rritje të dhunës raciale nga grupet neonaziskine.

Duke u kthyer ngushtë në objekt, e gjykojmë të nevojshme, ndoshta s’është e tepërt të sqarojmë se shqiptarët nuk kanë sulmuar të tjerët asnjëherë, veçse kanë luftuar në territorin e tyre, në mbrojtje të trojeve, trashëguar nga të parët. Në territoret shqiptare kanë luftuar të tjerët dhe shqiptarëve u janë tkurrur kufijtë herë pas here. Kurse, për hebrenjtë dimë se janë njerëz që në fillim kanë qenë ngulur në Palestinën e lashtë, sipas legjendës që nga Koha e Bronzit (ndërmjet viteve 3500-3000 p.e.r), që më pas u shpërnda në vende të ndryshme të botës. Emërtimet hebre dhe çifut janë sinonimik, por cilësimi çifut shpesh herë përdoret në kuptim keqësues. Të gjithë kanë dijeni se Palestina është territor në Lindjen e Mesme në brigjet lindore të Detit Mesdhe që quhet edhe “Tokë e Shenjtë”, për arsye të lidhjeve me jadaizmin, krishterimin dhe islamin. Në kohët biblike Palestina përfshinte mbretëritë e Izraelit dhe të Judesë. Përmban disa vende të shenjta për të krishterët, hebrenjtë dhe myslimanët. Të dhënat zyrtare tregojnë se hebrenjtë përbëjnë shumicën e grupeve etnike që popullojnë Izraelin, shtetin e sotëm, dalë nga përpjekjet zioniste për shtet çifut në Palestinë dhe nga Deklarata e Balfourit (1917), me të cilën Britania i jepte mbështetje kërkesës së çifutëve për të patur atdheun e tyre, sepse inicoi një migrim hebre të përmasave të mëdha në trojet historike palestineze, favor që mundësoi themelimin e shtetit izraelit në 1948.  

2. Hebrenjtë në Shqipëri 

Shqiptarët janë një popull i vjetër, banorë vendës të Shqipërisë, që banojnë  në një vend të vogël në Europën Juglindore, në  brigjet e Adriatikut e Jonit të Gadishullit të Ballkanit, që kufizohet në veri dhe në lindje me Malin e Zi, Kosovën e Maqedoninë dhe me Greqinë në Jug. Izraeli është një vend i zhvilluar në Azinë jugperëndimore, në skajin lindor të Detit Mesdhe. Banohet nga popullsi çifute në masën 83 % dhe arabe (16.8%). Kufizohet në veri nga Libani, në lindje nga Siria e Jordania dhe në jug nga Egjipti. 

Si grup, Hebrenjtë janë dukur në Shqipëri në v. 70 të e.r. Në Fterrë ka një varg toponimesh hebraike. Në Sarandë është zbuluar dhe një sinagogë (1971) dhe në njërën nga shtresat e një mozaiku gjendet edhe një fragment shandani hebraik, që i përket shek. V-VI të e.r. Në shek. XIII hasen Hebrenj edhe në Durrës. Në fund të shek. XV, kur shpërtheu inkuizicioni spanjoll e portugez, shumë Hebrenj erdhën në Shqipëri dhe u vendosën në Vlorë, Elbasan, Berat, Lezhë etj. Edhe bashkësitë hebraike në Shqipëri krijuan institucionet fetare e administrative-gjyqësore të vetat, të cilat rregullonin punët civile dhe fetare. Në qytetet jetonin në lagje të veçanta dhe gëzonin të drejtën e kultit. Në Vlorë dhe Elbasan edhe sot gjenden gjurmë të faltoreve dhe sinagogave të tyre. Në shek. XVII taksat e rënda osmane i detyruan të largoheshin, sidomos për në në Selanik. Një pjesë e Hebrenjve të Elbasanit qëndruan dhe u asimiluan. Në gjysmën e dytë të shek. XIX erdhi një grup tjetër Hebrenjsh nga Greqia e u vendos në Delvinë, Gjirokastër e sidomos në Vlorë. Ata u pasuan nga të tjerë të ardhur në vitet 1915, 1925 dhe 1935, të cilët u vendosën në Tiranë, Durrës, Kavajë, Shkodër etj. Në vitet 1933-’34, kur në Gjermaninë naziste filloi fushata anti-Semite, Komisariata i Lartë për Refugjatët i Lidhjes së Kombeve, si dhe një numër bashkësish hebraike në botë, i drejtuan sytë nga Shqipëria për të prurë këtu qindra familje Hebrenjsh. Por presioni i qeverisë italiane nuk lejoi qeverinë shqiptare që t’i pranonte në shumicë. Me intesifikimin e përndjekjeve naziste dhe fillimin e Luftës së Dytë Botërore, gjatë viteve 1938-’39 erdhën në Shqipëri rreth 200 Hebrenj nga Gjermania, Austria, Franca, Polonia, Hungaria etj. dhe u vendosën në Tiranë, Durrës, Korçë etj. Pas Konferencës së Vansees (Wansee) më 20 janar 1942, ku u vendos shfarosja e Hebrenjve në të gjithë vendet e pushtuara nga nazistët, në Shqipëri u lëshuan urdhëra të rrepta kundër Hebrenjve. U bë regjistrimi i përgjithshëm i tyre në prill 1939, i cili u pasua nga dy regjistrime të tjera më 1941 dhe 1943. Gjendje veçanërisht e rëndë u krijua për Hebrenjtë e Prishtinës që rrezikoheshin të binin në duart e nazistëve. U krijua një shqetësim i thellë në opinionin shoqëror shqiptar. Një pjesë e mirë e tyre me urdhëra shoqërimi të qeverisë shqiptare u sollën në Shqipëri. Kontigjenti i parë prej 100 vetash u vendos në Berat më 5 prill 1942, kontigjenti i dytë prej 79 vetash u vendos në Fushë-Prezë dhe kontigjenti i tretë prej 69 vetash u vendos në Krujë, Shijak, Kavajë dhe Burrel. Shumë të tjerë erdhën ilegalisht dhe me dokumente false. Deri në verën e vitit 1943, numri i tyre në Shqipëri arriti në mbi 1000 veta. Gjatë pushtimit ushtarak gjerman populli shqiptar i strehoi dhe i mbrojti Hebrenjtë nga përndjekjet shfarosëse të nazistëve. “Shqipëria ishte i vetmi vend në Europën e pushtuar, – shkruhet në botimet enciklopedike shqiptare – ku Hebrenjtë nuk u dorëzuan dhe nuk u shfarosën. Shteti i Izraelit e ka vlerësuar këtë veprim human dhe e ka vendosur Shqipërinë në krye të listës në murin memorial në Yad Washem, po ashtu në Mazuzoleun e ngritur në SHBA. Hebrenjtë e ardhur gjatë luftës, menjëherë pas çlirimit u kthyen në vendbanimet e tyre të mëparshme, kurse pjesa tjetër, me kërkesën e tyre dhe të shtetit të Izraelit, u larguan më 1991, duke marrë me vete edhe ndjenjat e miqësisë dhe të vëllazërimit”.

Sipas dokumenteve zyrtare të kohës, dëshmitarëve okularë, vendas dhe hebrenj, sipas të gjitha burimeve të mundshme të informacionit të derisotëm, jo vetëm të gjithë studiuesit, por të gjithë banorët e vjetër të qyteteve, ku të rrezikuarit për shfarosje nga hitlerianët gjetën stregëzën e ngrohtë, pohojnë të njëjtën gjë: Shqipëria ishte një arkë shpëtimi për hebrenjtë e përndjekur. Gjurmët e provave ekzistojnë në qytetet dhe fshatrat e Mitrovicës, Prishtinës, Gjilanit, Deçanit, Pejës, Gjakovës, Shkodrës, Krujës, Tiranës, Beratit, Kavajës, Durrësit, Elbasanit, Librazhdit, Korçës, Dibrës, Burrelit, Fierit, Lushnjës, Vlorës, Delvinës, Përmetit apo dhe Gjirokastrës etj.

Me qindra u larguan nga Europa në drejtim të Shqipërisë dhe rajoneve shqiptare, sepse ata e dinin se atje nuk do të persekutoheshin as nga njerëzit dhe as nga qeveria. Kanë kaluar rreth 80 vjet që nga koha kur L.II. B. përfundoi dhe studimi i Holokaustit po kthehet gjithnjë e më shumë në një disiplinë shkencore të mirëfilltë edhe në Shqipëri. Është bërë e njohur ndërkombëtarisht tashmë se numri i hebrenjve që gjetën shpëtim në Shqipëri shkon më shumë se 2.270.

Sipas disa përllogaritjeve, shifra e qartësuar me shtesat prej “pjesës së fshehtë”, që nuk gjendet në listat emërore, duhet ta çojë numrin e hebrenjve të shpëtuar deri në 3.240. Ndërmjet viteve 1933 dhe 1944, Shqipëria në juglindje të Evropës shpëtoi jo vetëm hebrenjtë e vet, por edhe çdo hebre që mund të arrinte në kufijtë e saj. Ata nuk u dëbuan dhe as nuk u dorëzuan. Hebrenjtë nuk u grabitën dhe askush nuk e mori pasurinë e tyre. As edhe një ligj zyrtar nuk i shqetësoi ata. Studimi dhe kërkimi i listave të tjera të hebrenjve të shpëtuar vazhdon ende.

Kush i shpëtoi hebrenjtë? Dilemat mes kodit etnozakonor shqiptar dhe vullnetit për të shpëtuar ‘tjetrin’ në rrezik

Gjatë dy dekadave të fundit, opinioni publik dhe ai shkencor ka treguar një interesim të shtuar për këtë pjesë historie. Por së bashku me trajtimet shkencore, pati edhe qasje neoekzotike lidhur me kultin e Besës apo ndryshe Kodin e Nderit. Studiuesi dhe etnologu Nebi Bardhoshi, mendon se ka dy grupe studiuesish kur argumenton mbi këtë çështje. Një grup, i cili mendon se shqiptarët janë pragmatistë dhe pragmatizmi sipas tij ka nuanca të ndryshme. Në këtë kontekst shqiptarët mund të quhen si njerëz pa ideale, si njerëz të veprimit dhe jo të ideve, si jo besimtar dhe mbi të gjitha materialistë. Në krahun tjetër, qëndron një grup studiuesish, të cilët ndërtojnë një tjetër profil të sjelljes së shqiptarëve lidhur me Kodin e Nderit. I përkrahur kryesisht nga filo-shqiptarë ky lloj profili, e paraqet njeriun shqiptar para së gjithash me një mori vlerash humane me burim tradicional.

Prej këtu, pranohet se ata kanë disa zakone jo të mira, por dominohen prej një sjellje me akte vlerore. Pjesë e kësaj “kozmologjie albanologjike”, sipas antropologut të Kanunit prof. Nebi Bardhoshi është ideja e mikpritjes dhe e Besës, e Nderit dhe kuptimit të jetës. Kodi, në të cilin besohet se vjen statusi më origjinal i Besës dhe i mikpritjes është atje ku vepron e drejta zakonore. Veç autorëve vendas, këtij shpjegimi i përmbahet edhe studiuesi hebreo-amerikan Harvey Sarner si dhe Muzeu i Historisë së Holokaustit në Yad Vashem, i cili shqyrton rastet dhe bën shpalljen zyrtare të fisnikëve johebrenj. Në të njëjtën mënyrë është organizuar edhe ekspozita e fotografit hebre Norman Gershman “Besa: Kodi i Nderit – Myslimanët shqiptarë që shpëtuan hebrenjtë gjatë Holokaustit”, një ekspozitë që ka qarkulluar deri tani, gati në një të tretën e botës. Si pjesë themelore e Kanunit, ky Kod është shumë i vjetër në mesin e shoqërisë shqiptare. Bazuar aty, shtëpia e shqiptarit është shtëpia e Zotit dhe e mikut në çdo orë të ditës dhe të natës. Për fatin e mirë të refugjatëve hebrenj që kërkonin strehim në mesin e shqiptarëve – “mysafiri” i porsardhur në vend do të ishte një mik po aq i mirëpritur edhe në shtëpinë e tij. Kodi i Besës, sipas disa studiuesve të huaj ndikoi te shqiptarët e feve të ndryshme për t’u siguruar hebrenjve të rrezikuar, strehë të fshehtë gjatë atyre viteve të vështira të terrorit nazist. Në veprën e tij “Shpëtimi në Shqipëri”, filantropi Sarner shkruan se në Kanun nuk ekziston koncepti modern i perëndimit për “të huajin”, ndërsa flitet për një koncept tjetër, ai i “mysafirit”. Prandaj, gjatë L.II.B. në Shqipëri nuk kishte hebrenj “të huaj”, por vetëm hebrenj “mysafirë“, që duhej të strehoheshin dhe të mbroheshin edhe duke rrezikuar jetën. Ai pohon se 100 % e hebrenjve në Shqipëri  kanë shpëtuar nga Holokausti dhe e rrëfen si Histori të patreguar të Fisnikëve Shqipëtarë, të cilët i shpëtuan hebrejtë nga Holokausti, nga ai Holokaust i mallkuar që shpiku kryeçmëndaku i botës Hitleri për të zhdukur disa popuj nga faqja e dheut, si hebrenjtë, romët dhe sllavët që sipas tij nuk i përkisnin racës së parë ariane. Edhe para se të fillonte Lufta e Dytë Botërore Shqipëria ishte nje parajsë për hebrejtë të cilët përpiqeshin të shpëtonin nga kthetrat e nazistëve. Janë me mijëra ata që mundën të merrnin visa për të kaluar nëpër Shqipëri, ose edhe për të qëndruar, sipas dëshires. Hebrejtë gjendeshin në Shqipëri që në fillim të erës së re, duke u shtuar në prurjet më të mëdha në shekullin XIX. Kur nazistët i kërkuan listat e hebrejve më 1943, qeveria shqiptare kundërshtoi t’i dorëzonte ato. Si përgjigje ndaj kësaj, populli shqiptar, musliman apo kristian pa dallim, iu dha strehe, bukë e mbrojtje dhe bëri që asnjë prej tyre të mos bëhej prè e Holokaustit. Deri vonë, Shqipëria, vendi i mbyllur i Ballkanit ndoqi një politikë izoluese, kështu që askush nuk mundi t’i bënte të njohura veprimet e fisnikëve shqiptarë. Në vitin 1991, shumica e bashkësisë hebreje u vendos në Izrael. Ata sollën me vete dokumente të cilat tregonin se si shqiptarët i kishin shpëtuar duke rrezikuar veten e tyre e që pikërisht ky akt i madh unik, njerëzor duhej të gëzonte nderin që i takonte, sepse kështu po shkruhej një histori e kulluar e humanizmit midis dy popujve.

Eksperienca historike dëshmon një bashkëjetesë pa komplekse dhe të zhveshur nga superioriteti apo inferioriteti mes shqiptarëve dhe hebrenjve për më shumë se 2000 vjet. Lehtësirat që gjetën në shtetin shqiptar hebrenjtë nxitën lëvizje të dukshme të hebrenjve të këtij vendi. Shumica e studiuesve të huaj janë të mendimit se hebrenjtë në Shqipëri kishin gjithë autoritetin zyrtar të mbrojtjes veç traditës zakonore që tek shqiptarët e gjen edhe sot, traditën e mikpritjes. Kodi i mikpritjes ka bërë të vetën, ai ishte shfaqur dukshëm. Shqiptarët e kanë konsideruar si detyrë që të mbrojnë dhe të fshehin hebrenjtë që i ikin persekutimeve, në një kohë kur kombe të mëdha europiane i largonin.

Që një i huaj të entuziazmohet prej kulteve shqiptare tradicionale, kjo nuk përbën më ndonjë çudi, por shqiptarëve u takon të jenë më realistë. Është e vërtetë dhe lehtësisht e faktueshme se ka një lloj konvergjence në sjelljen e shqiptarëve ndaj hebrenjve. Ata janë ndihmuar si prej myslimanëve ashtu dhe nga të krishterët; si prej antifashistëve ashtu edhe prej profashistëve; si prej partizanëve ashtu dhe prej ballistëve; si prej të pasurve ashtu dhe prej të varfërve; si prej popullit ashtu dhe prej autoriteteve qeverisëse. Pa nënçmuar aspak virtytet e larta tradicionale të popullit shqiptar, argumentimi i çështjes duke u bazuar vetëm mbi të drejtën etnozakonore është i pamjaftueshëm.

3. Hebrenjtë dhe shqiptarët në rrjedhë të shekujve sipas albanologut Shaban Sinani

Studiuesi i njohur Shaban Sinani, autor i disa librave në lidhje me hebrenjtë në Shqipëri, të botuar midis tyre në shqip (“Hebrenjtë në Shqipëri, prania dhe shpëtimi”, 2009) dhe anglisht (Albanian and Jeës), mbas një pune shumë vjeçare, vjen me botimin e plotë, i katërti i derisotëm “Shqiptarët dhe Hebrenjtë: mbrojta dhe shpëtimi” (bot.1 – 2014, bot. 2 – 2017)”, por ndoshta jo shterues për autorin mbi këtë çështje sa humane aq të diskutuar. 

3.1. Lidhjet historike-kulturore shqiptaro-hebraike


Në vitet 1930 kanë ekzistuar projekte ndërkombëtare për krijimin e një etniteti hebraik në Shqipëri dhe qeveria mbretërore i është përgjigjur pozitivisht këtij vullneti. Hebrenjtë hynë në Shqipëri me dokumente të ligjshme dhe me identitet të fshehur. Në Shqipëri nuk u miratuan kurrë ligje antihebraike dhe nuk ka pasur kampe përqendrimi për hebrenjtë. Shqipëria dhe shqiptarët shpëtuan jo 200 hebrenj vendës, por afro 15 – fishin e tyre, të ardhur nga Europa Qendrore dhe Ballkani. Një listë prej 2265 emrash të hebrenjve të ardhur në Shqipëri para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore gjendet qysh prej muajit gusht të vitit 2005 në Memorial Museum of Holocaust. Në periudhën naziste qeveria dhe Regjenca e quajtën “çështje të brendshme” dhe pjesë të “pavarësisë relative” mbrojtjen e hebrenjve dhe nuk i dorëzuan listat e tyre (shtator 1943, prill 1944, qershor 1944). Rajhu u tërhoq përballë refuzimit të Tiranës. Pati një konvergjencë tërësore të të gjithë krahëve dhe orientimeve: antifashistë dhe profashistë; laikë e klerikë; muslimanë e të krishterë; komunistë e nacionalistë; në veri e jug për të mos lejuar prekjen e hebrenjve të strehuar në Shqipëri. Divizioni SS “Skanderbeg” i krijuar në Kosovë nuk ka marrë pjesë në ushtrimin e holokaustit. Në listën prej 801 personash të shoqëruar prej këtij divizioni në gusht 1944 drejt kampit të Saimište-s, i vetmi kamp shfarosjeje në Ballkan, vetëm 35 janë hebrenj dhe nuk është vërtetuar se këta i janë nënshtruar zhdukjes përfundimtare. Qëndrimi i shqiptarëve ndaj hebrenjve në Shqipërinë shtetërore dhe në Kosovë ka qenë i njëjtë.

Ndryshe nga shpjegimet e dhëna deri vonë, të motivuara kryesisht nga pozicione romantike, që mbështeten vetëm në atë që është quajtur virtyti shqiptar [besa, nderi, ndorja, kulti i mikut etj.]; që janë shoqëruar dhe me shtrembërime prej frikës për të thënë të vërtetën për qëndrimin unik të shqiptarëve si mikpritës dhe mbrojtës të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore, autori, akad. Shaban Sinani ka arritur të realizojë një vepër të plotë shkencore, ku çështja kthehet nga rrëfenjë në faktologji, dhe kjo është merita kryesore për të cilën mund të çmohet.

Në librin “Shqiptarët dhe hebrenjtë: mbrojtja dhe shpëtimi” autori ka përfshirë dhjetëra ilustrime të argumenteve me dokumente origjinale, foto e dëshmi, si dhe qindra referenca të autorëve vendës dhe të huaj që janë marrë me këtë temë. Shumica e dokumenteve dhe dëshmive zbulohen për publikun për herë të parë, ashtu siç shqiptohen për herë të parë fakte, qëndrime dhe këndvështrime krejt të reja për praninë dhe shpëtimin e hebrenjve në trojet shqiptare. Burimet që janë shtuar janë nga arkivat e ish-Jugosllavisë, nga arkivat italiane e gjermane, nga arkivat amerikane, nga arkivat e institucioneve të specializuara si banka të kujtesës së dokumentuar.
Autori ka një meritë të veçantë sidomos për zbardhjen e plotë të fatit të hebrenjve të Kosovës. Për ta, deri vonë, ishte formuluar akuza se ishin dorëzuar tek nazistët nga shqiptarët e mobilizuar nga Gestapo. Në kapitujt 8 dhe 9, nën titujt përkatës “Divizioni SS Skanderbeg dhe fati i hebrenjve në Kosovë në periudhën naziste” dhe “Ku u zhdukën hebrenjtë e Kosovës” autori zbardh enigmën e sjelljes gjoja të dyfishtë të shqiptarëve ndaj hebrenjve. Duke dashur ta izolojnë meritën e mbrojtjes së hebrenjve vetëm tek shqiptarët e Shqipërisë shtetërore, edhe sot botohen studime për një qendrim ndryshe të shqiptarëve në Kosovë dhe për një fat ndryshe të hebrenjve atje. Sipas studiuesit Shaban Sinani, një rol vendimtar në sjelljen historike të shqiptarëve ndaj hebrenjve ka luajtur etnotipi i tyre, i shpjeguar ky jo vetëm me tolerancën e mirënjohur ndërfetare të shqiptarëve, por dhe me sjelljen e tyre mbrojtëse ndaj të huajve, sidomos në kohë rreziku. Dhe kjo shpjegon dhe qëndrimin e njësojtë të tyre ndaj hebrenjve.

Albanologu Shaban Sinani, në këtë libër me 11 kre, shtjellon hollësisht lidhjet historike-kulturore shqiptaro-hebraike që nisin dy mijë vjet më parë, ndoshta dhe më shumë. Studiuesit e albanologjisë, që rregullisht u janë drejtuar dy kulturave të lashtësisë: qytetërimit helen dhe atij romak, për të provuar se kemi qenë këtu që nga antikiteti, të njëjtën gjë mund ta kishin bërë me kulturën hebraike, e pranishme në dëshmitë historike, në epikën legjendare, në toponomastikë dhe në forma të tjera.

Sipas Profesorit “Gjatë dymijë vjetëve, ardhjet më të mëdha të hebrenjve në hapësirën shqiptare dëshmohen në kohërat kur ata kanë qenë më të rrezikuar.

1. Hebrenjtë romaniotë, siç dëshmon Flavius Joseph, autor i veprës De Juadica Bellum, janë më të hershmit, qysh në shek. I. Ata u vendosën në viset jugore proto-shqiptare. Në Sarandë hebrenjtë kishin sinagogën e tyre qysh në shek. V në të njëjtën ndërtesë me bazilikën e të krishterëve. Kjo prani dëshmohet edhe në arkeo-toponimi.

2. Hebrenjtë sefardë apo sefardikë u vendosën në Arbanon pas inkuizicionit në Spanjë e Portugali. Sipas disa studiuesve, si Alain Ducellier e Bogumil Hrabak, në shekullin XV në Vlorë popullsia hebreje ishte popullsi shumicë.

3. Hebrenjtë sabethazevistë u vendosën në Shqipëri pas vitit 1666, kur kryengritja mesianike e udhëhequr nga Sabetha Zevi dështoi.

4. Hebrenjtë ashkënazi janë grupimi i fundmë i hebrenjve që u vendosën në Shqipëri, pas shpalljes së doktrinës final solution.

Me përjashtim të hebrenjve sefardë, që ishin më shumë, secili prej grupimeve të tjera të hebrenjve ka pasur afërsisht 3 mijë persona.

Një pjesë më e madhe e hebrenjve të ardhur janë ungjillizuar. Një pjesë janë konvertuar si maranos, një pjesë në rendin dönme të bektashinjve”.

Në tekst ai paraqet faktet sesi në vitin 1931 qeveria mbretërore e Shqipërisë urdhëroi regjistrimin e plotë të popullsisë. Me këtë rast hebrenjve iu njoh e drejta e komunitetit. Siç vërejnë Giovanni Cimbalo e Berndt Fischer, ky ka qenë një akt i rrallë në Europën e asaj kohe, të pushtuar nga antisemitizmi.

Në kohën kur antisemitizmi në Europë ishte kthyer në doktrinë, Shqipëria u bë vendi i parë dhe i vetëm në kontintent që u njohu hebrenjve të drejtën e organizimit në bashkësi dhe legjitimoi shabbat-in. Është rasti i vetëm i diskriminimit pozitiv të hebrenjve gjatë asaj kohe të errët.

E drejta e komunitetit inkurajoi ambasadorin amerikan në Tiranë Herman Bernstein, një figurë qendrore e lëvizjes sioniste botërore (bashkë me A. Einsten-in dhe Ben Gurion-in), që të niste menjëherë negociatat me ambasadorin shqiptar në SHBA Faik Konica për të arritur një marrëveshje ndërshtetërore shqiptaro-amerikane për pranimin në Shqipëri të 500 familjeve hebreje. H. Bernstein e vizitoi kuadrat për kuadrat, me hartë në dorë, gjithë territorin e pabanuar të Shqipërisë bregdetare, që nga Buna deri në Vjosë, me qëllim që instalimi i familjeve hebreje të realizohej pa cenuar asnjë interes individi, asnjë pronë private, pa shkaktuar asnjë provokim.

Misionarë të Kongresit Botëror të Hebrenjve, të Komisariatit të Lartë të Refugjatëve dhe të Lëvizjes Sioniste negociuan intensivisht me qeverinë mbretërore gjatë viteve 1933-1935, duke vijuar të njëjtin projekt të ambasadorit Bernstein. Në vitin 1935 Tiranën e vizitoi misionari i mandatuar Leo Elton, i cili pati bisedime me dy ministra, të ekonomisë dhe të oborrit mbretëror, dhe me ta arriti marrëveshjen që Shqipëria të pranonte masivisht hebrenjtë e rrezikuar dhe ata të vendoseshin në territore të lira, në formën e ngulimeve, të ngjashme me kibutz-et e sotme. Raporti i misionarit Leo Elton iu dorëzua Rektorit të parë të Hebreë University prof. Judah Leib dhjetë vjet më vonë, ku ruhet edhe sot pjesërisht i sekretuar. Ato pak fakte që kanë dalë nga ky raport prej rreth 50 fletësh bëjnë të njohura të njëjtat të dhëna që përmbajnë burimet e arkivave shqiptare. Siç ka shkruar para disa vjetësh Nir Hasson në të përditshmen Haaretz, në këto dokumente Shqipëria cilësohet atdhe i dytë dhe atdhe rezervë i hebrenjve. Ndërsa një pjesë e shtypit europian të asaj kohe shkroi me panik se Shqipëria po izraelitizohej.

Pikërisht kjo është koha kur për herë të parë Italia fqinje, e cila, me një vendim të posaçëm të Konferencës së Ambasadorëve (1921), kishte fituar paketën e privilegjeve mbi Shqipërinë, filloi të alarmohej. Një informator i posaçëm iu shtua në personelit të Ambasadës së Italisë në Tiranë, për të raportuar vetëm për hyrjen e hebrenjve. Në një prej teksteve të shifruar të informatorit (1936) thuhet: Pa dashur të shkaktoj alarm tek ju (në Farnesina), duhet t’ju them se simpatia shqiptare për ne shumë shpejt do të mbarojë dhe vendin tonë do ta zënë hebrenjtë. I njëjti informator, në një radiogram tjetër të mëpasmë, shkruan: Sot, si çdo ditë, shkova në kafe “Kursal” në kërkim të të rejave për hebrenjtë. Por, sa isha ulur në tryezë, brenda hyri një hebreje polake aq e bukur, sa u shastisa fare dhe s’kam fare çfarë të raportoj. Ardhja e hebrenjve në Shqipëri u lehtësua edhe nga marrëveshja midis qeverisë austriake dhe asaj të Tiranës për heqjen reciproke të vizave (1931).

Në vitin 1932 në Shqipëri kishte 200 hebrenj rezidentë të vetëdeklaruar. Deri në prag të luftës numri i hebrenjve të ardhur ishte gati 1000. Pati presione nga Roma për të përshtatur ligjet anti-semite që ishin miratuar në Itali dhe Gjermani, por jo me ton urdhërues. Dy aktet më restriktuese për hyrjen e hebrenjve në Shqipëri janë të muajve shkurt dhe mars 1939. Janë dy vendime të qeverisë për ta kushtëzuar hyrjen e hebrenjve me deklarimin se kanë 250 franga dhe në vendimin e dytë – 500 franga pasuri me vete.

Politika italiane edhe gjatë luftës iu përshtat realitetit shqiptar. Në vitin 1942, në shërbimin e xhenios në Durrës, që e komandonte pikërisht një prej presidentëve të ardhshëm të Italisë republikane, Carlo Aseglio Ciampi, në atë kohë i mobilizuar ushtarakisht në luftë, kishte së paku 20 hebrenj të punësuar. Slogani i mëkëmbësisë fashiste për hebrenjtë në Shqipëri ishte: “Sorvegliare, non toccare, non punire”.

Gjatë viteve 1939-1943 në brendësi të Shqipërisë së vjetër shtetërore kanë hyrë afro 2000 hebrenj. Grupet më të mëdha janë tre: 94 familje dhe 87 individë nga Kosova (1942); 182 hebrenj nga Mali i Zi (1942) dhe 350 nga Dalmacia (1942). Për paradoks, hebrenjtë e Dalmacisë edhe sot konsiderohen të zhdukur. Por ruhen listat e pranimit të tyre në Durrës dhe pastaj të shpërndarjes nëpër vendbanime të sigurta. Në listat e hartuara prej nesh afro dy dekada më parë, gjatë periudhës fashiste janë shenjuar 3265 emra hebrenjsh. Tashmë kjo listë është pasuruar dhe në të gjenden 3750 emra. Asnjë prej tyre nuk është deportuar, kallëzuar apo dorëzuar. Më pas nuk ka pasur më listime. Në Shqipërinë e viteve të luftës, së cilës i ishin bashkuar edhe tokat e lirueme, s’ka pasur as kampe pune, as kampe përqendrimi, as kampe shfarosjeje. Ka pasur vetëm kampe tranzitimi. Hebrenjtë e ardhur regjistroheshin, sistemoheshin në ndërtesa shtetërore të përshtatura si rezidenca të përkohshme (klinika, posta, nënprefektura etj.) dhe pastaj zhvendoseshin në hinterland, larg rrezikut. Gjatë këtyre viteve, hebrenjtë që qendronin përkohësisht në kampe.

Në shtator të vitit 1943, kur ish-ambasadori i Reich-ut në Beograd Herman Neubacher, që mbulonte edhe Shqipërinë, në bisedimet me katër përfaqësuesit e bashkësive fetare për të pranuar formulën pavarësi relative kundrejt neutralitetit relative, lejoi çdo diskutim, me përjashtim të tre kushte të panegociueshme: 1. dorëzimin e listave të hebrenjve; 2. dorëzimin e arit monetar që ruhej në Romë dhe 3. dorëzimin e dy ungjijve të shenjtë (dy kodikët e Beratit). Katër negociatorët refuzuan kategorikisht fillimin e bisedimeve nëse do të mbetej kusht dorëzimi i listave të hebrenjve (dhe listat e të gjithë të huajve që gjendeshin ndërkaq brenda në Shqipëri), sepse u konsideruan të domestikuar e të hospitalizuar tashmë. Katër negociatorët po atë ditë pranuan dorëzimin e floririt dhe heshtën për dy kodikët (por fshehurazi njoftuan mitropolinë e Beratit për rrezikun). Listat u kërkuan edhe dy herë të tjera: në prill 1944 dhe në qershor 1944 (Pinkas Hakehillot). Më pas qendrimi i Reich-ut ka qenë: Me shqiptarët nuk merremi vesh dot në këtë pikë, prandaj kjo çështje të mos hapet më.

Në tetor të vitit 1943, në takimin midis përfaqësuesve të lartë të Gestapo-s Mueller dhe atij të ministrisë së punëve të jashtme Thaden zhvilluar në Berlin, u vendos që për të gjitha vendet që sapo kishin hyrë nën kontrollin e Reich-ut, pas kapitullimit të Romës, të zbatohej formula final solution. Rasti i Shqipërisë u trajtua më vete. Në procesverbal thuhet: “Autoritetet e Shqipërisë kanë një ndjeshmëri shumë të lartë ndaj kësaj çështjeje. Ata konsiderojnë se pavarësia relative që u kemi njohur është demagogjike nëse preken hebrenjtë dhe të huajt që gjenden në shtetin e tyre, që ata e kuptojnë “nën mbrojtjen e tyre”. Duke qenë se ata e quajnë këtë një çështje të brendshme, hë për hë të mos ndërmerret asnjë veprim. Dhe, nëse do të parashihet një ndryshim qendrimi, asnjëherë nuk do të veprohet pa njoftuar dhe pa marrë pëlqimin e autoriteteve shqiptare. Në periudhën naziste në Shqipëri për hebrenjtë kishte names, no numbers: qysh më herët të gjithë hebrenjtë ishin të listuar dhe këto lista i kishin në duar qeverisësit. Populli kishte mundësi t’u jepte hebrenjve bukë e punë, plis e qeleshe dhe kostum popullor, një emër shqiptar dhe një lidhje të shpikur farefisnie, por listat nuk ishin në duart e popullit.

Një prej pikëpyetjeve më problematike për rolin e shqiptarëve gjatë Holokaustit lidhet me fatin e hebrenjve në Kosovë. Pyetja dyshimtare, e shtruar edhe nga studiues seriozë (Kosta Savich), është nëse ka pasur dy qëndrime të ndryshme shqiptare ndaj hebrenjve. Siç thuhet në Talmud, kush shpëton një jetë ka shpëtuar një botë, që ka të njëjtin kuptim me thënien kush çon në rrezik një jetë çon në rrezik një botë.

Në pranverë të vitit 1942, mbështetur në statutin special të Mitrovicës, që i lejonte ushtrisë naziste hyrjen pa autorizim në ato hapësira që quheshin territori liberi (tokat e lirueme) të Kosovës, një ekspeditë e trupave speciale të Reich-ut mori detyrë të arrestonte të gjithë burrat hebrenj që jetonin në Prishtinë. Drejtori i spitalit të këtij qyteti mjeku Spiro Lito bëri marrëveshje me të sëmurët shqiptarë të shtruar për shkaqe lëngimesh të rënda që ata të ktheheshin në shtëpitë e tyre dhe të lironin shtretërit, ku u strehuan si të sëmurë burrat hebrenj të Kosovës. Për të penguar hyrjen në spital për kontroll, drejtori vendosi shpallje kudo nëpër qytet se popullata duhej të ruhej prej epidemive të rrezikshme infektive. Asnjë nga shqiptarët që u kthyen në shtëpitë e tyre për të bërë të mundur fshehjen e hebrenjve nuk dekonspiroi!

Nuk ka pasur ndonjë dallim në qëndrim ndaj hebrenjve midis myslimanëve, ortodoksëve dhe katolikëve. Monsinjor Vinçens Prennushi ishte një prej klerikëve që ungjillizoi grupe hebrenjsh pa katekizëm dhe pa kurrfarë praktike kishtare, vetëm për t’u dhënë identitet të krishterësh. Kodi i nderit kanunor, besa dhe mikpritja tradicionale malësore shqiptare, ishin faktorët që i shpëtuan hebrenjtë në Shqipëri. Pa dyshim që ishin ndër shumë faktorë të tjerë, por jo përjashtimorë. Mbrojtja dhe shpëtimi i hebrenjve është një virtyt i pandashëm. Proverbial është rasti i arrestimit të katër hebrenjve nga Shkodra. Ekziston një letërkëmbim midis qeverisë bashkëpunuese shqiptare dhe komandës naziste, në të cilën kërkohet lirimi i tyre, meqë qeveria e ka paguar tashmë kushtin e komandës prej 1500 napolonash flori për secilin.

Vlen të theksojmë edhe një fakt shumë domethënës që përmend Profesori: 16 hebrenjtë që kanë rënë dëshmorë për lirinë e Shqipërisë, që meritojnë memorial, ndër të cilat infermierja hebre Berta Ruben Zenuni, e cila ra dëshmore për lirinë e Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Statusi “Dëshmorit i Atdheut” u është njohur 16 hebrenjve, por ata mund të jenë më shumë. Sinani thotë se rënia e tyre si dëshmorë për atdhe, duhet të studiuar më thellë nga historianët. 200 hebrenj ishin rezidentë, por Shqipëria shpëtoi plot 3750 hebrenj të ardhur nga rajonet më të rrezikuar të Evropës. Ky fakt tashmë studiohet në kurrikulat e shkollave të mesme të Izraelit, por kjo ende nuk ka ndodhur në sistemin tonë të mësimdhënies.  Historia e mbrojtjes së hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore mendojmë se vlen të do të mësohet përmes vendit tonë.

3.2. Vlerësime për këtë vepër humane dhe shkencore

Vuajtjet e sakrificat e hebrenjeve për të krijuar shtetin e tyre janë të njohura e të dokumentuara e po ashtu janë të njohur e të dokumentuara edhe sakrificat që kanë bërë shqiptarët për të ekzistuar, për mos u zhdukur dhe për të qenë të pavarur. Ajo që i bashkon hebrenjtë dhe shqiptarët është dashuria për vendin dhe gaditshmëria për sakrificë ndaj idealeve për atdhedashuri. Historia e shqiptarëve në Ballkan nuk është vetëm gjeneza e fillimit të gjitha besimeve për herë të parë në këtë Rajon e jo vetëm, por edhe porta e takimeve të mëdha të civilzimeve të Mesdheut, që padyshim mbeten gjeneza e civilizimeve më të rëndësishme botërore që njohim e pranojmë sot. Të gjitha këto informacione dhe mjaft të tjera të dobishme i marrim nëpërmjet studimit të këtij punimi shkencor të autorit, që ndërkohë gëzon statusin “Personel Akademik i ftuar” i Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë.

Për punën shkencërisht dhe bujarisht madhore të akad. Shaban Sinanit mbi Shqiptarët dhe Hebrenjtë, kanë bërë vlerësime shumë  studiues  shqiptarë e të huaj dhe figura të njohura, nga të cilët po shkëpusim Çfarë shprehin dy personalitete:

“Puna juaj e thellë kërkimore dhe njohuritë e gjera rreth ngjarjeve të Luftës së Dytë Botërore, veçanërisht në lidhje me hebrenjtë në Shqipëri e në trevat, janë të një cilësie unike dhe një pasuri për kujtesën kolektive dhe historinë e asaj periudhe të errët në Europë. Ne e njohim dhe vlerësojmë lart ndihmesën tuaj. Iniciativa juaj u bë faktori kryesor për njohjen e publikut me faktet historike. Në emër të qeverisë dhe të popullit të Izraelit ju falënderoj për përpjekjet tuaja, për kohën e investuar dhe për përkushtimin ndaj çështjes më të rëndësishme në historinë tonë.”

                                                                                        Amira Arnon, ambasadore e Izraelit (2008)

“Roli i Shqipërisë për të shpëtuar hebrenjtë nga tmerret e Holokaustit nuk është i njohur aq sa meriton. Është diçka me të cilën të gjithë shqiptarët mund të krenohen. Shqipëria mund të bëjë gjithmonë më shumë për t’i treguar botës historinë e vet të shkëlqyer për të parandaluar persekutimin e hebrenjve në tokën e saj. Disa shqiptarë janë duke bërë pikërisht këtë. Për shembull, profesor Shaban Sinani. Punimet e tij të shumta dokumentojnë që, edhe në vitet më të errëta të Holokaustit, në Shqipëri ndodhi një bashkim i të gjitha kaheve politike dhe besimeve fetare – antifashiste dhe profashistë, komunistë dhe nacionalistë, myslimanë dhe të krishterë, besimtarë dhe jobesimtarë – për t’u siguruar që asnjë hebreu të strehuar në Shqipëri nuk do t’i hynte gjemb në këmbë.”

                                                                John L. Withers ll, ambasador i SHBA në Shqipëri (2010)

4. Vlora dhe hebrenjtë e “saj”

Meqenëse kemi patur mundësinë e njohjes së disa familjeve vlonjate, që ndihmuan hebrejtë gjatë asaj lufte të pashembullt gjakatare, po sjellim në këtë konferencë të nderuar shkencore të përmasave ndërkombëtare (7-th International Conference) fragmente grimcëzash humane nga historia e këtyre njerëzve. Ndoshta shprehemi sadopak mbi kontributin e Shqipërisë europiane në funksion të lirisë, me krahët e përmasave humane universale. 

Në Shqipëri e dinë që Vlora është një nga ato qytete, ku Hebrenjtë gjetën përkrahje e strehë gjatë Luftës së Dytë Botërore (LDB). Në Vlorë, prej shekujsh ka jetuar një komunitet i konsoliduar hebrejsh, ndërsa gjatë LDB, asnjë prej tyre nuk u dorëzua tek nazistët e Hitlerit, pasi qytetarët vlonjatë u kujdesën për ta,e siç thotë një fjalë e urtë shqiptare, “i fshehu nën gjuhë”, që të mos i kapte armiku. Për t’u futur sadopak në situatë të lëndës që po trajtojmë mund të shprehemi, se gjatë pushtimit të Granadës, Ferdinandi i Napolit përzuri nga territoret e reja, nga Kastilja, hebrejtë sefaradi, të cilët emigruan drejt Ballkanit. Në këtë periudhë, ose më saktësisht në vitin 1526, Vlora u shndërrua në një destinacion kryesor për hebrenjtë sefaradi. Nga 5000 banorë që kishte qyteti në atë kohë, 3600 ishin hebrej dhe për këtë arsye, Vlora është përfshirë në Enciklopedinë Hebreje, mes 13 qyteteve të tjera botërore. Ka një cilësim biblik dhe kuranor për popullin izraelit, që ne e shikojmë në kufijtë e legjendës. Në rrafshin e përafërsive gjeografike e antropologjike, çifutët i përkasin të asaj popullate e rrace të emërtuar arabike. Për ata ende qarkullon legjenda e “popullit të mallkuar”, që, gjithsesi, antropologjikisht nuk qëndron, sepse nuk mund të themi “popull i keq” apo “popull i mirë”, por, “njeri i keq” ose “njeri i mirë”.  Ana tjetër që na shtyn të thellohemi në këtë punim, është se përse Hitleri realizoi atë platformë famëkeqe ndaj një popullate nga më emigrantet në botë, pothuaj përherë në lëvizje, ndaj të cilëve qarkullon opinion si të ditur, të pasur e të djallëzuar. 

Interesantë janë faktet që vijnë mbi praninë  e vazhdueshme të hebrenjve në qytetin e Vlorës, një nyjë nevralgjike e këtyre shtegtimeve sa me të drejtë besohet “se në një shesh të vogël në rrugën Ceno Sharra kishte pas qenë një sinagogë” e pajisur me Libra të Shenjtë të shkruar në hebraisht, madje në një burim shënohet, se “Bashkësia hebraike e Janinës, që tani zyrtarisht i përket Greqisë, pjesë e Shqipërisë, ka një Sefer Tora shumë të vjetër që i përket sinagogës së Vlorës, rreth 500 vjet më parë…”, gjë të cilën e konfirmon dhe Enciklopedia e Përgjithshme Hebraike, duke njoftuar praninë e hebrenjve në Vlorë rreth 500 vjet më parë, ku natyrisht ka pasur një mjedis komunikues madje miqësor me popullsinë vendase, duke shkëmbyer miqësi dhe bashkëpunim të ndërsjellë.

Studime të shumta njoftojnë një lëvizje të vazhdueshme të grupe të caktuara hebrenjsh, të cilët siç njihen në traditën e tyre të shtegtimit dhe të krijimit të jetesës në vende dhe me popuj që mund të bashkëpunojnë, e reflektojnë në këto këndvështrime historike dhe burime të rëndësishme Vlorën dhe bregdetin shqiptar një vend të lakmueshëm, ndërsa popullsisë e tyre një popullsi të hershme me fizionomi sociale të formuar dhe të qëndrueshme. Kronika e Vlorës, si e tillë është shumë e pasur me historinë e shtegtimit të hebrenjve në qytetin  lashtë të Vlorës, por edhe të rrethinave përreth, jo vetëm në kohët e hershme, kur hebrenjtë nuk përndiqeshin, por edhe më vonë, kur ata Lufta e Dytë Botërore i vuri në shënjestër për t’i zhdukur nga faqja e dheut.

Gjatë kësaj kohe, jo vetëm nga burimet shkrimore, por edhe të qytetarëve të Vlorës të shumta janë familjet vlonjate që u erdhën në ndihmë familjeve hebreje që në momentet e para ku heretizmi nazist u shfaq në të gjithë Evropën kundër tyre. Në kujtesën qytetase përmenden ende Muhedin Haxhiu (djali i Osman Haxhiut), një familje me tradita të njohura patriotike dhe atdhetare, kryetar i Bashkisë së Vlorës, i cili bashkë me Qemal Xhuherin  i pajisën çifutët me pasaporta, ku shënohej emri i tyre si myslimanë apo i krishterë, siç ishin Matheo Josefi, Mateo Matathia, Pepe Levin, Nesim Levin; rastin kur Shqipërinë e pushtuan nazistët gjermanë, në ditët e Betejës së Drashovicës, në shtatorin e vitit 1943, Froni Antifashist Nacional – Çlirimtar i këshilloi hebrenjtë të largoheshin nga Vora dhe të strehoheshin në fshatrat Trevllazën, Babicë, Llakatund, Lubonjë Nartë, madje dhe në Bashaj e Vermik.

Në këtë situatë tragjike për hebrenjtë kudo ku ata ishin, populli i Vlorës iu kthye në mbrojtje jetës së tyre. Familja e Jakov Solomonit u strehua te Kasëm Koçerri në Vermik, duke i siguruar jetën. Vajza e tij, Zhaneta, u vesh me çitjane, djali, Miosi, u vesh me rroba fshati dhe me qylaf. Ndërsa mësuesi Nuro Hoxha nga Tërbaçi strehoi familjen e Ilia Solomonit si dhe ata të Moise dhe Elizar Negrinit. Vite më parë së bashku me gazetarin Harilla Koçi kemi bërë një bisedë të gjatë me të birin e ish-mësuesit Nuro Ahmet  Hoxha, mësuesin e ndjerë Sazan Hoxha. Ilia Solomoni u arrestua nga nazistët, por ai u shpëtua nga vlonjatët, ashtu siç Qamil Xhyheri shpëtoi nga nazistët Vitori dhe Eftimi Jakool, Jose Jakool, kurse familja Kohen u strehua në Trevllazër,  te familja Lazaj, një histori e cila zë një vend të rëndësishëm edhe në një libër të rrallë me kujtime nga një vajzë hebreje, lindur dhe rritur në qytetin e Vlorës

4.1. Kujtimet e një vajze hebreje të rritur në Shqipërinë komuniste

Vetëm pak javës më parë, në Vlorë u zhvillua një veprimtari e veçantë përurimi i librit “Lulja e Vlorës” (bot. Shqip) = “The flover of Vlora” (bot. Anglisht) i zonjës Anna Kohen, një shqiptaro-hebreje nga Vlora. 

Sipas autores, historia fillon në vitin 1938 me prindërit e mi. Në atë kohë, gjyshi dhe gjyshja dhe babai i saj , atëherë një djalë i ri, kishin shkuar në Shqipëri dhe gjetën disa familje të tjera hebrenjsh Romaniotë, që kishin shkuar nga Janina në Vlorë. Ishte një komunitet shumë i vogël dhe ata u bënë pjesë e tij. Kur komunistët erdhën në pushtet, ata nuk mund të largoheshin edhe pse ishin shtetas grekë, kështu që u bllokuan në Shqipëri ku lindëm ne katër fëmijë, pas luftës…

Prof. Bardhosh Gaçe në shkrimet e tij e paraqet Anën si një “përmendore” të gjallë të shpirtit human vlonjat dhe hebre. Ai thekson se Anna Kohen, duke botuar librin “Lulja e Vlorës”, natyrshëm ka vënë në lëvizje kujtesën e kohës, jo vetëm atë të Luftës së Dytë Botërore, por edhe më herët, lidhur me historinë e udhëtarëve të huaj në Shqipëri, por jo vetëm kaq, ku një vend të rëndësishëm zë kujtesa dhe tradita e shtegtimeve të hebrenjve, të cilët falë aftësisë për të njohur kohën, tregtinë, kulturën e komunikimit të popujve, nevojën për të vënë në punë intelektin e tyre në çdo kohë dhe çdo veprimtari ekonomike më së dukshmi, shtegtimet e të cilëve evidentohen shekuj më parë. Kjo, jo vetëm rrëfimin e Kohen e bën të rëndësishëm, por të gjithë historinë e shtegtimit të çifutëve në Shqipëri, të cilët u trajtuan si qytetarë, e për më tepër në mbrojtësit më të rëndësishëm të jetës së tyre. Kjo traditë e hershme e shqiptarëve, duket se zë vend që opinionin e shkrimtarit të madh të shekullit II p.e.s Apollodari apo gjeografit të lashtësisë Scymni, të cilët sjellin fakte interesante mbi marrëdhëniet iliro-hebraike, por dhe Zaharia Majani, i cili shënon se “filistinët i përkasin trungut ilir”.

Njoftime interesante vijnë përmes historianëve Meillet dhe Kohen, të cilët thonë se në Epir (Iliri) ka ekzistuar një qytet i quajtur Paleiste (Palasa e sotme në Himarën e Vlorës), ndërsa njoftime të tjera iliro- hebraike vijnë në Dhiatën e Vjetër te filistinët, ndërsa gjurmë të tjera hebrenjsh në Shqipëri gjenden në zbulesën e hershme të emrit Finiq dhe shumë njoftime të tjera autentike të historianëve si Josephus Flavius (viti 135 të mbretit të Laqedemonisë), prani të heronjve hebraikë në kohën e sundimit romak, apo njoftime të tjera të vitit 1281 në arkivat e Raguzës. Pastaj në vitet e fundit të shekullit XV dhe burimet e Historisë së Shqipërisë që njoftojnë për gati 528 familje hebraike në Vlorë, po ashtu dhe 25 familje hebraike në Berat e gjetkë. Këtë kronikë të pranisë së vazhdueshme të hebrenjve në Shqipëri, veçmas në Vlorë e sjellin edhe burime të tjera si diplomati amerikan Herman Bernstein, po ashtu dhe në Elbasan, Berat, Krujë, Janinë dhe ndonjë qytet tjetër shqiptar.

Në këto kushte, libri “Lulja e Vlorës” e ka kapërcyer “cakun” e të qenit një monografi apo një jetëshkrim. Anna Kohen ka jetuar një kohë të rëndësishme të jetës së saj në Vlorë dhe në Shqipëri, pikërisht kur ajo arrinte të kuptimësonte në një plotësi të qartë fëmijërinë dhe moshën rinore, kohën kur arrinte të kuptonte dhe të ruante kodet e komunikimit mes familjes dhe mjedisit, po ashtu dhe të nxënit të edukimit mbi origjinën dhe historinë e familjes së saj. Duke qenë një libër më shumë se i tillë, sepse ai ka një kontekst të gjerë të nënkuptuar dhe (jo) të shkruar, Anna Kohen përçon një realizëm të qartë në tregimet e saj, natyrisht ajo shfaqet e mirinformuar për gjithçka vjen familja dhe ajo. Po ashtu edhe si ku ajo jeton, libri merr një vlerë të çmuar, pasi në të rrëfehet për një familje hebreje, në kohën e një antisemitizmi të shpallur nga fuqia më e madhe e kohës, nazizmi, i cili kishte ngritur krematoriumet e vdekjes për çdo hebre të kapur kudo dhe kurdo.

4.2. Libri si një roman autobiografik

Kushdo që ka lexuar librin e autores, përjeton emocionet njësoj sikurse rrëfimtarja, e cila, na tregon mrekullisht mbi mbijetesën e një pjese të familjes së saj në një vend të vogël, të varfër dhe të pazhvilluar, ku kryqëzatat e kulturave, luftërave dhe reformacioneve të besimit kristian kishin lënë shenjat e veta, pra Shqipëria e vogël, e cila përmasohet jo vetëm nga Anna Kohen, por gjithë kujtesa e mbijetesës së hebrenjve, vendi dhe njerëzit e të cilit arritën të tejkalojnë “heretizmin” e besimit, arritën të refuzojnë praktikisht dhe shpirtërisht fuqinë e vdekjes më të madhe të kohës së nazizmit, duke mbrojtur çdo hebre që i rrezikohej jeta. Pra, siç edhe mund të kuptohet, libri ka një kontekst të gjerë, që autorja është përpjekur ta sendërtojë në detaje të shumta jetësore dhe të nevojshme për të krijuar një komunikim të besueshëm dhe të dëshiruar prej saj. Dhe përballë kësaj furtune vdekjeprurëse .

Libri “Lulja e Vlorës” është shkruar në kohën më optimale nga Anna Kohen, ku kuptohet lehtësisht, pasi në të sundon një arsyetim i thellë, një pjekuri e nevojshme për të reflektuar kohën në të gjithë marrëdhëniet që ajo kishte me hebrenjtë në Greqi dhe në Shqipëri me familjen Kohen dhe vetë Anna Kohen. Familja e saj i përket një dege të njohur dhe të madhe hebraike të romaniotëve të Greqisë, një degë e njohur e dyndjeve hebraike prej kohësh në zemrën e kontinentit të vjetër. Mjedisi hebre në Shqipëri, veçmas në Vlorë, e bën rrëfimin dhe librin e autores dëshmi dhe relikte të çmuar. 

Psikologjia dhe praktika hebraike për të ndërtuar një raport jetësor me vendin ku banojnë, edukimi tradicional hebraik në një qytet bregdetar, ku kohët kanë lënë shenjat e tyre, ruajtja e raportit me besimin si një veti dhe kod mbijetese më së shumti për hebrenjtë, gjithashtu dhe triumfin e shpirtit hebraik. Në të gjithë larminë e thyerjeve dhe ngjarjeve jetësore, induksionet dhe deduksionet që  Kohen sjell për lexuesin e saj, ajo nuk i shmanget realitetit shqiptar. Një realitet i veçantë, herë i ashpër dhe herë i propozuar si sfidë për shqiptarët dhe çifutët.

Duke zënë një kohë të konsiderueshme, libri është gjithashtu edhe një memorie për të njohur Shqipërinë dhe shqiptarët, është një ftesë për të njohur njerëz, kohë, kulturë, traditë, mjedis social dhe familjar, psikologjinë e një populli i cili më mirë se çdo popull tjetër në botë di ta përdorë besimin e tij si humanizëm, një ftesë për të njohur kodet e lashta të familjes shqiptare mbi parimet humane mbi të cilët është ngritur. Është një ftesë për të njohur Trevëllezërin e malësisë së Vlorës, streha ku familja Kohen arriti t’i mbijetojë “murtajës” naziste. Përmes një raporti të tillë, më së pari jetësor, pastaj dhe mjaft intelektual, Anna Kohen ka përçuar me realizëm një kronikë të kohës, e cila kurrsesi nuk është e kufizuar në perimetrin e saj fizik, por në të ka kaq shumë kulturë nga trashëgimia e lashtë dhe ajo historike që popujt e Ballkanit kanë pasur me kulturën e lashtë antike, veçmas shqiptarët, paralelet e njohura iliro – çifute, iliro – greke, ku kodet  lashta klasike u përthithën shoqërisht dhe ishin vepruese brenda familjes gati gjithmonë, ndryshe grekëve të mëvonshëm, pasi kodet e shprishura të besës dhe të humanizmit bënë që pjesa më e madhe e hebrenjve, gjatë Luftës së Dytë Botërore t’u dorëzoheshin nazistëve për t’i eliminuar, siç ndodhi me pjesën tjetër të familjes Kohen në Greqi, e cila u eliminua nga furtuna naziste.

Një libër i shkruar nga një hebreje për një temë dhe një çështje të mprehtë, e cila vazhdon të jetë ende një raport i rëndësishëm diplomatik i botës së qytetëruar, sjell në vëmendje një mjedis shqiptar, për shumë arsye thith vëmendje dhe përcjell një vlerë të çmuar në të gjithë botën e qytetëruar. Anna Kohen duke respektuar sakrificën dhe jetën e familjes dhe jetën e saj, i bën një shërbim të çmuar Vlorës dhe Shqipërisë, sakrificës dhe mendjes së kulluar të shqiptarëve, të cilët arritën që në një kohë plotë mjegull dhe të errët të shohin përtej saj.

Ajo ndjen përkushtim për Shqipërinë, pasi ajo i lejoi asaj t’i mbijetojë shpirti hebre romaniot, i rëndësishëm për një familje tregtare, pasi siç shkruan Anna Kohen: “Familja ime shiste pëlhura dhe gjithashtu i lyente copat me bojë”, ashtu siç ajo kujton mbijetesën fizike të familjes së saj, pasi “Gjatë Luftës së Dytë Botërore ishin po të njëjtat familje myslimane [shqiptare: shën. ynë, E.Ç, A.H]  që fshehën familjen time nga Holokausti – ata (shqiptarët) na dhanë emra myslimanë dhe na ndihmuan për t’u hequr sikur ishim të tillë. Anëtarët e familjes sonë, të cilët në Greqi, përfshinë të gjithë familjen e nënës, u vranë në kampet naziste të shfarosjes”, një përkushtim që e përshkon të gjithë librin e saj.

Duke kujtuar dhe sjellë në vëmendje lëvizjet e para hebreje në Shqipëri që nga “revolta hebraike në Jude” (vitet 66-73 të erës sonë) dhe përgjatë kohëve të mëvonshme, ku ajo i përshkruan si qytetet mikpritëse Vlorën Beratin, Elbasanin, Tiranën, Shkodrën, Sarandën dhe Kosovën gjithashtu, ajo nuk harron të përshkruajë tipare dhe cilësi shqiptare të kodifikuara madje si besën e shqiptarëve, por dhe unitetin e besimeve fetare, pavarësisht masës në të cilën ata janë në vend, njërin nga motivet që ajo e konsideron të rëndësishëm është besa, për të cilën shënon: “Besa përmban disa kuptime, duke filluar nga besimi, besimi i pathyeshëm dhe traktati, deri “fjala e nderit”. Ajo do të thotë, që dikush ka bërë një zotim të shenjtë për të mbajtur premtimin e tij si dhe për të ofruar mirëseardhje dhe siguri”.

Në libër nuk mungojnë konstatimet e qarta, mjaft të rëndësishme për kohën, por edhe raportet e popujve në Ballkan. Rëndësi merr konstatimi i saj kur shkruan: “Ndryshe nga Greqia, Shqipëria arriti t’i shpëtonte hebrenjtë e vet gjatë Luftës së Dytë Botërore,...”, e cila gjithashtu i kishte krijuar familjes së saj mundësi mbijetese dhe integrim social gjatë gjithë kohës kur ajo ka jetuar në Vlorë dhe është arsimuar në kushte të barabarta me të tjerët në Shqipëri. Janë mjaft të rëndësishëm mjediset fshatare që përshkruan Anna Kohen në fshatin Trevllazën të Vlorës, në familjen Kadri Lazaj, ku ndër të tjera ajo arrin ta përçojë mjaft mirë sakrificën e kësaj familjeje përmes një pasazhi të tillë: “Kadriu dhe gruaja e tij, Vera, morën në dorëzim dhe strehuan me vetëmohim familjen time në shtëpinë e tyre. Në atë shtëpi jetonte edhe gjyshja e tyre, Ankoja, së bashku me dy fëmijët e çiftit Lazaj, Dalipin edhe Nailen,… Musa Sinani, i vuri të gjithë pjesëtarëve të familjes sime nga një emër mysliman…” dhe në sakrificën përballë pushtimit nazist kjo ishte sublime për këtë familje tradicionale myslimane shqiptare, e cila detyrimisht kishte sakrifikuar vetveten për të mbrojtur dhe fshehur familjen çifute Kohen.

Ashtu siç shkruan edhe Anna Kohen, se familja e saj “e ndjen plotësisht të mirëpritur në atë fshat bujar shqiptar”, sakrificën dhe bujarinë e të cilëve Kohenët nuk do ta harronin kurrë, do të kujdesej të shkonte dhe pas shumë vitesh në Trevllazën, rast për të cilin shkruan ndër të tjera: “…munda të takoj djalin e Kadriut dhe Verës, Rokon. Ai dhe nipërit e tij kishin ruajtur traditën e kultivimit dhe përpunimit të ullirit në Trevllazër. Rokoja më çoi në shtëpinë e vjetër ku jetuan prindërit  e mi duke u fshehur, e cila tani ishte e lirë dhe e rrënuar. Ishte përtej lëvizjes për mua të hyja në shtëpinë dhe dhomën e saktë ku ishte fshehur familja ime”.

Shqipëria dhe Vlora nuk i ka penguar aspak që familja e Anna Kohen dhe ajo vetë të bënin jetën e tyre me traditat dhe zakonet çifute romaniote greke ku ata jetuan, mjaft e rëndësishme për edukimin tyre sipas traditës çifute, aq sa ata i kanë quajtur edhe “Lulja e Vlorës”, pasi siç shkruan vetë Anna: “Gjatë gjithë fëmijërisë sonë, ne dukej se lulëzonim si lule, duke thithur nga dielli entuziazëm si dhe duke sjellë hare dhe gjallëri në çdo vend apo veprimtari në të cilën morëm pjesë”.

Libri “Lulja e Vlorës” prek një dimension të gjerë tematik, ai është një sy i mprehtë dhe i hollë i një intelektualeje çifute, e cila zbulon jetën dhe marrëdhëniet e familjes së saj në një mjedis ku më së pari i është dashur të mbijetojë nga nazizmi dhe pastaj të jetojë në harmoni dhe marrëdhënie të mira më shqiptarët, deri kur arrin të largohet nga Shqipëria për të jetuar në vendet e tjera të Evropës dhe në SHBA, ku ajo jeton aktualisht, por duke mos e harruar kurrë Vlorën dhe Shqipërinë. Nëse libri më së pari është një kronikë jetësore për familjen, ai është një dëshmi dashurie për Vlorën, Shqipërinë dhe njerëzit e saj.

5. Dita e Kujtesës së Holokaustit

27 janari, është regjistruar si dita Ndërkombëtare e Holokaustit, që jo vetëm hebrenjtë, polakët, romët, edhe shqiptarët të mos harrojnë të shfarosurit  nga nazistët.  Kampet e vdekjes, vendet e terrorit u çliruan më 27 janar 1945.Vetëm në kampin e Aushvicit u vranë mbi 2.000.000 hebrenj, rreth 22.600.000 polakë, 750.000 rusë, 750.000 rumunë, 402.000 hungarezë, 180.000 holandezë, 104.000 lituanezë etj. Të burgosurit vriteshin në katër dhoma gazi dhe më pas digjeshin në furra të mëdha.

27 janari është Dita e Kujtesës për të mos harruar përpjekjet sistematike të shfarosjes naziste të gjashtë milionë hebrenjve. Hebrenj nga e gjithë Gjermania dhe vendet europiane të pushtuara prej saj, u grumbulluan në kampe përqendrimi, ku u helmuan me gaz, u qëlluan, u lanë të vdisnin urie. Në kampin Auschëitz vdiqën miliona njerëz të pafajshëm, të llahtarisur, të vrarë në dhomën e gazit, të rraskapitur nga kushtet e pamundura të punës, ekzekutimet e shumta, rrahjet dhe torturat nga agjentët.

 Momentet e shpresës, në të cilën u gjetën rreth 7 mijë të burgosur ende gjallë, njerëzimi i kujton dhe duhet t’i kujtojë brez pas brezi, që të mos harrojë historinë.

 Roli i Shqipërisë për të shpëtuar hebrenjtë nga tmerret e holokaustit është i ditur botërisht.

 Shqipëria është një prej vendeve të rralla në botë ku gjatë Luftës së Dytë Botërore, u strehuan e gjetën shpëtim, jo vetëm hebrenjtë që jetonin në Shqipëri, por edhe disa mijëra hebrenj të vendeve të Ballkanit dhe të Europës Qendrore.‬‬ 

27 janari shënohet si dita e Kujtesës së Holokaustit të popullit hebraik e të çdo gjenocidi tjetër. Kremtimi i Ditës së Kujtesës, kushtuar viktimave të Holokaustit, sulmit shfarosës të nazistëve kundër hebrenjve, kujtesa e kësaj tragjedie katastrofike, sot tingëllon si qortim për të kaluarën, në shërbim të së ardhmes, për të mos u përsëritur kurrë më tmerret, që pësoi njerëzimi jo shumë vjet më parë. Jo vetëm Dita e Kujtesës së Holokaustit vlen të jetë homazh për Të Drejtët, për lirinë dhe qëndresën e së mirës. 

6.  Muzeu Kombëtar Hebraik i Vlorës dhe përfundime

Nderimi ndaj hebrenjve në Vlorë është sa shpirtëror aq dhe  i regjistruar. Njihet nga të gjitha emërtimi “Rruga e Hebrenjve” që lidh Sheshin e Flamurit me Qendrën Historike.  Gjithashtu, në Vlorë po ngrihet Muzeu Kombëtar Hebraik, si simbol për krenarinë shqiptare, besën

Ky muze tregon mishërimin e një miqësie e historive njerëzore të shqiptarëve dhe hebrenjve, historinë e një miqësie që ka lindur shumë vite më parë, atëherë kur ndërtoheshin kisha, xhami e sinagoga së bashku por që u përjetësuan gjatë Luftës së Dytë Botërore në atë që shqiptarët bënin më së miri, të ndanin shtëpinë e tyre të vogël, por të mbushur me shumë dashuri.

Në këtë muze janë historitë e atyre mijëra hebrenjve që gjetën një derë të hapur jo vetëm në shtëpitë e shqiptarëve, por gjetën një derë të hapur në zemrat e tyre. Ky muze tanimë është edhe një tempull kujtese, një vend rrëfimi për historitë edhe të atyre mijëra shqiptarëve që si askush tjetër në botë dëshmuan se nuk ka rëndësi as numri i vogël i popullsisë as varfëria për sa kohë ke një zemër të madhe të mbushur plot me dashuri për njeriun.

Muzeu hebraik i Vlorës, është i pari, por jo i vetmi. Mendohet për të pasur një qendër të hebraizmit në Tiranë, e cila duhet të jetë një hapësirë ku edhe historia të tregohet, por edhe të kultivohet miqësia jonë me Izraelin, me popullin e Izraelit, me bashkësinë e hebrenjve, si një miqësi, e cila ka pasur një periudhë jo ndërprerje, por një periudhë që nuk është karakterizuar nga i njëjti intensitet i atyre viteve të mëparshmë se këta janë bërë shumë të pasur tani, ky është problemi. E kur njerëzit pasurohen shumë, kanë problem me memorien, por e kuptojmë këtë dhe do bëjmë çmos që të jemi sa më bindës për ta fuqizuar këtë marrëdhënie.

Shqipëria është streha ideale për të qenë toka rezervë e hebrenjve dhe kjo shkruhet nga vetë të dërguarit e këtyre komuniteteve.

Megjithatë, historia e Luftës së Dytë Botërore pastaj është kulmi i gjithë kësaj historie shumë të gjatë lidhje mes shqiptarëve dhe hebrenjve sepse Shqipëria është jo vetëm vendi i vetëm në Europë ku pati më shumë hebrenj pas Luftës së Dytë  Botërore se pas Luftës së Dytë Botërore,  por është i vetmi vend në botë ku nuk ka asnjë rast të vetëm të dorëzimit të një hebreu tek nazistët, madje ka edhe raste të jashtëzakonshme, të kundërta, kur shqiptarët kanë dorëzuar fëmijët e tyre apo janë dorëzuar vetë, duke u paraqitur si hebrenj për të mbrojtur hebrenjtë që kishin marrë në mbrojtje.

Bibliografi:

AKADEMIA e Shkencave e Shqipërsë: Qendra e Enciklopedisë Shqiptare: Fjalor Enciklopedik Shqiptar: vëll. 2; Tiranë, 2008 [zëri përgat.: Zija Shkodra, Aposton Kotani].

BARDHOSHI, Nebi: Antropologjia e Kanunit; Botimet Albanologjike, Tiranë, 2015.

GAÇE, Bardhosh: “Anna Kohen, “Përmendore” e shpirtit human vlonjat dhe hebre”, shih: gaz. “Dita”, viti XI i bot., nr. 3435, e shunë, 26 nëntor 2022.

ENCIKLOPEDIA  e përgjithshme e Oksfordit, Tiranë, Instituti i Dialogut &Komunikimit, 2006.

KOHEN, Anna: “Lulja e Vlorës: kujtimet e një hebreje, të rritur në Shqipërinë komuniste”; Tiranë: AIIS, 2022.

SARNER, Harvey: “Shpëtimi në Shqipëri: një qint përqint e hebrejve në Shqipëri të shpëtuar nga Holokausti”, përkth. Mal Berisha, Tiranë, Koha, 1998.

SINANI, Shaban: “Shqiptarët dhe Hebrenjtë: Mbrojtja dhe shpëtimi”; Tiranë, 2017.

Filed Under: Analiza Tagged With: Albert Habazaj

ZGJEDHJET PRESIDENCIALE TEST PËR ATO PARLAMENTARE

January 26, 2023 by s p

Ndonëse është pritur se brenda një dite në Mal të Zi të mbahen zgjedhjet presidenciale e ato parlamentare, opinioni u informua se me 19 mars do të mbahën zgjedhjet presidenciale, ku sipas të gjitha gjasave do të jenë test për ato parlamentare që do të vendoset me vonë në sajë kompromisit politik ne mes shumicës dhe opozitës si zgjidhje të krizës politike në vend.

Nail Draga

Ndonëse të gjitha partitë politike janë deklaruar se mbeshtesin zgjedhjet e parakohshme parlamentare por konkretisht nuk janë angazhuar në këtë drejtim. Çështja qendron të shumica aktuale parlamentare e cila ka 41 mandate, ku pa miratimin e tyre nuk mund të shpërndahet parlamenti dhe të bëhët shpallja e tyre nga presidenti i vendit. Por, duke marrë parasysh krizen aktuale politike e institucionale në vend mbajtja e zgjedhjeve presidenciale, do të jetë në favor të zhbllokimit të situatës e cila është e panjohur në kohën e pluralizmit.
Duke marrë parasysh se në ingerencat e Kuvendit është caktimi i datës së mbajtjës së zgedhjeve presidenciale, ata do të mbahen me 19 mars, që do të jenë të katërtat pas shpalljes së pavarësisë së Malit të Zi, përkatësisht të shtatat nga vendosja e pluralizmit politik në këtë vend. Këto zgjedhje janë të veçanta sepse mbahen në kohën e Qeverisë në detyrë së cilës i është votuar mosbesimi në gusht të vitit të kaluar.

Presidenti vetëm nga një parti politike
Kujtojmë me këtë rast se nga miratimi i pluralizmit në Mal të Zi(1990) të gjithë presidentët kanë qenë nga radha e një partie politike(PDS). Para, M.Gjukanoviqit, i cili është presidenti aktual dhe kryetari i PDS-it, president i vendit ka qenë F.Vujanoviqi, dhe ate në tre mandate nga viti 2002-2018.
Ndërsa, para Vujanoviqit, president ka qenë M.Gjukanoviqi, në një mandat pasi në tetor të vitit 1997 e ka fituar kundërkandidatin M.Bullatoviqin.
Në zgjedhjet e fundit presidenciale ndonëse M.Gjukanoviqi ndonëse u zgjodh president, ai mbajti edhe pozitën e kryetarit të partisë politike(PDS). Ishte ky një veprim iritues i cili është në kundërshtim ne parimet demokratike, sepse ka qenë e udhës që të tërhiqet nga pozita partiake.
Por, ambiciet lideriste siç duket kanë dominuar mbi logjikën dhe demokracinë pluraliste, sepse presidenti përfaqëson të gjithë qytetarët e jo elektoratin votues të partisë së tij.
Pa kandidatë të paralajmëruar

Për momentin në skenën politike në Mal të Zi enigmatike është se sa kandidatë do të paraqitën në konkurim në pozitën e presidentit, sepse deri më tash nuk ekziston ndonjë kandidat i paralajmëruar. Andaj për momentin mund të spekulohet se shumica aktuale parlamentare e opozita do të paraqitën me një apo me shumë kandidatë.
Nga përvoja e kaluar në zgjedhjet presidenciale më herët është ditur se kush do të jetë kandidatë për president, ndërsa kësaj here është e kundërta, ndonëse jemi dy muaj para votimit opinioni nuk është i informuar për ndonjë individ i cili do të paraqes kandidaturën për pozitën e presidentit.

Gjukanoviqi do të kandidohet përseri(!?)
Duke marrë parasysh animozitetin në mes partive politike si te shumica parlamentare dhe të opozita edhe pse deklarohen se janë për një kandidat të përbashkët, sipas të gjitha gjasave disa parti do të paraqitën me kandidatët e tyre. Por, në skenën politike në Mal të Zi dilemë paraqet mundësia e rikandidimit të presidentit aktual M.Gjukanoviqit edhe për një mandat nga ana e PDS-it, apo kjo parti të kandidojë ndonjë person tjetër, jopartiak apo nga shoqëria civile..
Por, edhe po qe se do të kandidohej ndonjë kandidat tjetër me refernca pozitive qytetare e intelektuale cili nuk është në lidhje me korupcionin e kriminalitetin, duke marrë parasysh mentalitetin e qytetarëve në MZ, është pikëpyetje se a do të kalonte, sepse kemi të bëjmë me një shoqëri e cila ende vlerëson kultin e individit, andaj kandidati partiak vlerësohet më tepër, pa marrë parasysh se çfarë programi prezanton. Në rastin konkret në Mal të Zi, M.Gjukanoviqi ende mbetet personi ma karizmatik dhe me kredivbilitet jo vetëm të elektorati votues i partisë së tij, por edhe të partitë tjera qe ishin me herët në koalicion qeveritar.
Madje ky është i vetmi i cili mund të jetë shpëtimtar i partisë së tij, sepse sipas të dhënave rejtingu i tyre është në rënie të vazhdueshme, ku zgjedhjet lokale(tetor 2022) janë dëshmi e një konstatimi të tillë. Por ai është I vetmi që mund të homogjenizojë elektoratin votues të partisë së tij, por edhe të partive tjera qe e mbeshtesin, ndërsa nga ana tjetër ai mund të motivojë konkurentët të mobilizohen për të fituar kandidati i tyre.
Nuk ka dilemë se do te kemi një garë interesante e cila do të ketë edhe ruandin e dytë, sepse askush nuk beson se presidenti do të zgjidhet vetëm me votimin e parë.
Votat e shqiptarëve janë vendimtare(!)
Duke marrë parasysh raportët aktuale në skenën politike në Mal të Zi, për zgjedhjen e presidentit nuk përjashtohet mundësia që vendimtare të jenë votat e elektoratit votues të shqiptarëve. Një konstatim i tillë nuk është befasi sepse përvoja e kaluar është dëshmi e verifikuar.
Kujtojmë këtu dy raste te cilat ishin vendimtare në rrjedhat politike në Mal të Zi. Fjala është për zgjedhjet presidenciale në vitin 1997, ku në ruandin e dytë u mbeshtet M.Gjukanoviqi dhe fitoi mandatin nga mbeshtetja e shqiptarëve, ndërsa me rastin e votimit të referendumit për pavarësi të Malit të Zi me 21 maj 2006, po ashtu votat e shqiptarëve ishin vendimtare.
Andaj, duke marrë parasysh se raportët në mes pozitës dhe opozitës janë shumë të ngushta, nuk përjashtohet mundësia që edhe kësaj here votat e shqiptarëve të jenë vendimtare në zgjedhjen e presidentit të vendit. Ndërsa cilin kandidatë do ta mbeshtesin shqiptarët mbetet çështje individuale, por nga përvoja e deritashme dihet se kandidati i cili mbeshtet politikën proserbe nuk do të ketë votat e tyre.
Test për zgjedhjet parlamentare
Mbajtja e zgjedhjeve presidenciale nuk ka dilemë se do të jetë një test për ato parlamentare. Ndërsa statistika e dy zgjedhjeve të fundit(gusht 2020 dhe tetor 2022), dëshmon se shumica aktuale parlamentare është në përparësi ndaj opozitës aktuale, çështje e cila do të dëshmohet me 19 mars, si realitet në skenën politike në Mal të Zi, apo ishte një evoluim i paknaqësisë ndaj qeverisjës tridhjetëvjeçare.
Varësisht nga rezultati i zgjedhjeve presidenciale në këtë vit në skenën politike në Mal të Zi janë gjasat reale për dekompozim partiak dhe qeveritar, që do të pasojë me zgjedhjet e parakohshme parlamentare.

Filed Under: Analiza

ÇËSHTJA E KOSOVËS DHE ROLI I DIPLOMACISË NDËRKOMBËTARE NË PROCESIN E ÇLIRIMIT TË SAJ

January 25, 2023 by s p

Prof. dr. Lulëzim LAJÇI
Instituti Albanologjik, Prishtinë/

Pas Luftës së Dytë Botërore, me dominimin politik serb, çështja e Kosovës u tentua të mbyllej në mënyrë të panatyrshme dhe të kurdisur politikisht. Deri në vitin 1981 shteti jugosllav kishte arritur ta mbante Kosovën jashtë fokusit të informacionit ndërkombëtar.
Demonstratat e vitit 1968, me kërkesën e tyre për Republikën e Kosovës, u paraqitën para opinionit ndërkombëtar si protesta të zakonshme studentësh për përmirësimin e kushteve ekonomike të jetës. Ndërsa shqiptarët e dënuar për veprimtari patriotike konsideroheshin të “burgosur politikë”, po si një dukuri e zakonshme – e natyrshme për të gjithë Jugosllavinë dhe vendet e tjera të bllokut lindor.
Mirëpo, duke filluar nga demonstratat e viti 1981, kur shqiptarët ripërsëritën kërkesën për Republikën e Kosovës, e ku u vranë 9 sipas burimeve jugosllave, ndërsa 300 veta, sipas burimeve amerikane, çështja e Kosovës shpërtheu kornizat jugosllave dhe u bë objekt i shtypit dhe i medieve ndërkombëtare të kohës, por jo edhe i qeverive të shteteve të veçanta apo i organizmave politike ndërkombëtare.
Pra, qeveritë e ndryshme dhe përgjithësisht faktori ndërkombëtar mospërkrahjen ndaj demonstratave të vitit 1981 e manifestoi me heshtje. Federata jugosllave përfaqësonte si për Lindjen ashtu edhe për Perëndimin një hapësirë të veçantë, ku takoheshin e ekuilibroheshin interesat dhe koniunktura e kompromisit të tyre. Për Perëndimin Jugosllavia ishte zonë e erozionit të ndikimit rus, kurse për Lindjen ishte një model i socializmit human në botë. Të dyja palët preferonin ta kishin një shtet jugosllav të vetëm dhe të mos hapnin dritë jeshile për lëvizjet e tjera kombëtare jo vetëm në Jugosllavi, por edhe në Ballkan dhe në Evropë. Prandaj, shtetet evropiane e injoruan me mospërfillje çështjen e Kosovës.
Pas demonstratave të vitit 1981, statusi shoqëror-politik e juridik i shqiptarëve dhe i vetë Krahinës së Kosovës erdhi duke u minimizuar. Ky fenomen u bë i dukshëm pas ardhjes së Millosheviqit në pushtet si president i Serbisë (1985), i cili u mbështet në forcat konservatore e nacionaliste serbe. I inkurajuar nga heshtja e Evropës dhe e republikave të tjera jugosllave ndaj problemit të Kosovës, si dhe për ta rritur autoritetin e tij politik, S. Millosheviqi luajti me kartën nacionale, duke e sensibilizuar opinionin serb për pozitën e pafavorshme kushtetuese territoriale, ekonomike e shoqërore të Republikës së Serbisë në Federatën Jugosllave.
Në rrjedhën e kësaj politike, më 23 mars të vitit 1989, nën gjendje të jashtëzakonshme, nën mbikëqyrjen e më shumë se 16 mijë ushtarëve dhe 10 mijë policëve specialë të policisë federale, në seancën e Kuvendit të Kosovës u aprovuan amendamentet në Kushtetutën e Serbisë. Seanca “solemne”, dy herë e shtyrë, u mbajt më 23 mars dhe në të, pos “shumicës së delegatëve” (siç vlerësoi pa u numëruar, kryetari i Kuvendit Vukashin Jokanoviq, megjithëse as sot nuk dihet numri i saktë i delegatëve të pranishëm) ishin të pranishëm edhe politikanë kosovarë dhe nga Serbia e federata, nga APJ-ja sikur edhe një numër i bollshëm i “delegatëve” nga DB-a (Drzhavna Bezbednost: Sigurimi Shtetëror), të cilët kishin votuar në emër të delegatëve dhe për hir të atmosferës!? Në këtë seancë, pasi që disa delegatë kërkuan të diskutohej (u fol rreth tri orë e gjysmë) kryetari i Kuvendit, Jokanoviq, më së miri shprehu karakterin “demokratik” dhe “juridik” të kësaj seance, duke thënë: “Këtu është çdo gjë e qartë si kristali dhe s’ka për çfarë të debatohet”. Një qëndrim të avancuar mbajti Melihate Tërmkolli, e cila publikisht nuk u pajtua me amendamentet në Kushtetutën e Serbisë, sepse “edhe formalisht krahina e humbi autonominë”, si dhe Riza Lluka, i cili kërkoi që të votojnë vetëm delegatët dhe jo edhe “të tjerët” si dhe të konstatohet numri i delegatëve të pranishëm dhe i atyre që votojnë për dhe kundër. Për t’u aprovuar amendamentet për është dashur të votojnë 126 delegatë, pra dy të tretat e delegatëve të pranishëm. Në këtë akt të rrënimit të konstitucionit të Kosovës fatkeqësisht morën pjesë edhe rreth 100 delegatë të zgjedhur shqiptarë, me çka formalisht e legjitimuan farsën e dytë në historinë më të re, që luhej me votën e përfaqësuesve të popullit shqiptar dhe për këtë historia nuk fal. Me këtë akt u rrëzuan të gjitha strukturat institucionale, politike, ekonomike, gjyqësore, policore, shëndetësore e kulturore autonome të Kosovës dhe gjithçka u vu nën pushtetin e Beogradit.
Dhuna antikushtetuese që ndërmori pushteti serb ndaj strukturave autonome të Kosovës dhe masat represive ndaj popullsisë shqiptare, e përkeqësuan situatën dhe i bën shqiptarët më të vendosur në rrugën drejt shkëputjes. Më 2 korrik 1990, si përgjigje ndaj politikës rrënuese të Beogradit, të 114 deputetë shqiptarë të Kosovës, miratuan Deklaratën Kushtetuese, përmes së cilës de jure Kosova shkëputej nga Serbia dhe linte të hapur mundësinë e participimit në Federatën apo Konfederatën Jugosllave, si element konstituiv i së cilës ishte edhe sipas Kushtetutës së vitit 1974, por kjo lihej varësisht se si do të përcaktoheshin edhe popujt e tjerë të saj. Shpallja e pavarësisë së Kosovës u bë në një kohë kur ende nuk ishte shkatërruar Federata Jugosllave dhe kur Kosova rrezikohej të bëhej Serbi. Ky ishte edhe hapi më logjik që mund të ndërmerrej.
Meqenëse punimet e seancës së Kuvendit të Kosovës në sallën e parlamentit i pengoi kryetari i Kuvendit të Kosovës, sërish një serb, Bozhoviq, seanca i zhvilloi punimet në platenë përpara Kuvendit. Deklaratën e lexoi Bujar Gjurgjealo, ndërsa arsyetimin Muharrem Shabani.
Në kuptimin konstitucional Rezoluta e Bujanit është analoge me Deklaratën Kushtetuese të 2 korrikut 1990, e cila në substancë ishte shprehje e vullnetit politik të popullsisë shumicë në Kosovë për vetëvendosje: “Deklarata Kushtetuese mbi Kosovën si njësi të pavarur dhe të barabartë në kuadër të Federatës / Konfederatës së Jugosllavisë si subjekt i barabartë me njësitë e tjera në Federatë / Konfederatë». Lidhur me këtë akademik Gazmend Zajmi shkruante: “Me këtë Deklaratë Kushtetuese, me karakter konstituiv politik, përveç të tjerash, `ipso jure` u bë derrogimi i rezolutës së Kuvendit të Prizrenit të vitit 1945 mbi bashkimin e Kosovës ‘Serbisë federale’” (Leges posteriors priores contrairas abrogant»). Kështu, çështja e Kosovës, pas shpalljes së Republikës së Kosovës, hyn në një fazë të re historike, në rrugën e arritjes përfundimtare të pavarësisë së Kosovës – zgjidhje me peshë madhore e çështjes shqiptare në përgjithësi dhe me peshë ndëretnike ballkanike.
Pas këtij hapi, një delegacion i Kuvendit, i përbërë nga Muharrem Shabani, Bujar Gjurgjealo dhe Skënder Skënderi, që ditën vijuese pas shpalljes së Deklaratës Kushtetuese, ishte nisur jashtë Kosovës, në mënyrë që të vendosnin kontakte me autoritetet e porsazgjedhura sllovene dhe kroate si dhe me qeveritë e vendeve evropiane dhe me atë amerikane, me qëllim që t’i shpjegonin kushtet dhe rrethanat në kuadër të të cilave Kuvendi i Kosovës kishte nxjerrë Deklaratën Kushtetuese dhe mundësisht ta siguronin përkrahjen e tyre.
Pas kësaj pritej se çfarë kundërmasash do të ndërmerrnin Serbia dhe Jugosllavia. Kjo pritje nuk zgjati shumë. Kuvendi i Serbisë më 5 korrik në procedurë të parregullt dhe pa mbështetje kushtetuese nxori vendimin mbi suspendimin e Kuvendit dhe Qeverisë së Kosovës dhe vendosjen e administrimit të dhunshëm në Kosovë. Të njëjtën ditë me forca policore nga ndërtesa e Kuvendit u dëbuan të gjithë zyrtarët e lartë e punonjësit e Kuvendit dhe të Qeverisë së Kosovës. U ndërpre me forcë emetimi i programit të Radiotelevizionit të Prishtinës dhe, pas disa ditësh, edhe gazetës së përditshme “Rilindja” iu bë i pamundur botimi. Në ditët që pasuan nga puna u larguan me dhunë të gjithë të punësuarit në administratën qendrore, numri më i madh i pjesëtarëve shqiptarë të policisë si dhe filloi largimi nga puna i të punësuarve në administratën lokale. Më nuk kishte dyshim se Serbia po vendoste një aparat të okupimit klasik në Kosovë dhe se ajo dëshironte ta sundonte atë si një koloni të saj.
Ndaj këtyre masave të dhunshme të Serbisë faktori shqiptar, i prirë nga partitë e reja politike, që vepronin atëherë, më e madhja ishte LDK-ja si dhe nga Sindikata e Pavarur e Kosovës, filloi të riorganizohet dhe mënyrën e veprimit e rezistencës t’u përshtatë kushteve dhe rrethanave të reja, të cilat i kishte imponuar Serbia. Shumë manifestime, demonstrata dhe forma të reja të rezistencës linin të kuptohej se populli i Kosovës s’do të nënshtrohej dhe se do ta kundërshtonte okupimin e Kosovës nga Serbia. Ky ishte një mesazh i fuqishëm që çdo ditë u dërgohej forcave okupuese serbe në Kosovë dhe faktorit të jashtëm. Shteti shqiptar me një Deklaratë të Kuvendit të Shqipërisë njohu Republikën e Kosovës. Ky qëndrim i Kuvendit të Shqipërisë nuk ishte obligues dhe nuk kishte domethënien e hapjes së mundësisë për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës. Ishte ky më shumë një akt politik i Tiranës zyrtare për t’i inkurajuar shqiptarët e Kosovës. Në fakt, qysh atëherë u kuptua se Shqipëria nuk ka potenciale reale politike dhe ushtarake për ta ndihmuar Kosovën në rast të shpërthimit të luftës edhe në Kosovë Mirëpo, në anën tjetër, bashkësia evropiane dhe shtetet e tjera të Perëndimit, posaçërisht ShBA-ja, zhvilloi kontakte të shumta politike me udhëheqjen e Kosovës dhe udhëheqësit e tjerë shqiptarë. Përfaqësuesit e shqiptarëve u pritën nga zyrtarët e këtyre shteteve deri në nivelet më të larta shtetërore. Delegacione të shumta qeveritare, parlamentare e humanitare që e vizituan Kosovën, u dhanë përkrahje kërkesave të shqiptarëve dhe e përshëndetën organizimin politik e shtetëror shqiptar. Këto shtete, po ashtu, nxorën shumë rezoluta, në parlamentet kombëtare e të Bashkimit Evropian, në të cilat dënohej dhuna e pushtetit serb në Kosovë dhe përkrahej çështja shqiptare.
Në këto rrethana organet shtetërore të Kosovës bënin përpjekje për ta riorganizuar mënyrën e veprimit dhe përshtatjen e organizimit të veprimtarisë sipas situatës së krijuar. Kuvendi i Kosovës ishte në një gjendje edhe më specifike në këto kushte. Ai kishte një obligim të veçantë që dilte nga pika 5 e Deklaratës Kushtetuese. Ai duhej ta përgatiste dhe ta shpallte Kushtetutën e Republikës së Kosovës me aktet e tjera të nevojshme që nxirreshin në raste të tilla. Kjo e vinte në pozitë të tillë Kuvendin që duhej të organizohej në atë mënyrë që kjo punë të bëhej sa më shpejt dhe sa më mirë. Pothuajse çdo ditë gjatë korrikut dhe gushtit delegatët vinin në Prishtinë, mblidheshin nëpër vende të ndryshme dhe bisedë të vetme kishin si dhe kur të mbahet mbledhja, në të cilën do të shpallej Kushtetuta. Te ta kishte një gatishmëri të jashtëzakonshme dhe mund të thuhet një padurim, shkruan Iljaz Ramajli, që kjo punë të bëhej sa më shpejt, pa marrë parasysh pasojat.
Më 7 shtator 1990 çdo gjë funksiononte në mënyrë perfekte, vazhdon Iljaz Ramajli. Delegatët arritën në Kaçanik në kohën e caktuar, u pritën sipas planit, mbledhja filloi në orën 8 (në mbrëmje), ashtu siç ishte planifikuar dhe përfundoi pa pengesa. Kuvendi në këtë mbledhje shpalli Kushtetutën e Republikës së Kosovës dhe aktet e tjera përcjellëse, duke e çuar Kosovën në një etapë të re drejt ecjes në rrugën për pavarësi dhe krijim të shtetit sovran.
Pra, ligjvënësit shqiptarë miratuan një Kushtetutë, e cila shpalli që:
“Republika e Kosovës është shtet demokratik i popullit shqiptar dhe i pjesëtarëve të kombeve dhe minoriteteve me qytetarët e saj: serbët, myslimanët, malazeztë, kroatët, turqit, romët dhe të tjerët që jetojnë në Kosovë… Republika e Kosovës si një shtet është pjesë e komunitetit jugosllav”.
Në anën tjetër Beogradi u përgjigj duke e quajtur deklaratën e Kaçanikut si një akt jokushtetues dhe një sulm direkt ndaj integritetit të Serbisë dhe të Jugosllavisë. Autoritetet jugosllave arrestuan disa anëtarë të Kuvendit të Kosovës, ndërsa pjesa tjetër u largua në Kroaci, në Slloveni ose jashtë shtetit për t’i shpëtuar arrestimit.
Kështu konform vendimeve të 2 korrikut dhe në prag të shkatërrimit të Federatës Jugosllave (pasi gjërat në konstitucionin jugosllav u qartësuan politikisht dhe juridikisht), nga e cila po dilnin shtetet sovrane, si Sllovenia, Kroacia, BH-ja, Maqedonia u shpall Kushtetuta e Republikës së Kosovës. Deklarata Kushtetuese dhe Kushtetuta e Kaçanikut janë aktet më të larta konstitucionale të Kosovës, pas Rezolutës së Bujanit, me çka de jure filloi ndërtimi konstitucional i Kosovës nga përfaqësuesit e popullit.
Ndërkohë agresiviteti i pushtetit serb vazhdoi të rritej. Për rrjedhojë një vit më vonë, më 26-30 shtator 1991, në Kosovë u organizua Referendumi për t’ia dhënë Republikës së Kosovës legjitimitetin e nevojshëm. Tani jo brenda Federatës Jugosllave, por shtet sovran dhe i pavarur. Ky referendum përfundoi me sukses të plotë dhe ishte sanksionim i së drejtës së vetëvendosjes së popullit shqiptar në kushtet e reja të pluralizmit. Republika e Kosovës ishte alternativë e mbijetesës. Kështu, çështja e Kosovës, pas shpalljes së Republikës së Kosovës, hyn në një fazë të re historike, në rrugën e arritjes përfundimtare të pavarësisë së saj. Zgjidhje kjo me peshë madhore të çështjes shqiptare në përgjithësi dhe peshë ndëretnike në Ballkan.
Çështja shqiptare, si një çështje unike e pazgjidhur e familjes së popujve evropianë, në kushtet e shkatërrimit të Federatës Jugosllave dhe të shpalljes së pavarësisë – Republikës së Kosovës, do të bëhet shqetësim jo vetëm për kombin shqiptar, por edhe për shtetet evropiane e sidomos për ShBA-në.
Karta e legjitimitetit të deputetëve të Kuvendit të Parë Demokratik të Kosovës, të dalë nga zgjedhjet e 24 majit 1992 në Kosovë, u dogj pa u konsistuar kurrë ky kuvend. U bë një përpjekje që Kuvendi të mblidhet, porse forcat serbe rrethuan medresenë “Alaudin” të Prishtinës, ku ishte paraparë mbajtja e seancës konstituive e Parlamentit të Kosovës. Në Parlamentin e parë shumëpartiak në Republikën e Kosovës ishin zgjedhur 130 deputetë, prej 22 partive, grupeve dhe shoqatave politike e jopolitike. Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK) pati fituar 547 755 vota apo 76.44 për qind të elektoratit, ndërsa e dyta ishte Partia Parlamentare që kishte fituar 36 549 vota apo 4.86 për qind të elektoratit. Prej 130 deputetëve të zgjedhur në votime të drejtpërdrejta dhe në proporcionale, 96 deputetë ishin të LDK-së, 13 të Partisë Parlamentare, 7 të Partisë Fshatare, 7 të Partisë Shqiptare Demokristiane, 2 kandidatë të pavarur, 5 deputetë nga Partia e Aksionit Demokratik të Kosovës (myslimanë), ndërkaq ishin rezervuar 14 vende për deputetët serbë dhe malazezë (sipas proporcionit). Meqë Kuvendi i parë u zgjodh në kohën kur sapo ishin liruar nga burgu shumëvjeçar qindra të burgosur politikë, në mesin e deputetëve të zgjedhur pati mbi 50 deputetë që kishin vuajtur nëpër burgjet serbe.
Në këtë kohë Bashkimi Evropian dhe shtetet e tjera të Perëndimit, posaçërisht ShBA-ja, zhvilluan kontakte të shumta politike me udhëheqjen e Kosovës e udhëheqës të tjerë shqiptarë. Përfaqësuesit e shqiptarëve u pritën nga zyrtarët e këtyre shteteve deri në nivelet më të larta shtetërore. Delegacioneve të shumta qeveritare, parlamentare e humanitare, që e vizituan Kosovën, iu dha përkrahje kërkesave tona, po ashtu u nxorën shumë rezoluta, në parlamentet kombëtare e të Komunitetit Evropian, në të cilën dënohej dhuna e pushtetit serb në Kosovë dhe përkrahej çështja shqiptare.
Në anën tjetër, përkundër rrethanave të reja, pushteti qendror në Beograd mëtonte ta ruante hegjemoninë që e kishte vendosur mbi këto republika, sovranitetin e tyre, disa nga ato arritën në luftë (Sllovenia, Kroacia dhe BH-ja), ndërsa Kosova u vendos në një “pat-pozicion”, duke e anashkaluar në Dejton.
Shtetet perëndimore në fillim përpiqeshin që në Kosovë të mos shpërthente konflikti i armatosur dhe të zbutet represioni serb, i cili kishte për qëllim ndryshimin e strukturës së popullsisë në Kosovë me anë të spastrimit etnik. Me qëllim që ky konflikt latent të evitohej deri në zgjidhjen definitive të çështjes së Kosovës, kryetari i Republikës së Kosovës, dr. Ibrahim Rugova, parashtroi një plan veprimi prej 10 pikash, ndër të tjera, kërkoi që Kosova të vihej nën protektoratin e OKB-së dhe të ndërmerren masat e duhura në pajtim me këtë akt. Këtë plan të Rugovës e mbështeti edhe Republika e Shqipërisë.
Pikërisht në momentet kur çështja e Kosovës u bë shqetësim për nivelet e veçanta e të përbashkëta ndërkombëtare, kur një konfiguracion i ri etnik e politik u krijua në territorin e ish-Jugosllavisë, sekretari i NATO-s, gjenerali Manfred Vërner, paralajmëronte Serbinë kundër përpjekjeve për spastrim etnik të shqiptarëve nga Kosova dhe nënvizonte se “një zgjerim i luftërave drejt Kosovës dhe një luftë ballkanike duhet të ndalet me çdo çmim”. Kurse ish-presidenti Xhorxh Bush paralajmëroi udhëheqjen serbe në dhjetor të vitit 1992 që ShBA-ja mund ta përdorën forcën në qoftë se Serbia shtrin luftën në Kosovë. Mesazhi i Bushit indirekt thoshte që “në rast të konfliktit në Kosovë të shkaktuar nga serbët, ShBA-ja do të përgatitet t’i përdorë forcat ushtarake në Kosovë dhe Serbi kundër serbëve”.
Një muaj më vonë, përkatësisht më 21 janar 1993, edhe Bil Klintoni në fjalimin e tij të përurimit për president të ShBA-së, në mënyrë indirekte ia dërgon këtë mesazh Millosheviqit: “Çdo herë që interesat tona kërcënohen, ose kurdoherë që vullneti dhe ndërgjegjja e bashkësisë ndërkombëtare përbuzet, ne do të veprojmë me diplomaci paqësore kur është e mundur, me forcë kur është e nevojshme”.
Kështu, për herë të parë që nga Lufta e Dytë Botërore, në vitet ’90 koncepti humanitar fitoi epërsinë mbi konceptin e “interesave të shtetit”, të “integritetit tokësor”, “të sovranitetit absolut”, të mbrojtur nga e drejta ndërkombëtare. Kjo ishte një risi shumë pozitive me rrjedhime të paparashikuara, por pa dyshim përparimtare dhe e mirëseardhur.
Bota e re filloi kështu një epokë, në të cilën gjykimi dhe ndërgjegjja e opinionit ndërkombëtar po konkretizohen me një të drejtë ligjore ndërkombëtare, që inkurajon “veprime të përbashkëta” në “kuadër të OKB-së”, kundër “shteteve sovrane” që sfidojnë këtë gjykim dhe ofendojnë këtë ndërgjegje, kundër luftërave civile e eksodit dhe urisë masive, kundër gjenocidit etj. Këto ndodhën kur u shua “bota dypolare” apo e “dy superfuqive”, kur ShBA-ja mbeti e vetmja superfuqi e aftë për të formuar dhe drejtuar koalicione për përballimin e situatave ekstreme. Si rrjedhim, me gjithë dëshirën e shumë qeverive të Evropës Perëndimore që ShBA-ja ta luajë rolin e “policit ndërkombëtar”, këtë superfuqi koha e “dënoi” që ta marrë përsipër rolin udhëheqës në krijimin e një rendi të ri botëror.
Dy deklaratat e dy presidentëve të ShBA-së, Xhorxh Bush dhe Bil Klinton, dëshmojnë se koncepti i “sovranitetit” do të kalojë në një fazë transitore për arsye të përparësisë që fiton respekti për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, sidomos garancia e jetës së lirë. Ky qëndrim inkurajoi popujt e pushtuar-robëruar, pra edhe popullin shqiptar, ta kërkojë me këmbëngulje të drejtën e vetëvendosjes, duke përfshirë edhe pavarësinë e plotë, si mjet i fundit për ndalimin e shkeljes së të drejtave individuale dhe kolektive.
Nga pikëpamja e sigurimit të paqes ndërkombëtare edhe koncepti i mosndërhyrjes në punët e brendshme pësoi ndryshim me rastin e Kosovës, sepse përvoja tregoi se lufta në Kosovë paraqet kërcënim për paqen botërore dhe se imperativi i ruajtjes së paqes imponon si zgjidhje të fundit mundësinë e intervenimit. Rendi i ri botëror imponoi përdorimin e forcës për probleme të reja, siç janë: mbrojtja e një shteti demokratik, mbrojtja e të drejtave të njeriut për grupe të gjera popullsive nga shkeljet e rënda, katastrofat njerëzore: si uria masive, anarkia, eksodi i pafund, pastrimi etnik me anë të dhunës, katastrofat humanitare etj. dhe ndalimi i luftës vëllavrasëse shkatërrimtare.
ShBA-ja, por edhe Britania e Madhe dhe ato shtete që kanë qenë të interesuara për ta nxjerrë Kosovën pa kaluar nëpër përvojën e Bosnjës, janë munduar vazhdimisht të krijojnë parakushte për këtë. Janë munduar që problemin e Kosovës ta zgjidhin shkallë-shkallë, duke i amortizuar pengesat e shteteve, si: Rusia, Kina etj.
Pas të gjitha këtyre zhvillimeve, është e kuptueshme edhe prania e kontingjentit të forcave të huaja në Maqedoni qysh në vitin 1992. Fillimisht i njohur me emrin “Forcat e UNPROFOR-it”. Në përbërje të këtyre forcave ishin dy batalione, të njohura shkurt US-bat (Batalioni amerikan) dhe Nord-bat (Batalioni nordik). Me fillimin e luftës në Kosovë më 1998 institucionet ndërkombëtare dhe shtetet aleate të Paktit të NATO-s e përforcuan pranin e tyre ushtarak në Maqedoni. Në të njëjtën kohë edhe qeveria shqiptare, zyrtarisht kërkonte asistencë ushtarake të huaj, së pari të NATO-s në kuadër të formulës “partneriteti për paqe” (partner ship for peace).
Ekspertët e NATO-s fillimisht propozuan një ndarje joproporcionale të këtyre forcave ndërmjet Shqipërisë dhe Maqedonisë. U vendosën 18 mijë forca në Maqedoni dhe 2 000 në Shqipëri. Ndërsa rreziku i luftës po bëhej gjithnjë e më i madh, prania ushtarake ndërkombëtare u shtua pa shumë zhurmë e deklarata.
Këshilli i Sigurimit i OKB-së dy herë mori në shqyrtim gjendjen në Kosovë dhe diskutoi edhe mundësinë e nevojës së ndërhyrjes. U miratua rezoluta që e dënonte regjimin e Beogradit, por nuk u vendos në favor të ndërhyrjes. Në tetor të vitit 1998 në politikën euroatlantike u shfaq një nismë e re për ndërhyrje ushtarake, nisma e NATO-s. Të 19 vendet anëtare të Aleancës arritën në përfundim kolegjial se “Millosheviqi njeh vetëm gjuhën e forcës”.
Duke vlerësuar se rreziku i përhapjes së luftës jashtë kufijve të ish-Jugosllavisë ishte shndërruar tashmë gati në një kërcënim, komanda politike e NATO-s vendosi t’ia drejtojë Beogradit një ultimatum, afati i të cilit skadonte pas dy javësh. Në përfundim të këtij afati do të hynte në fuqi “urdhri i veprimit” (action order). U bë e ditur se urdhrin për veprim do ta jepte J. Solana, nëse Beogradi nuk i tërheq forcat ushtarake nga Kosova dhe nuk e ndal dhunën në Kosovë. Kjo nënkuptonte se në mbarim të afatit të parashikuar në ultimatum nuk do të ishte e nevojshme thirrja e një mbledhje tjetër e anëtarëve të Aleancës.
Mirëpo, ultimatumi i parë i NATO-s “action order” dështoi. Gjatë dy javësh Perëndimi manifestoi pajtim të plotë për ndërhyrje.
Të gjitha vendet anëtare të NATO-s deklaronin se sa forca dhe mjete ishin gati t’i vinin në dispozicion të komandës së operacionit. Mirëpo, natën e përfundimit të afatit, në Beograd gjendej për “bisedime të fundit” ndërmjetësi amerikan Hollbruk. Pikërisht natën e mbarimit të ultimatumit në Itali ndodhi një krizë qeveritare, e cila paralizoi veprimin e Romës dhe e bëri të paqartë mundësinë e shfrytëzimit të bazave të saj. Mirëpo, qeveria italiane u rikrijua me të njëjtën strukturë pa kaluar një ditë e plotë.
Nga ana tjetër, dështimi i ultimatumit e kishte inkurajuar Beogradin të ndërmerrte veprime të reja terroriste kundër shqiptarëve, duke errësuar fatin e tyre. Po ashtu, politikës së Perëndimit për të ndërhyrë ushtarakisht në favor të vënies së krizës nën kontroll, iu kundërvu politika zyrtare ruse. Qëndrimi i Moskës u shpreh në kërcënimet se “bota rrezikonte të kthehej në kohën e luftës së ftohtë”, se do të merrte fund marrëveshja e Rusisë me NATO-n dhe se do të rrezikoheshin seriozisht marrëveshjet e çarmatimit të përgjithshëm bërthamor.
Me gjithë këto rrethana Aleanca Euroatlantike ishte e vendosur për ndërhyrje ushtarake në ish-Jugosllavi, por i diskutueshëm mbetej vetëm karakteri i ndërhyrjes: nëse do të ishte ai paqësor, apo luftarak.
Sensibilizimi i faktorit ndërkombëtar, pas masakrave që bëheshin në Kosovë, e sidomos nga injorimi i marrëveshjes Hollbruk – Millosheviq, sepse gjatë gjithë kohës së ekzistimit të marrëveshjes forcat serbe i vazhdonin arrestimet, vrasjet, zhvillonin luftë të pashpallur, që kurrë nuk pushonte, duke e fyer në këtë mënyrë edhe vetë Misionin Vëzhgues Ndërkombëtar me sjellje jonjerëzore. Për këtë është referuar çdo ditë para faktorit vendimmarrës të botës e sidomos para Aleancës ushtarake të NATO-s. Kjo ishte një fyerje e pashembullt e bashkësisë ndërkombëtare dhe e personave të caktuar që kishin ndikim në rrjedhat botërore të kohës. Një lloj cinizmi, një lloj injorimi që arriti ta hidhëronte tej mase bashkësinë ndërkombëtare.
Në muajin janar 1999 gjendja u rëndua edhe më shumë. Misioni i Hollbrukut dështoi, ndërsa armëpushimi i premtuar mori fund. Regjimi i Beogradit filloi të vepronte në mënyrë kriminale kundër popullsisë civile shqiptare. Vëzhguesit e huaj zbuluan varre masive dhe të dhëna të tjera të masakrimit të shqiptarëve. Përfaqësuesi i posaçëm i OSBE-së për Kosovë, Knut Volebek, paraqiti në mediet botërore pamje të tmerrshme të dhunës serbe, duke përfshirë masakrën e Reçakut, e cila, përfundimisht, hoqi mundësinë e një marrëveshjeje për paqe në bisedime të drejtpërdrejta shqiptaro-serbe, siç ishte propozuar disa vjet me radhë. U krijua bindja se dhuna serbe kundër Kosovës kishte marrë formën klasike të një gjenocidi të egër primitiv.
Në mbledhjen e 29 janarit 1999, që u mbajt në Londër, Grupi i Kontaktit vendosi thirrjen e bisedimeve politike ndërmjet dy delegacioneve: të Kosovës dhe të Beogradit për të arritur një marrëveshje të re politike për paqen rajonale dhe për statusin e ardhshëm të Kosovës. Grupi i Kontaktit zgjodhi kështjellën e Rambujesë (Rambouillet), rezidencë qeveritare në afërsi të Parisit si vend i mbajtjes së takimit.
Shqiptarët e mirëpritën vendimin e fuqive evro-amerikane për zhvillimin e bisedimeve jashtë Jugosllavisë. Dokumenti i Rambujesë njihet me emrin “Marrëveshje e ndërmjetme për paqen dhe vetëqeverisjen në Kosovë”. Në rrethana mjaft komplekse të bisedimeve në Rambuje arriti sekretarja e Shtetit, Medlin Ollbrajt, e cila bisedoi intensivisht me shqiptarët për t’i bindur që ta nënshkruajnë në mënyrë të njëanshme projektin. Pikëpamjet amerikane në këtë periudhë kritike për fatin e marrëveshjes ishin:

1. Nëse të dy delegacionet do të nënshkruanin, një trupë ushtarake do të vendosej posaçërisht në Kosovë;
2. Nëse marrëveshja do të nënshkruhej vetëm nga pala shqiptare, NATO-ja do ta ndëshkonte regjimin e Beogradit për mospranimin e paqes dhe
3. Nëse as delegacioni shqiptar s’do ta nënshkruante marrëveshjen atëherë do të mbetej të rishqyrtohej edhe një herë mundësia e ndërhyrjes së aviacionit të Aleancës Euroatlantike në ish-Jugosllavi.

Vendimi për pranimin e marrëveshjes së Rambujesë u mor në delegacionin shqiptar, në kushtet e një presioni të fortë psikologjik e politik të jashtëm e të brendshëm. Nënshkrimi i dokumentit të Rambujesë ka qenë fitore politike dhe diplomatike. Prej këtij momenti shqiptarët panë përfundimisht se janë të përkrahur dhe se interesat e tyre nuk janë në kundërshtim me interesat e bashkësisë ndërkombëtare.
Institucionet ndërkombëtare u njoftuan me këtë “gjysmë suksesi”, kurse delegacioni shqiptar fitoi përkrahje në opinionin ndërkombëtar. Më 24 mars, disa ditë pas nënshkrimit të njëanshëm të marrëveshjes nga pala shqiptare në Paris dhe refuzimit të saj nga pala serbe, aviacioni i NATO-s goditi territorin e ish-Jugosllavisë.
Pra, Perëndimi e kuptoi se duhej intervenuar ushtarakisht në dobi të Kosovës, se liria e saj ishte jo vetëm synim i ndershëm i shqiptarëve, por edhe një vlerë e qytetërimit perëndimor.
U bombarduan aeroportet kryesore të ish-Jugosllavisë: në Beograd e në Podgoricë. U bombardua edhe Aeroporti i Prishtinës. NATO-ja nisi goditjet ajrore edhe të objekteve strategjike të Serbisë, industrisë dhe instalimeve ushtarake, rezervave shtetërore e karburanteve, rrjetit televiziv të dezinformimit, institucionet e administratës ushtarake-politike. Këtij veprimi iu nënshtrua edhe ekonomia e Kosovës dhe e Malit të Zi.
Dy muaj pas fillimit të operacioneve ndëshkuese, NATO-ja raportoi se kishte shkatërruar 1/3 e ushtrisë dhe të teknikës serbe dhe në të njëjtën shkallë ishin shkatërruar sistemet makro-ekonomike.
Në anën tjetër si u pritën sulmet e NATO-s në Kosovë më së miri na rrëfen një nga komandantët më të njohur të UÇK-së, Ramush Haradinaj: “Kur kalonin avionët, neve na ngjallej shpresa se nuk ka përfunduar gjithçka… Është e papërshkrueshme goditja e NATO-s në Kralan e Gërgoc, derisa po zhvilloheshin luftimet për mbrojtjen e të vetmit territor të lirë në Kosovë, që ishte prapavija jonë e mbushur përplot me popullatë civile”. Kurse për gjendjen në taborin e armikut thotë: “Pas fillimit të goditjeve ajrore të NATO-s, forcat serbe qysh në ditën e parë e kishin humbur luftën. U ka ra morali dhe vlera si ushtri. Ushtria e tyre nuk ka qenë më ushtri. Kanë qenë grupe njerëzish të dezorganizuar, që kanë vepruar në bazë të logjikës së momentit…”.
Rrjeti televiziv botëror i ndoqi zhvillimet në ish-Jugosllavi hap pas hapi, pothuajse pa ndërprerë, derisa Beogradi vendosi dëbimin e korrespodentëve të huaj. Edhe pas këtij vendimi, vëmendja e ndërkombëtarëve ndaj këtyre ngjarjeve mbeti e njëjtë.
Peshën më të madhe në operacione e mbajtën amerikanët dhe anglezët. Franca vuri në dispozicion të Aleancës avionët “Mirage”, ndër më modernët, kurse Italia lejoi përdorimin e bazës së Avianos.
NATO planifikoi organizimin e misioneve ndëshkuese edhe duke u nisur prej bazave detare në Adriatik.
Kundërshtare kryesore e veprimeve të NATO-s në ish-Jugosllavi ishte Moska. Ajo u përpoq me çdo kusht t’i jepte krizës në ish-Jugosllavi karakterin e krizës së institucioneve ndërkombëtare, duke e vënë në pikëpyetje aftësinë e tyre për ta mbrojtur rendin botëror.
Megjithëkëtë, NATO në maj të vitit 1999 përmblodhi kushtet e saj për ndërprerjen e bombardimeve në pesë pika të palëkundshme. Një përpjekje për rishikimin e tyre u bë me propozimin italo-gjerman në mbledhjen e Grupit të vendeve të zhvilluara apo G-7 plus Rusisë, që të arrihej një projekt tjetër paqeje me “tetë pika”. Ky projekt kishte pëlqimin edhe të Rusisë. Ai përmbante edhe angazhimin e drejtpërdrejtë të OKB-së për t’u dhënë fuqi ligjore operacioneve të ndërhyrjes me anë të një rezolute të Këshillit të Sigurimit.
Në planet e NATO-s nuk parashihej një ndërhyrje me trupa tokësore. Mirëpo, regjimi i Beogradit i shtoi mbi 40 000 trupa ushtarake përveç formacioneve paramilitare dhe të policisë speciale në Kosovë. Kundrejt popullsisë u bënë masakra dhe barbari që ua kalonin edhe atyre të kryera nga nazifashistët gjatë Luftës së Dytë Botërore. Shpërngulja masive e shqiptarëve nga Kosova mori trajtën e një eksodi biblik. Në këto rrethana u vendos që të fillojnë përgatitjet për një operacion të këmbësorisë. Për këtë qëllim në Shqipëri u dërgua një teknikë e lartë ushtarake, duke përfshirë edhe helikopterë supermodernë “Apach”. Ndërsa në Maqedoni u instaluan forca të reja ushtarake dhe në javën e fundit të majit u vendos që numri i trupave të NATO-s të dyfishohej deri në 45 000 veta.
Përballë goditjeve shkatërrimtare ushtarake dhe ekonomike, Sllobodan Millosheviqi u përpoq të jepte shenja zbutjeje: liroi tre ushtarë amerikanë të zënë rob në Maqedoni, u përpoq të mashtronte se po fillonte një tërheqje të trupave, si dhe lejonte të shkonte në Itali presidenti i Kosovës, dr. Ibrahim Rugova, që ishte mbajtur peng deri atëherë në Prishtinë. Më 27 maj 1999 Gjykata Ndërkombëtare e Hagës e akuzoi Millosheviqin si kriminel lufte (bashkë me tre pushtetarë të tjerë të lartë) për krime kundër njerëzimit të cilat ishin dokumentuar gjerësisht.
Më 3 qershor 1999 Parlamenti i Jugosllavisë së mbetur u detyrua t’i miratonte parimet e një marrëveshjeje, të paraqitur nga ndërmjetësit ndërkombëtarë. Bisedimet për zgjidhjen e çështjeve teknike për tërheqjen e trupave serbe nga Kosova nisën në Kumanovë (FYROM), por u ndërprenë pa sukses.
Atëherë, më 8 qershor, u miratua nga G-8 një projektrezolutë, për t’ia paraqitur Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Po atë ditë në Këln të Gjermanisë, me ndërmjetësimin e sekretares së shtetit të ShBA-së, Medlin Ollbrajt, u organizua takimi i udhëheqësve shqiptarë të Kosovës: dr. Ibrahim Rugova, akademik Rexhep Qosja dhe Hashim Thaçi, që ritheksuan se do t`i përmbaheshin Marrëveshjes së Rambujesë, duke kërkuar të drejtën për referendum në fund të protektoratit ndërkombëtar.
Më 10 qershor Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën për Kosovën, në bazë të së cilës, më 12 qershor 1999, trupat e NATO-s filluan të hyjnë në Kosovë krahas tërheqjes së të gjitha forcave ushtarake serbe. Me këtë akt lufta në Kosovë u quajt e përfunduar.
Meqenëse ky vështrim i shkurtër ishte i përqendruar tërë kohën kryesisht në qëndrimin dhe rolin që kishte dhe që pati, faktori ndërkombëtar ndaj çështjes shqiptare, atëherë këtë shkrim tonin po e përmbyllim me fjalët e një përfaqësuesi të lartë ndërkombëtar, paraqitja e të cilit çdoherë ngjallte shpresa te shqiptarët, si brenda në Kosovë ashtu edhe anekënd botës, ku ishin të shpërngulur më se një milion shqiptarë: “Dhe në fund, le të më lejohet të them, shkruan Jamie Shea në shkrimin “Kriza e Kosovës dhe mediet: A e kemi bindur viktimën, shqiptarët e Kosovës, se po e mbrojmë çështjen e tyre? Po, e kemi bërë këtë. Kur unë isha në Prishtinë, vazhdon Shea, menjëherë pas fushatës, me sekretarin e përgjithshëm të NATO-s, një zonjë m’u afrua dhe më tha:’ Zoti Shea, ju ishit linja jonë jetësore kah optimizmi”. “Linjë jetësore kah optimizmi”, përsërit Shea.
Kurse komandanti i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Ramush Haradinaj, lidhur me rolin e faktorit ndërkombëtar gjatë luftës së fundit në Kosovë, nënvizon: “Lufta jonë u dëshmua jo aq shumë në organizim të fuqishëm, jo me ndonjë kapacitet të madh goditës. Lufta jonë kishte karakter ngacmues ose mbrojtës. Kjo nuk mjaftonte për ta bindur Millosheviqin për të hequr dorë nga Kosova. Kështu që angazhimi i bashkësisë ndërkombëtare në këtë luftë ishte shumë i dobishëm për ta përcaktuar fitoren. Bile, ne jemi të nderuar dhe jemi fatlumë, sepse nevoja për sakrificë ka mundur të zgjasë me vite të tëra apo edhe në pafundësi”.

Marrë nga libri: “UÇK – vlerë kombëtare”, botim i Agjencisë Shtetërore të Arkivave të Kosovës, Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave të Shqipërisë dhe Institutit Albanologjik të Prishtinës.

Filed Under: Analiza

Dr. Ibrahim Rugova President historik dhe i Pavarësisë së përjetshme të Kosovës u shua para 17 viteve

January 21, 2023 by s p

-Për nder të kujtimit dhe trashëgimisë së Presidentit historik Rugova, nën përkujdesjen e Presidentes Osmani, ceremonia e vendosjes së kurorave, të pranishëm liderë institucionalë dhe ambasadorë të akredituar në Kosovë/

-Intervistat ekskluzive që kam zhvilluar me Presidentin historik të Kosovës,  Dr. Ibrahim Rugova që nga e para e Shtatorit 1994 deri te e fundit në Shkurt 2005 dhe deklarata tjera/

  -Disa nga raportimet që kam bërë para 17 viteve, në Janar 2006/

SPECIALE-Gazeta DIELLI nga korrespondenti në Kosovë Behlul JASHARI

PRISHTINË,  Janar 2023/ Dr. Ibrahim Rugova – Presidenti historik dhe i Pavarësisë së përjetshme të Kosovës, ideator dhe arkitekt i së cilës ishte, u shua para 17 viteve në 21 Janar 2006. 

Me rastin e 17 vjetorit, për nder të kujtimit dhe trashëgimisë së Presidentit historik Rugova, nën përkujdesjen e Presidentes së Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani, të shtunën e 21 Janarit 2023 nga ora 10 organizohet ceremonia e vendosjes së kurorave, ku të pranishëm do të jenë liderë institucionalë dhe ambasadorë të akredituar në Kosovë.

Në këtë vit 2023 të përvjetorit të 24-të të Lirisë së Kosovës, veprimtaritë përkujtimore zhvillohen në prag të jubileut të  15 vjetorit të Pavarësisë së Kosovës, të shpallur në 17 Shkurtin historik 2008. Në veprimtaritë përkujtimore theksohet se  në Lëvizjen për Liri e Pavarësi Dr. Ibrahim Rugova u bë simbol i rezistencës me përkrahjen e gjithë popullit të Kosovës, elitës intelektuale, patriotëve dhe të botës demokratike perëndimore.

  Që para tre dekadave, Rugova hapur përcaktonte pozicionin gjeopolitik kosovar dhe shpallte idenë për Kosovën shtet të pavarur. “Zgjidhja më e mirë është Kosova e pavarur e neutrale, e hapur ndaj Shqipërisë e Serbisë dhe një administrim civil ndërkobëtar si fazë kalimtare”, theksonte e ritheksonte ai.

Dr. Ibrahim Rugova, derisa ishte kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, në 23 Dhjetor 1989 u bë themeluesi dhe lideri i Lidhjes Demokratike të Kosovës, e cila më shumë se parti politike lindi si lëvizje gjithëpopullore për liri, pavarësi e demokraci.

Pas Deklaratës Kushtetuese të 2 Korrikut e Kushtetutës së 7 Shtatorit 1990, që shpallte Kosovën Republikë, si dhe Referendumit për Pavarësi të fundshtatorit 1991, në 24 Maj 1992 Rugova në zgjedhjet e para pluraliste nacionale parlamentare e presidenciale u zgjodh President i Republikës së Kosovës, e cila atëherë nuk u njoh ndërkombëtarisht, megjithatë ishte dhe njihej si deklarim i fuqishëm i vullnetit kombëtar, politik e demokratik.

Si gjithmonë, edhe në 4 Mars 2002, duke u inauguruar në Parlamentin e Kosovës President i pas zgjedhjeve të para nacionale të pasluftës – në liri, Rugova shprehej: “Çdo ditë ne të gjithë duhet të zgjohemi me një mendim të bukur: ‘Çfarë të mire mund të bëjmë sot për Kosovën?’”.

Pavarësia e Kosovës, në të mirë të gjithë qytetarëve të saj, dhe si i vetmi kompromis, theksohej e ritheksohej vazhdimisht nga Rugova.

 “I vetmi kompromis për Kosovën është pavarësia, dhe ky është optimumi i gjithë shqiptarëve në rajon”, theksonte shumë prerë  Ibrahim Rugova në  6 Tetor 2005, në takimin e parë  me Grupin Negociator, formimi i të cilit me përfaqësim nga maxhoranca e opozita dhe shoqëria civile ishte një moment me shumë rëndësi për unitetin në vend si dhe për bisedimet për statusin e Kosovës të udhëhequra nga i dërguari i posaçëm i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, Presidenti Martti Ahtisaari, e pastaj edhe nga Treshja SHBA-BE-Rusi në angazhimet shtesë.

Presidenti historik i Kosovës, Ibrahim Rugova në intervistën e parë ekskluzive që kam zhvilluar për Agjencinë Telegrafike Shqiptare (ATSH) ditën e enjëte të 22 Shtatorit 1994, në zyrën e tij, ku sot është muzeu – Shtëpia e Pavarësisë së Kosovës, po edhe në raste të tjera, e falënderonte e vlerësonte shumë Agjencinë Shtetërore Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë, korrespondent i së cilës isha mëse çerek shekulli, nga dita e 24 Majit 1992 kur u zgjodh President.

“Falënderoj Agjencinë Telegrafike Shqiptare për informimin nga Kosova e për Kosovën. Edhe kjo që pata rastin të bisedoj për këtë agjenci, që reprezenton Shqipërinë dhe çështjen shqiptare, është një hap në politikën globale, në integrimet shqiptare. Edhe ne bëjmë përpjekje që këtu në Kosovë përmes Qendrës sonë për Informim të kemi një agjenci të vogël, e cila raporton për situatën e përditshme në Kosovë. Duhet një bashkëpunim midis këtyre dy institucioneve dhe institucioneve të tjera në Kosovë dhe në Shqipëri”, theksonte Presidenti Rugova në intervistë.

Ajo intervistë e parë e një Presidenti të Kosovës për Agjencinë Shtetërore Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë zhvillohej në kohë të rënda të okupimit e dhunës kundër shqiptarëve të Kosovës. “Një represion masiv në Kosovë ka rritur tensionet politike këtu dhe në rajon, ndaj është e domosdoshme prania ndërkombëtare”, e përshkruante situatën dhe e kërkonte zgjidhjen Presidenti Rugova, në intervistën ku fliste edhe për “lidhjet konfederale apo bashkimin me Shqipërinë” të Republikës së Kosovës, si dhe për një “politikë globale që sa më parë të bjerë muri mes shqiptarëve”.

Në intervistë, Presidenti Rugova tek fliste atëherë si për ëndërra parashikonte ngjarjet që pasuan, theksonte se “kishte kërkuar një mbrojtje për Kosovën para një viti e gjysmë, një protektorat ndërkombëtar civil, një administratë civile, që do të vendosej për një kohë në Kosovë, që të normalizohet jeta dhe më pas të bisedohej me serbët për ardhmërinë e Kosovës”. 
“Bisedimet shqiptaro-serbe duhet të zhvillohen në prani të një pale të tretë të autorizuar, që do të garantonte edhe dialogun edhe rezultatet e dialogut dhe që natyrisht do ta udhëhiqte atë. Kjo palë e tretë duhej të gjendej nga SHBA-të, Kombet e Bashkuara dhe Bashkimi Evropian”, theksonte Rugova. 
Ai besonte se mbrojtja ndërkombëtare në Kosovë do të mbërrinte. 

“Në planin ndërkombëtar ideja për mbrojtje ndërkombëtare në Kosovë shqyrtohet, do të thotë është marrë në konsiderim, dhe shikohen mundësitë si të aplikohet kjo dhe si të veprohet në këtë drejtim”, shprehej Presidenti Rugova.
Pyetjes se çfarë do të thotë politikë globale shqiptare dhe si mund të realizohet ajo në praktikë, në kushtet e ndarjes së shqiptarëve me shumë kufij, Presidenti Rugova iu përgjigj: “Kjo politikë do të shembë muret mes shqiptarëve”.

“Praktikisht mund të themi se politika globale shqiptare ka nisur të realizohet. Përkundër pengesave të shumta, që ka sidomos Kosova, sot kemi kontakte të ndryshme, bashkëpunim, qoftë në planin kulturor, në planin arsimor, në planin politik. E kam thënë disa herë, por vazhdimisht duhet të përsëriten gjërat, se për herë të parë ne shqiptarët po bashkëpunojmë në planin politik”, theksonte Presidenti historik i Kosovës. 
 “Në këtë politikë globale shqiptare respektohet vullneti politik i shqiptarëve të Kosovës, pastaj i shqiptarëve në Maqedoni, i shqiptarëve në Mal të Zi e në Preshevë, Bujanovc e Medvegjë. Do të thotë se kemi një vizion se ç’duhet të bëjmë në këtë drejtim. Dhe, mund të them se politika globale shqiptare përditë është prezente dhe realizohet hap pas hapi, nuk është diçka abstrakte”, shprehej ai. 
Rugova vlerësonte se, “politikë globale është se sot Shqipëria më shumë se kurrë e ndihmon çështjen e Kosovës dhe çështjen shqiptare në planin ndërkombëtar”. 

“Po ashtu, edhe Kosova me institucionet e saj, brenda dhe jashtë, e ndihmon Shqipërinë dhe në këtë plan ka një bashkëpunim, një mirëkuptim dhe një marrëveshje, që nuk e kemi pasur më parë ne shqiptarët”, vijonte ai. 

Në 11 Tetor 1991, në Prishtinë, ishte miratuar Deklarata politike e Këshillit Koordinues të Partive Politike Shqiptare në Jugosllavi, kryetar i të cilit ishte kryetari i Lidhjes Demokratike të Kosovës, Ibrahim Rugova.  Deklarata kishte tre opsione për zgjidhjen e çështjes shqiptare.

Presidenti Rugova në intervistën për Agjencinë Shtetërore Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë vlerësonte se, “ky është një dokument mjaft i rëndësishëm, që i përfshinë të gjitha, pra edhe vizionin e një uniteti e një integrimi shqiptar”, se “opcioni i parë ishte një Kosovë e pavarur e neutrale”, dhe “që shqiptarët në Maqedoni si element i rëndësishëm i atij shteti apo asaj republike, që është në zhvillim e sipër,  të jenë shtetformues, ndërsa shqiptarët në Mal të Zi dhe në Preshëvë, Bujanoc e Medvegjë të kenë një vetadministrim, një autonomi lokale”.

Presidenti i Republikës së Kosovës Dr. Ibrahim Rugova në konferencën për shtyp  të para 25 viteve – 6 Shkurt 1998 duke u përgjigjur në pyetjet që i bëja theksonte se Bashkësia ndërkombëtare duhet të ndërhyjë në Kosovë para se të ndodhë konflikti, ndërsa reagimi si komb i shqiptarëve është normal dhe e drejtë e çdo populli të rrezikuar.

E pyeta se, duke pasur parasysh intensitetin e shpejtësinë e zhvillimeve të rrezikshme në Kosovë, a priten masa të mjaftueshme e me kohë të bashkësisë ndërkombëtare për parandalimin e konfliktit, ndërsa Presidenti Rugova u përgegjegj:

“Ne kemi kërkuar që bashkësia ndërkombatare të intervenojë në Kosovë para se të ndodhin konfrontimet, e jo pasi të ndodhin, sepse do të bëhej vonë, dhe kemi bërë apel që të çmohet ajo që ka sakrifikuar populli i Kosovës për shumë vite që ta evitojë konfliktin. Masat parandaluese ndërkombëtare në radhë të parë duhet të jenë një presion shumë më i madh mbi Beogradin që ka përqëndruar forca të mëdh dhe kërcënon që edhe ushtarakisht ta godasë Kosovën”.

Në pyetjen tjetër që i bëra, se si i komenton deklaratat e politikanëve shqiptarë në Shqipëri, Maqedoni, etj., për reagim si komb në rast konflikti në Kosovë, presidenti Rugova u përgjegj:  “Është i natyrshëm dhe mëse normal ky qëndrim i Shqipërisë, përkundër vështirësive që ka ajo sot. Shqiptarët janë të organizuar si shtet e si shoqëri edhe në Kosovë, edhe pse nën okupim. Edhe shqiptarët në Maqedoni kanë një organizim, që dita-ditës po përparon më shumë. Kemi tërhequr vërejtjen dhe të gjithëve u është bërë e ditur se po të fillojë diçka, më e keqja, në Kosovë, atëherë i gjithë rajoni do përfshihej, edhe Shqipëria, Maqedonia, Greqia, gjithësesi Serbia,  Mali i Zi dhe vende të tjera. Prandaj, është një kujdes i shtuar i bashkësisë ndërkombëtare”.

Presidenti Rugova i bëri thirrje Beogradit që t’i kthehet dialogut me ndërmjetësim ndërkombëtar për Kosovën, që të  mos e provokojë edhe më tej situatën dhe të ndërpresë dhunën. Ai tërhoqi vërejtjen edhe për seriozitetin e pohimeve se në Vojvodinë (krahinë në Serbi) regjimi serb po rekruton rezervistë për t’i dërguar në Kosovë…

Me Presidentin historik Dr. Ibrahim Rugova kam zhvilluar intervista ekskluzive, së pari për Agjencinë Shtetërore Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë e pastaj të tjera për gazetën tradicionale të Kosovës Rilindja, isha edhe në konferencat e shumëta për shtyp që mbante para, gjatë e pas luftës në Kosovë, ku bëja pyetje e merrja përgjigje, jam takuar edhe në raste të tjera.

Në dokumentarin televiziv “Fakte – Konferencat për Shtyp të Presidentit Rugova”, autori Adnan Merovci – udhëheqësi i Protokollit të Presidentit të Kosovës Ibrahim Rugova gjatë viteve ’90-ta dhe deri në vitin 2000, mes gazetarëve të rregulltë që vendin ku do uleshin e kishin thuese të paracaktuar të parin më përmend mua…

Para 24 viteve, në 5 Mars 1999, një takim i Presidentit historik të Kosovës Ibrahim Rugova me Senatorin Amerikan Robert Doll – të Dërguarin e Posaçëm për Kosovën të Presidentit të SHBA Bill Clinton, ishte edhe një paralajmërim lirie. Takimi shumë i rëndësishëm u mbajt në Shkup, pasi regjimi kriminal okupator serb e kishte pamundësuar në Prishtinë.

Ishte koha kur konferenca ndërkombëtare për Kosovën – Konferenca e Rambujesë, e nisur në 6 Shkurt 1999,  u ndërpre në 23 Shkurt pa rezultate përfundimtare, ndërsa vazhdimi i saj u thirr për datën 15 Mars në Paris.

Presidenti historik, Dr. Ibrahim Rugova,  në Prishtinë i kthyer nga Rambujeja e para nisjes përsëri për atje drejt Parasit në një konferencë shtypi në 5 Mars paralajmëronte nënshkrimin  para 15 Marsit 1999 të Marrëveshjes së Rambujesë, për të cilën një ditë më vonë dha miratimin edhe Kuvendi Republikës së Kosovës së Deklaratës së 2 Korrikut e Kushtetutës së 7 Shtatorit 1990. Në konferencën për shtyp ku isha atëherë korrespondent i Agjencisë Shtetërore Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë,  tani korrespondent i Gazetës DIELLI – organ i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës VATRA, Presidenti Rugova paralajmëronte edhe vendosjen e NATO-s në Kosovë…

Dhe, vetëm pas më pak se tre javësh, në 24 Mars 1999 filloi fushata ajrore e NATO-s kundër caqeve ushtarake serbe në Kosovë, Serbi dhe Mal të Zi, pas së cilës nga mëngjesi i  Ditës së Lirisë -12 Qershorit 1999 forcat paqeruajtëse e shpëtimtare të NATO-s nisën të hynin në Kosovë,  në vendin që në 2023-tën feston 24 vjetorin e Lirisë e 15 vjetorin e Pavarësisë së shpallur në 17 Shkurtin historik 2008.

Ashtu si paralajmëronte Presidenti Rugova, në mes të marsit përfaqësuesit e Kosovës nënshkruan Marrëveshjen e Rambujesë/Parisit për Kosovën, ndërsa Beogradi – pala serbe refuzoi ta nënshkruajë. Ishte hapur rruga për ndërhyrjen ushtarake për Kosovën të NATO-s, forcës ushtarake më të madhe planetare, prirë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

 Në 29 Maj 1998, Presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova në Uashington ishte takuar me Presidentin Amerikan Bill Clinton. “Ne ritheksuam se zgjidhja më e mirë për Kosovën do të ishte shteti i pavarur”, deklaronte Presidenti Rugova pas takimit. Ndërsa, Presidenti Clinton tha se Kosova është një nga shqetësimet amerikane dhe se SHBA-të do të intensifikojnë angazhimin për zgjidhjen e çështjes së Kosovës në kuadër të Grupit të Kontaktit dhe të NATO-s…

Në mbrëmjen e 24 Marsit 1999, kur ndodhi ndërhyrja shpëtimtare e NATO-s me bombardimin e caqeve të forcave kriminale serbe, në terrin e natës dhe të okupimit të egër, drita e shpërthimeve të goditjeve nga qielli të aviacionit të forcës më të madhe planetare shihej si një shpresë e besim për të ardhmen e ëndërrave për lirinë e paqen derisa në Kosovë kishte marrë përmasa gjenocidi terrori i spastrimit etnik kundër shqiptarëve.

“Tani, bindja jonë e fortë për gjithçka që po ndodhë në Kosovë është e vetmja shpresë e popullit të Kosovës”, theksone në atë ditë e orë historike Presidenti i SHBA-ve, Bill Clinton,  derisa nga Shtëpia e Bardhë  i drejtohej kombit amerikan, duke folur për zhvillimet tragjike në Kosovë dhe ndërhyrjen shpëtimtare të  NATO-s…

 Njëmbëdhjetë vite pas takimit në Uashington, në 1 Nëntor 2009 në Kosovën e lirë Presidenti Amerikan Bill Clinton, në fjalën e tij në Kuvendin e Republikës kosovare, por edhe në Sheshin me Emrin e Shtatoren e tij në Prishtinë, ka përkujtuar Presidentin historik Ibrahim Rugova dhe një gurë kristali të cilin ai ia kishte dhuruar. 
“Ai gurë kristal të cilin ma dha Rugova i është dhuruar një universiteti, por për një kohë ai ishte i njohur edhe në SHBA me emrin ‘Guri i Rugovës’”, tha Presidenti amerikan Clinton. 
“Atëherë, ai (Rugova), më tha se duhet të na ndihmosh”,  ka përkujtuar ish-Presidenti i SHBA-ve, Clinton gjatë vizitës në Kosovë.

Me rastin e shuarjes në 21 Janar 2006 të Presidentit historik të Kosovës Rugova, Presidenti Amerikan Clinton shprehej: “Kam pasur nder ta mbështes luftën e tij për paqe dhe liri”…

 
Në Kosovën e lirë nga Qershori 1999 i hyrjes së NATO-s në Kosovë,  për Presidentin historik e kryetarin e Lidhjes Demokratike të Kosovës, dr. Ibrahim Rugova, ngjarje e vitit 2000 ishin zgjedhjet lokale të 28 Tetorit në Kosovë, ndërsa ngjarja që do ta shënojë vitin 2001 do të jetë mbajtja e zgjedhjeve nacionale presidenciale e parlamentare.

“Të mira, të mira…”, përsëriti disa herë Presidenti Rugova, derisa e pyeta të deklarojë për gazetën Rilindja se cilat janë parashikimet e tij, në prag të Vitit të Ri 2001, për njohjen e pavarësisë së Kosovës.

Për njohjen e pavarësisë së Kosovës “e presim momentin më të mirë, momentin e duhur, në kohën e duhur”, theksoi Rugova duke shtuar se “vendi është, është vendi i duhur”.

Përgjigja u shoqërua me duartrokitje të gazetarëve të pranishëm dhe me urime, në një atmosferë të gëzuar të pritjes së organizuar në Rezidencën e Rugovës në prag të Vitit të Ri 2001 dhe të fillimit të Milenumit të Tretë.

Ndërsa, duke u përgjigjur në një pyetje tjetër, Rugova tha: “Unë nuk i ndërroj fjalët shumë, por kur ndryshojnë gjërat i ndryshoj edhe fjalët. Jam duke punuar në ndryshimin e gjërave të mëdha, pra, si pavarësia, etj, që të njihen”.

Presidenti historik Rugova edhe në Kosovë, edhe në Shqipëri, edhe në Amerikë e në shtetet e Bashkimit Evropian, kudo, fliste për Pavarësinë e Kosovës si zgjidhja më e mirë dhe kompromisi i shqiptarëve.

 “Kosova e pavarur në NATO e në BE dhe në miqësi të përhershme me SHBA”, citoja kështu Presidentin Dr. Ibrahim Rugova në kryetitull të ballinës së gazetës tradicionale të Kosovës Rilindja në fundvitin 2002, në intervistën ekskluzive që kisha zhvilluar pas kthimit nga festimet në Vlorë të 28 Nëntorit dhe takimit që kishte me Sekretarin Amerikan të Shtetit Igëllberger.

 Në Rezidencën Presidenciale në Velani – Prishtinë Presidenti Ibrahim Rugova mbante në duarë dhe në tryezë gazetën Rilindja botim special festiv për jubileun e 90 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, të 28 Nëntorit 2002, derisa në atë kohë kur isha kryeredaktor i gazetës historike në fund të Dhjetorit 2002 zhvilloja intervistën ekskluzive për Rilindjen festive të Vitit të Ri.

Më pak se një muaj para përurimit të Shtëpisë së Pavarësisë në Prishtinë, Presidenti Rugova në Festën e Flamurit e të 90 vjetorit të Pavarësisë Shqiptare kishte dalë me propozimin për simbolet shtetërore, për Flamurin dhe për Himnin Shtetëror të Kosovës.

“Gjithsesi ne duhet t’i kemi simbolet shtetërore si shtet i Kosovës”, thoshte Rugova në intervistën ekskluzive që zhvillova në prag të Vitit të Ri 2003 për gazetën Rilindja.

Mes pyetjeve që i bëra Presidentit Rugova, në bashkëbisedim, iu drejtova: “Kosova po bëhet edhe me simbolet shtetërore. Në Festën e Flamurit e të 90 vjetorit të Pavarësisë Shqiptare dolët me propozimin për Flamurin dhe për Himnin Shtetëror të Kosovës. Para pak ditësh, në 13 vjetorin e LDK-së, partisë që e udhëheqni Ju që nga fillimi si një lëvizje për liri, pavarësi e demokraci, përuruat edhe një monument, një shenjë shtetërore – Shtëpinë e Pavarësisë së Kosovës. Ju lutem të na flisni edhe për këto momente të rëndësishme në rrugën e bërjes së Kosovës shtet”.

Presidenti Rugova u përgjegj: “Gjithësesi ne duhet t’i kemi simbolet shtetërore si shtet i Kosovës. Siç e dini, flamurin qe sa vite unë e përdor edhe si stemë të Presidentit të Kosovës, pra si emblemë, edhe në komunikime ndërkombëtare zyrtare, po edhe të brendshme. Edhe flamurin shtetëror duhet ta kemi, flamur që shpreh specifikën e Kosovës. Tani shenjat kombëtare i përdor Shqipëria si shtet aktual.

Për himnin, do përkujtuar se është ajo kënga e dashur e 1912-tës, që e kanë kënduar të gjithë shqiptarët. Natyrisht do të ketë përpunim artistik, po them standarde artistike, po edhe standarde shtetërore. Për këto do të ndiqen procedurat, pra në konsultim me institucionet e Kosovës, me Parlamentin, me Qeverinë. Po edhe njerëzit le të diskutojnë, le t’i thonë hapur mendimet e veta. Por, besoj se shumica në Kosovë – e popullit, e intelegjencies, e klasës politike – janë dakord që të kemi simbolet tona. E kam marrë këtë si një inisiativë të Presidentit. Është në detyrën time t’i eci këto punë dhe besoj se së shpejti do të kryhen. Në këtë vazhdë ishte edhe përurimi i Shtëpisë së Pavarsisë. Dëshiruam të lëmë një monument, një traditë, atje ku janë krijuar institucionet e para të Republikës së Kosovës. Do të ketë një kompleks të Pavarësisë aty, që do të ketë objekte përcjellëse, ndërsa po ajo shtëpi nismëtare do të ruhet dhe do të ketë edhe karakter muzeal, po edhe aktiv. Do ta mbajmë gjallë atë kompleks. Pra, të krijojmë edhe një traditë. Ne kemi një traditë me Shtëpinë e Lidhjes së Prizrenit, pastaj në Shqipëri është Shtëpa e Pavarësisë në Vlorë, edhe këtu tash Shtëpia e Pavarësisë së Kosovës, që ka simbolikën e vet. Kemi edhe një shenjë të veprimit, sepse të gjithë, i gjithë populli i Kosovës, kemi kaluar nëpër atë shtëpi që ka qenë një shtëpi e shpresës, e pavarësisë, e lirisë dhe e demokracisë”.

Edhe tani dhe përjetshëm Flamuri i Dardanisë, i dizajnuar sipas idesë së Presidentit historik Rugova dhe Flamuri Kombëtar Shqiptar janë në të dy anët e Flamurit Shtetëror të Republikës së Kosovës në Shtëpinë e Pavarësisë me emrin e Ibrahim Rugovës.

Presidenti Rugova kaherë theksonte idenë për autostradën Shqipëri-Kosovë, Rrugën e Kombit, nëpër shtigjet e vjetra historike, derisa shprehej se, “nëpër vendin tim kalojnë rrugë të rëndësishme evropiane, sikur ishte rruga antike Via Egnatia”.

Me vendimin e Qeverisë kosovare, është emërtuar “Ibrahim Rugova” autostrada në Kosovë, e ndërtuar në vazhdim të autostradës në Shqipëri nga bregdeti shqiptar-Durrësi deri në portën kufitare në Morinë-Vërmicë, mes qytetit të Lidhjes së Prizrenit dhe Kukësit.

Në Tetorin e vitit 2005,  Presidenti Rugova në takim me projektuesit thoshte se se ndërtimi i autostradës Prishtinë-Durrës tregon se, “ne jemi të aftë të bëjmë dhe mbajmë shtet, dhe se e meritojmë pavarësinë”.

 “Kosova dhe populli i saj janë sot këtu që të kryhet edhe formalisht, apo zyrtarisht, si doni t’i themi, edhe njohja e pavarësisë, të jemi një anëtar i bashkësisë së kombeve të botës së lirë”, më thoshte Presidenti Dr. Ibrahim Rugova në një intervistë tjetër eksluzive në jubileun e 60 vjetorit të gazetës Rilindja, të 12 Shkurtit 2005, ku poashtu fliste edhe për autostradën dhe marrëdhëniet me Shqipërinë, edhe për garancitë e shtetit të Kosovës për pakicat kombëtare, për të gjithë qytetarët.

“Pavarësia e Kosovës do të kishte efekt pozitiv edhe për të gjithë fqinjët tanë”, theksonte Rugova në intervistën eksluzive që në ballinë të gazetës Rilindja kishte kryetitullin: “Pavarësia e Kosovës është e mira e të gjithë qytetarëve dhe do ta qetësojë rajonin”.

“Njohja sa më e shpejtë e pavarësisë së Kosovës do të ndihmonte edhe qetësimin e të gjithë shqiptarëve në këtë pjesë të Evropës dhe të botës”, theksonte Rugova.

Ndërsa, i pyetur për marrëdhënet e realiteteve të reja mes Kosovës dhe Shqipërisë, edhe sipas shumë vlerësimeve, shembull për rajonin dhe se si e shihte të ardhmen e këtyre dy vendeve, jo vetëm në marrëdhëniet e tyre, por edhe në integrimet euroatlantike, Rugova thoshte:

“Po, ne gjithsesi do të kemi gjithnjë e më shumë marrëdhënie të mira me Shqipërinë në të gjitha fushat. Ju e dini, tashmë kemi edhe Marrëveshjen për Tregti të Lirë, pastaj, marrëveshje të ndryshme për bashkëpunim ekonomik, kulturor, etj., dhe gjithsesi do të ndikojë pozitivisht ndërtimi, nuk është e tepërt ta themi, i Autostradës Prishtinë-Durrës, që do të hapte edhe një lidhje tjetër të Kosovës me botën. Dhe, gjithsesi synimet tona, të të dy vendeve, janë integrimi në Bashkimin Evropian, pra Shqipëria, Kosova dhe vendet e tjera, dhe kjo është perspektiva dhe në këtë plan po punojmë me të gjithë”.

Me rastin e pritjes që më bëri dhe intervistës ekskluzive në prag të 12 Shkurtit 2005 – ditës së 60 vjetorit të gazetës Rilindja, në cilësinë e kryetarit të Këshillit Drejtues e Kryeredaktorit Presidentit Rugova i dhurova Pllakatin e Jubileut të 60 vjetorit të Rilindjes, punar me ar e argjend nga zejtarët e Prizrenit, qytetit ku ka dalë numri i parë i gazetës tradicionale e historike të Kosovës.

Kjo ishte intervista e fundit ekskluzive që kam zhvilluar me Presidentin historik të Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova, nga i cili  kam regjistruar edhe deklaratën e fundit  para përfundimit të vitit 2005.

Presidenti historik i Kosovës Dr. Ibrahim Rugova – Presidenti i lëvizjes së fuqishme gjithëpopullore demokratike për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës, në ditën e përvjetorit të themelimit të LDK-së,  partisë-lëvizje, që e udhëhiqte që nga fillimi, ritheksonte se pavarësia është e padiskutueshme, tek fliste jepte mesazh, si një amanet, në Rezidencën në lagjen Velania të Prishtinës, në 23 Dhjetor 2005, më pak se një muaj para se të kaloi në amshim në 21 Janar 2006.
“Objektivi kryesor është pavarësia e Kosovës. Do të punojmë në të gjitha segmentet që të jetë një pavarësi e qëndrueshme, që do t’u përgjigjet të gjithë qytetarëve të Kosovës, në të mirë të gjithë qytetarëve të Kosovës”,  theksonte Presidenti Rugova në atë takim të fundvitit të tij të fundit, ku  paralajmëronte formimin edhe të dy ministrive të reja – të Ministrisë së Mbrojtjes dhe asaj të Punëve të Jashtme të Kosovës.

Në Rezidncën Presidenciale në Velani, ku regjistrova për të fundit herë deklaratat e Presidentit historik Rugova,  në 23 Dhjetorin 2005, ai kishte takime të veçanta – priti kryetarët e degëve të LDK-së në Kosovë dhe diasporë me rastin e 16 vjetorit të themelimit të LDK-së, e më pas kishte takim pune me kryeministrin e atëhershëm të Kosovës Bajram Kosumi.

Ibrahim Rugova u lind në 2 Dhjetor 1944 në fshatin Cerrcë, të komunës së Istogut, në një familje të madhe që kishte prejardhjen nga krahina e Rugovës, ndërsa u shua në 21 Janar 2006.

 “Presidenti Ibrahim Rugova ndërroi jetë”, bënte të ditur Presidenca e Kosovës në komunikatën e dërguar në 21 Janar 2006, në mesditë.

 “Presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova, prijësi i Kosovës në vitet e mëdha të procesit për pavarësi të vendit tonë,  ndërroi jetë sot (e shtunë) në ora 11:38.

Presidenti Rugova ndërroi jetë në shtëpinë e vet në Prishtinë, duke pasur përreth familjen e tij, mjekun personal me stafin ndihmës nga vendi, si dhe mjekë amerikanë”, thuhej mes tjerash në komunikatën e Presidencës së Kosovës.

Më shumë se gjysëm milioni njerëz u mblodhën në Prishtinë, gjithë bota nderoi në përcjelljen e fundit për Presidentin historik Dr. Ibrahim Rugova, i cili prehet në amshim në lagjen Velania te Bregu i Diellit, të kryeqytetit të Kosovës, Prishtinës.

GAZETA RILINDJA E 27 JANARIT 2006: BOTA NDEROI PRESIDENTIN HISTORIK TË PAVARËSISË SË KOSOVËS, IBRAHIM RUGOVA

  Para 17 vitesh, gazeta tradicionale e Kosovës, Rilindja, kryeredaktor i së cilës isha, ka raportuar se, më shumë se gjysëm milioni njerëz u mblodhën në Prishtinë, gjithë bota nderoi në përcjelljen e fundit për Presidentin historik të Pavarësisë së Kosovës, Ibrahim Rugova, i cili prehet në amshim në lagjen Velania te Bregu i Diellit, të kryeqytetit.

Gazeta Rilindja në botimin special, në kryelajmin lart krahas logos-emrit shkruante: 500.000 NJERËZ – MË SE 500.000 NJERËZ NËPËR RRUGËT DHE SHESHET E PRISHTINËS, NË SALLËN “1 TETORI”, TE VARREZAT E DËSHMORËVE E HERONJËVE TË KOMBIT NË LAGJEN VELANIA NË BREGUN E DIELLIT I SHPREHËN NDERIMET MË TË LARTA KOMBËTARE E NDËRKOMBËTARE PRESIDENTIT HISTORIK TË PAVARËSISË SË KOSOVËS, DR. IBRAHIM RUGOVA.

Kryetitulli i ballinës në gazetën Rilindja ishte BOTA NDEROI e nëntitulli NDERIMET MË TË LARTA KOMBËTARE DHE NDËRKOMBËTARE.

Në ballinën e gazetës Rilindja paralajmëroheshin tre intervista ekskluzive të gjata që ribotoheshin në faqet e brendshme, e që i kisha zhvilluar me Presidentin historik Ibrahim Rugova në kohën e lëvizjes e luftës së Kosovës për liri, pavarësi e demokraci dhe pas luftës në Kosovën e lirë: PRESIDENTI RUGOVA PARASHIKOI DHE KRIJOI TË ARDHMEN E KOSOVËS DHE TË SHQIPTARËVE. TRI INTERVISTA EKSKLUZIVE, E PARA PARA 12 VJETËVE.

Fotoja e vetme në ballinën e gazetës Rilindja ishte pamja nga Prishtina, kryeqyteti i Kosovës, para Kuvendit e Qeverisë, ku tash është sheshi me emrin e shtatoren e Presidentit të parë e historik të Kosovës, Ibrahim Rugova. Në atë pamje-fotografi, në plan të parë ishte një pano-bilbord-kornizë ngjyrë ari me portretin e Presidentit historik me Flamurin e Dardanisë në anën e djathtë, nën të cilën ishte shkruar: Dr. IBRAHIM RUGOVA President i Kosovës (1944 – 2006).

DR. IBRAHIM RUGOVA PRESIDENT HISTORIK I PAVARËSISË SË KOSOVËS PËRGJITHMONË, shkruante me shkronja të mëdha gazeta Rilindja nën fotografi dhe me këtë përmbyllej imazhi i faqes së parë.

KOMEMORACION NË RILINDJE – NDERIMET MË TË LARTA PËR PRESIDENTIN E PAVARËSISË, DR. IBRAHIM RUGOVA

Prishtinë, 24 janar 2006 /TN /QIK – Ndërmarrja Rilindja në një mbledhje komemorative ka shprehur sot nderimet më të larta për Presidentin e Kosovës, Dr.Ibrahim Rugova.

Presidenti historik i Pavarësisë së Kosovës me penën, fjalën e veprën e tij madhore gjithmonë ishte dhe do të jetë në Rilindje, tha krytetari i Këshillit Drejtues e Kryeredaktori Behlul Jashari, duke përkujtuar se kishte nderin që Dr. Rugovës t’i dhuronte Pllakatin e Jubilet të 60 vjetorit të gazetës tradicionale të Kosovës, të shkruar me ar e argjend. Drejtori i Shtypshkronjës Vesel Makolli në fjalën e tij tha se Rilindja, shtypshkronja e saj, ishte botuesi më i madh i librave – veprës së madhe letrare të Dr. Ibrahim Rugovës, Presidentit të Kosovës.

Të pranishmit e shumtë në koomemoracion i shprehën ngushëllimet më të thella e më të sinqerta familjes Rugova.

DISA NGA RAPORTIMET E MIA PËR AGJENCINË SHTETËRORE ZYRTARE TË LAJMEVE TË SHQIPËRISË PARA 17 VITEVE, JANAR 2006:

PIKËLLIM I MADH NË CERRCË, TEK MOLIKA E MBJELLË NGA IBRAHIM RUGOVA

– Nga Behlul Jashari –

     PRISHTINË, 22 Janar /ATSH/ – Pikëllim i madh ka rënë në vendlindjen e Presidentit Ibrahim Rugova, në Cerrcë të Istogut, te molika që ai kishte mbjellë në oborrin e shtëpisë, kur ishte tetë vjeç. Presidenti Rugova vdiq në moshën 61-vjeçare, molika vazhdon të rritet në vendlindjen e tij edhe pas 53 vjetëve.
     Rreth asaj molike u tubuan njerëzit e fshatit, sapo morën lajmin për vdekjen e Presidenti dhe si në një vend të bekuar qëndrojnë të bashkuar edhe sot, kur kanë kaluar më shumë se 30 orë nga lajmi i hidhur. 
     “Me duart e veta e pat mbjellë këtë molikë”, thotë xhaxhai i Ibrahim Rugovës, Ali Rustë Rugova, njeriu që e rriti dhe e shkolloi dhe që sot pret ngushëllime. “A ende e paske molikën time?”, e kishte pyetur Rugova i lumtur xhaxhain  në vizitën e fundit që i bëri vendlindjes.
     Në luftën e fundit, forcat serbe dogjën e rrënuan shtëpitë e familjes Rugova. Aliu tregon me dorë andej ku tani nuk ka më shtëpi dhe thotë: “Në këtë vend ka lindur Ibrahimi, këtu e kemi pasur truallin e shtëpisë”.
     Por historia e familjes Rugova është edhe më e hidhur. Vetëm një muaj pasi lindi, foshnja që e kishin quajtur Ibrahim, mbeti pa babanë: Ibrahim Rugova lindi më 2 dhjetor 1944, ndërsa më 10 janar 1945, komunistët jugosllavë i pushkatuan babanë, Ukë Rugovën dhe gjyshin, Rustë Rugovën. Ky i fundit ishte luftëtar i njohur kundër grupeve çetnike që kishin depërtuar gjatë Luftës II Botërore në krahinën e Rugovës.
     “I kanë vra në Kullën e Popit. I vrau OZNA, UDB-ja. As sot nuk ua dimë eshtrat”, tregojnë njerëzit e familjes Rugova. Më e moshuara e Cerrcës, Rabë Rugova, mbi njëqind vjeçe, tregon edhe histori të tjera. “Uka, babai i Ibrahimit, ka pasë lindë pas gjashtë vajzave dhe ishte gëzim i madh për familjen e farefisin. Kur Ukën e vranë, për Ibrahimin u kujdes vëllau im, Aliu, si për djemtë e vet”.
     Në Cerrcë tregojnë se plaka Rabë shpesh çohet edhe natën dhe e puth fotografinë e të nipit, President i Kosovës. Tregojnë edhe histori të tjera. Tregojnë se tek i biri, Uka, Ibrahim Rugova ka përtërirë emrin e të atit, Ukës së vjetër. 
     Bashkë me të tjerët, pret ngushëllime edhe Ajet Hasanaj, shok i fëmijërisë dhe i shkollës i Ibrahim Rugovës. “Ibrahimi ishte i gjithë Kosovës”, flet ai me dhembje të madhe për humbjen e madhe. “Kosova do shkojë përpara edhe pas Rugovës, se ka veprën e tij të madhe. Ibrahim Rugova do mbetet përgjithmonë President i Pavarësisë së Kosovës”, thonë njerëzit në Cerrcë, në vendlindjen e Presidentit Rugova.
/pas/s.s./

KOSOVË, 15 DITË ZI KOMBËTARE PËR PRESIDENTIN RUGOVA
 

     PRISHTINË, 22 janar /ATSH-Behlul Jashari/ – Këshilli Organizativ i Varrimit të Presidentit Rugova ka shpallur 15 ditë zi kombëtare në Kosovë, duke filluar nga dita e hënë, 23 janar 2006, për nder të Presidentit të Kosovës, Ibrahim Rugova, i cili ndërroi jetë të shtunën, më 21 janar 2006. 
     Për katër ditë, prej të hënës deri të enjten, në datat 23-26 janar 2006, institucionet arsimore të të gjitha niveleve në Kosovë nuk do të zhvillojnë mësim. 
     Dita e varrimit të Presidentit Rugova, e enjte, më 26 janar 2006, do të jetë ditë kur nuk do të punohet në asnjë institucion. 
     Këshilli Organizativ i Varrimit të Presidentit Rugova njofton se homazhet publike fillojnë nesër, ditë e hënë, më 23 janar 2006, duke filluar nga ora 12:00, në Kuvendin e Kosovës.      
     Qytetarët do të mund të bëjnë homazhe deri në ora 18:00. 
     Në dy ditët e tjera, të martën dhe të mërkurën, orari për homazhe publike do të jetë prej orës 09:00 deri në ora 18:00. Homazhet bëhen edhe paraditën e së enjtes, deri para nisjes së funeralit për në ceremoninë qendrore dhe varrimin, që do të bëhet në Prishtinë. 
     Qytetarët e Kosovës do të mund të shkruhen në Librat e Zisë për Presidentin e Kosovës,  Ibrahim Rugova. 
     Librat do të vendosen në të gjitha komunat e Kosovës, në Bibilotekën Kombëtare dhe Universitare dhe në Teatrin Kombëtar në Prishtinë. Ndërkaq, Libri i Zisë për Trupin Diplomatik do të vendoset në Kuvendin e Kosovës./ a.jor. 

PRISHTINË, FLAMURI AMERIKAN ULET NË GJYSMË SHTIZË

     PRISHTINË, 23 Janar /ATSH-Behlul Jashari/ – Zyra e SHBA-së në Prishtinë uli sot (e hënë) flamurin amerikan në gjysmështizë, në nderim të Presidentit të ndjerë të Kosovës, Ibrahim Rugova, gjatë një ceremonie të shkurtër, të drejtuar nga Shefi i Misionit, Philip Goldberg.
     Në fjalën që mbajti me këtë rast, z.Goldberg tha se me ndarjen nga jeta të Presidentit Rugova, Kosova ka humbur një udhëheqës të madh, por edhe SHBA humbi një mik të madh e të përkushtuar. 
     “Në botë nuk ka shumë udhëheqës apo popuj, të cilët kanë aq shumë dashuri dhe respekt për Shtetet e Bashkuara, siç pati Presidenti Rugova dhe siç ka populli i Kosovës. Dhe, për shkak të respektit për të, për miqësinë e tij me Shtetet e Bashkuara dhe respektit për popullin e Kosovës, unë e ndjej se është me vend që edhe ne të ulim flamurin amerikan në gjysmështizë gjatë periudhës së zisë”, tha z. Goldberg. 
     “Kjo ka një domethënie të madhe për ne dhe jam i sigurtë se do të ketë edhe për popullin e Kosovës”, theksoi ai, ndërsa komandanti i njësisë së Marinës së SHBA-së uli flamurin amerikan në gjysmë shtize. 
    Shefi i Misionit Goldberg solli dhe kujtimet e tij të 18 muajve të fundit, nga koha kur ai drejton Zyrën Amerikane në Prishtinë, si dhe të takimit të parë me Presidentitn Rugova, para njëmbëdhjetë vitesh, në Uashington.
    “Veç asaj që ai bëri si udhëheqës – dhe me të vërtetë si një simbol i Kosovës për botën – unë e njoha atë edhe si një njeri shumë të këndshëm dhe të përzemërt”, tha shefi i Misionit të SHBA-së në Prishtinë, duke propozuar një minutë heshtje në nderim të Presidentit Rugova.
/klod/pas/

GEORGE Ë. BUSH: HUMBJA E RUGOVES NE KETE KOHE VENDIMTARE, TRAGJIKE

-Presidenti i SHBA i shkruan familjes së Rugovës dhe popullit të Kosovës-


     PRISHTINE, 23 Janar /ATSH Behlul Jashari/ – Zyra e Shtypit e SHBA-së në Prishtinë sapo ka shpërndarë për mediat letrën që Presidenti i SHBA-së George Ë. Bush i ka nisur  familjes së Presidentit Rugova dhe gjithë popullit të Kosovës. Në letrën e nisur nga Shtëpia e Bardhë shkruhet: “Me pikëllim të thellë e mora lajmin për vdekjen e Kryetarit Ibrahim Rugova. Kryetari Rugova për shumë vite udhëhoqi fushatën për paqë dhe demokraci në Kosovë dhe fitoi respektin e botës për qëndrimin e tij parimor kundër dhunës.
     Shtetet e Bashkuara kanë humbur një mik të vërtetë. Gjatë viteve të konfliktit, Ibrahim Rugova ishte zëri i arsyes dhe maturisë që i ndihmoi popullit të Kosovës për të vënë bazat për një të ardhme paqësore. Humbja e këtij zëri, në këtë kohë vendimtare, është posaçërisht tragjike për Kosovën. Më lejoni t’ju siguroj se Shtetet e Bashkuara mbesin të përkushtuara për të punuar me gjithë njerëzit e Kosovës për ndërtimin e një ardhmërie që është stabile, demokratike dhe përparimtare. 
     Në emër të popullit të Shteteve të Bashkuara, unë dhe Laura i shprehim ngushëllimet tona familjes së Kryetarit Rugova dhe gjithë popullit të Kosovës”.

AEROPORTI I PRISHTINËS DO NDIHMOHET EDHE NGA PISTA TE TJERA FQINJE

     PRISHTINË, 23 Janar /ATSH-Behlul Jashari/ – Aeroportit të Prishtinës do t’i vijnë në ndihmë edhe disa aeroporte fqinjë, pasi ky i vetëm nuk mund t’i përballojë fluturimet e shumta speciale të delegacioneve që do marrin pjesë në  varrimin e Presidentit Ibrahim Rugova. 
     Zyrtarë të këtij aeroporti thanë sot (e hënë) se kanë shumë kërkesa për ulje dhe se për shkak të kapaciteteve të kufizuara, shumë fluturime do drejtohen për në aeroportin e Shkupit, në Maqedoni. Sipas të njëjtave burime, do shikohen mundësitë që për këtë qëllim të shfrytëzohet edhe një pistë tjetër uljeje afër Gjakovës.
 /pas/

KOSOVE, RRADHË TË GJATA QYTETARËSH PRESIN TË BËJNË HOMAZHE PRANË TRUPIT TË PAJETË TË  PRESIDENTIT RUGOVA 
 
     PRISHTINË, 23 Janar /ATSH-Behlul Jashari/ – Shumë qytetarë kosovarë janë mbledhur sot (e Hënë) para Kuvendit të Kosovës, në pritje për t’i bërë homazhe Presidentit të Kosovës, Ibrahim Rugova.   
     Shumë prej tyre kanë ardhur nga e gjithë Kosova dhe hapësirat e tjera shqiptare dhe kanë mbushur sheshin Skënderbej dhe rrugën “Nënë Tereza” në Prishtinë.  Qindra qytetarë presin të nënshkruajnë Librat e Zisë, që janë vendosur në Bibliotekën Kombëtare e Universitare dhe në Teatrin Kombëtar në Prishtinë.
     Kosova mban zi sot për Presidentin e saj, Ibrahim Rugova, i cili vdiq të shtunën, në moshën 61 vjeçare, pas një sëmundjeje të rëndë.
/s.s./lira/  

Filed Under: Analiza Tagged With: Behlul Jashari

  • 1
  • 2
  • 3
  • …
  • 833
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • AT SHTJEFËN GJEÇOVI DHE DR. REXHEP KRASNIQI, APOSTUJ TË IDESË PËR BASHKIM KOMBËTAR
  • Marjan Cubi, për kombin, fenë dhe vendlindjen
  • Akademik Shaban Sinani: Dy popuj me fat të ngjashëm në histori
  • THE CHICAGO TRIBUNE (1922) / WOODROW WILSON : “NËSE MË JEPET MUNDËSIA NË TË ARDHMEN, DO T’I NDIHMOJ SËRISH SHQIPTARËT…”
  • SHQIPËRIA EUROPIANE MBRON HEBRENJTË NË FUNKSION TË LIRISË
  • KONGRESI KOMBËTAR I LUSHNJES (21-31 JANAR 1920) 
  • Një zbulim historik ballkanik
  • VATRA DHE SHOQATA E SHKRIMTARËVE SHQIPTARO-AMERIKANË PROMOVOJNË NESËR 4 VEPRA TË PROF. BESIM MUHADRIT
  • Që ATDHEU të mos jetë veç vend i dëshirës për të vdekur…
  • KAFE ME ISMAIL KADARENË
  • Kosova paraqet mundësi të shkëlqyeshme për investime
  • PARTIA NUK ËSHTË ATDHEU, O KOKËSHQOPE
  • 50 VJET VEPRA POETIKE KADARE
  • IT’S NOVEMBER 28TH
  • Një arritje për shqiptarët në Michigan

Kategoritë

Arkiv

Tags

alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT