Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Burim emri

by

Nga Astrit Lulushi /

Grekët e lashtë quheshin Yoni.
Të gjitha fjalët e lidhura me Y ose J – si Yauna (persisht), Yona dhe Yavana (sanskrisht), Yevan (hebraisht) dhe derivatet e tyre të shumtë në Azinë Jugore dhe Lindjen e Mesme deri në Yuan (kinezisht) – rrjedhin nga shqiptimi arkaik i emrit “Jona”.
Emri fillimisht ishte “Yahwones”, emër mjaft i vjetër – ndoshta shkon prapa në perandorinë asiriane, ku ‘Iauna’ dhe ‘Yauna’  përdoreshin qysh në shek. 8 pes. Persianët janë ndoshta më të përgjegjshmit për popullarizimin e emrit, pasi sunduan brigjet e Jonit dhe shumë prej territoreve ku emri hyri në gjuhët vendore.
Emri Greqi vjen nga emri romak, Graecus. Aristoteli citon me këtë emër disa nga banorët e Epirit, të cilët jetonin në bregun perëndimor të Greqisë përballë Italisë. Ata ishin të njohur për përdorimin e bimëve si mjete shërimi. Disa thonë se Jona një emër shumë i vjetër për pjesën qendrore greke të Pthias në Thesali. Në çdo rast romakët e shoqëruan emrin Graecus me njerëzit që flisnin greqisht edhe pse ishte një emër të cilin shumë pak greqishtfolës e përdornin për veten e tyre.
Rruga e vërtetë me të cilën emri Graecus hyri në latinisht nuk është e qartë. Ndoshta folësit latinisht të Italisë jugore e morën këtë fjalë që vinte nga njerëzit me të cilët bashkëvepronin (kolonë të ardhur nga Epiri). Në kohëra të dokumentuara, romakët ishin të vetëdijshëm për fjalën kryesore që grekët përdornin për veten e tyre – Helenë, që është ende term i preferuar në Greqishten e Re – por ata vazhduan të përdorin ‘Graecus’.
Helen ishte gjithnjë një fjalë e ndërlikuar – ajo identifikonte njerëz me kulturë dhe gjuhë helene, por nuk përfaqësonte një entitet të vetëm. Një individ do të identifikohej si Helen për t’u dalluar nga një “barbar” (pjesa tjetër e botës), por do të kishte më shumë gjasa të merrte identitetin e tij si qytetar i një qyteti të caktuar ose, si nënshtetas i një mbretërie. Ishte pak a shumë si t’i quash të gjithë amerikanët “Yankees”, ose të thuash se të gjithë meksikanët janë Aztekas ose Maja. “Yankees” është në të vërtetë një analogji e mirë, pasi fjala fillimisht përdorej për Anglezët e rinj, por përfshiu më vonë të gjithë amerikanët. Në Indonezisht Greqia quhet Yunani. Fjala nuk dihet se nga erdhi apo kur ata filluan ta quanin kështu. E njëjta gjë ndodh edhe në shumicën e gjuhëve indiane, persiane dhe aziatike qendrore. Praktikat e vjetra mjekësore greke quhen ‘junani’, që vjen nga ‘Jona’,  sipas emrit të rajoneve malore bregdetare – të pasura me bimë medicinale – ku këto mënyra mjekimi e kanë origjinën.

“Ecja drejt së djathtës…”

by


Nga Astrit Lulushi/

“Ecja drejt së djathtës, dëshmi morale dhe mençurie” është libri i ri i Prof. Thanas L. Gjikës, ku ai rendit disa figura që çajnë këtë udhë. Libri ka vlera për studimet shkencore, vlerësime autorësh e veprash letrare, portrete, kujtime, letra. Është një libër për të gjithë, jo vetëm për brezin e ri; është edhe për ata që votën e përdorin si kartë pa vlerë, ose e shesin për një thes miell
Shqipëria ka nevojë për një krah të djathtë politik dhe opinion. Por gjendja  mbetet e cunguar nga lufta e egër e klasave, dje, dhe nga trajtimi me ironi, shpërfillje e sarkazëm nga krahu i majtë, sot.
Gjika sjell në libër personalitete si, Lek Pervizi, Sami Repishti, Jozef Radi e Visar Zhiti që provuan diktaturën e majtë në formën e saj më të ashpër me burgje, internime, përndjekje; dhe të tjerë si, Dino Martiko që u shua burgjeve; ose më të rinj si, Fotaq Andrea e Luan Rama që i janë kushtuar zbardhjes së gjurmëve nëpër botë të shqiptarëve dhe miqve të tyre në shekuj. Libri është një zë jo vetëm për ata që shpëtuan, por për Atdheun në përgjithësi, i cili duket se ka mbetur në kohë.
Libri “Ecja drejt së djathtës dëshmi morale dhe mençurie” përmban studimin e Thanas Gjikës mbi apostulin Lukë dhe Dhiatën e Re, ku vë në dukje dobësitë e studimeve të derisotme.
Pjesa më nostaligjike e librit ështē kapitulli V, ku Gjika, veç pjesëzave nga koha e rinisë së tij, sjell kujtime rreth njohjes me figura të shquara, si Lasgush Poradeci. Letër-këmbimi i Prof. Gjikës me autorë të ndryshëm, vendosur si kapitull i veçantë në libër, tregon gjithashtu respektin që autori gëzon në fushën e studimeve.

Modeli i pemës

by


Nga Astrit Lulush/

Në gjuhësinë historike, modeli i pemës është shprehje e evolucionit të gjuhëve, i ngjashëm me konceptin e pemës biologjike të specieve – secila gjuhë supozohet se ka evoluar nga një gjuhë amtare. Idea u popullarizuar nga gjuhëtari gjerman August Schleicher në 1853. Sidoqoftë, kjo mbeti kryesisht vetëm ide, dhe gjuhëtarët gjithmonë kanë theksuar rolin e madh që ka luajtur transmetimi horizontal në zhvillimi e gjuhës.
Shën Augustini (shek. V) supozoi që secili nga pasardhësit e Noes themeloi një komb dhe secilit komb i ishte dhënë një gjuhë – Agustini identifikoi 72 kombe, themelues fisnorë dhe gjuhë. Konfuzioni dhe shpërndarja ndodhën në kohën e Pelegut që ishte biri i Heberit, ky bir i Semit, dhe ky bir i Noes. Augustini pastaj paraqiti një hipotezë, jo ndryshe nga ato të gjuhëtarëve historikë të mëvonshëm, se familja e Heberit e ruajti atë gjuhë që besohej se ishte gjuha e përbashkët. Që nga ajo kohë gjuha mori emrin e Heberit ose Hebraisht. Shën Augustini e zgjidhi këtë problem duke supozuar se Heberi, i cili jetoi 430 vjet, ishte ende gjallë kur Zoti caktoi gjuhën e parajsës që flitej nga Adami dhe Eva në kopshtin e Edenit. Hipoteza e Shën Agustinit qëndroi për më shumë se një mijë vjet. Pastaj, në vitin 1684, duke shprehur skepticizëm në lidhje me besimet, veçanërisht Biblike, eruditi britanik Thomas Browne shkroi:
“Megjithëse toka ishte shumë e populluar para përmbytjes është për të dyshuar, nëse, pas një shpërndarjeje të madhe njerëzit mbajtën një gjuhë kaq uniforme.”
Deri në atë kohë, zbulimi i Botës së Re dhe eksplorimi i Lindjes së Largët kishte sjellë njohuri të gjuhëve të reja përtej 72 të llogaritura nga Shën Augustini. Browne sugjeroi që ngatërrimi i gjuhëve në fillim ra vetëm mbi ata që ishin të pranishëm në punimet e Kullës së Babelit. Për të tjerët rreth rrëzës së kodrave, ku ndodhej arka, gjuha me kalimin e kohës u degëzua në disa pjesë të Evropës dhe Azisë. Sipas pikëpamjes së Browne, thjeshtimi i gjuhës nga një gjuhë më e madhe mund të llogaritet për ndryshimet e shumta në gjuhë. Ai sugjeroi kinezishten e lashtë, nga e cila  gjuhët e tjeta erdhën nga “konfuzioni, përzierja dhe ndikimi”.
Browne flet mbi një numër aktivitetesh rindërtuese të gjuhëve; se një dialog mund të hartohet në saksonisht, vetëm me fjalë që mund të nxirren nga greqishtja; ose se anglishtja dhe holandishtja kishin të njëjtën prejardhje; apo gjuha skithëve kalonte nëpër kombet e Evropës. Konfuzioni në Kullën e Babelit u hoq si pengesë. Përpjekjet për të gjetur ngjashmëri në të gjitha gjuhët rezultuan në zbulimin gradual të një gjuhe master antike nga e cila rrjedhin të gjitha gjuhët e tjera.
Në fund të viteve 1600, James Howell botoi “Epistolae Ho-Elianae”, letra pothuajse imagjinare për persona të ndryshëm të rëndësishëm në fushën që përmbanin informacione të vlefshme historike. Këtu ai sjell për herë të parë metaforën e një peme gjuhësh.
“Unë tani do të ngre vela drejt Hollandës, gjuha e së cilës është e njëjtë me anglishten, të dyja rrjedhin nga holandishtja e lartë: Danishtja gjithashtu është degë e së njëjtës peme. Gjuha e Lartë Hollandeze ose Teutonikia, është një nga Gjuhët Amtare në Evropë; gjuha e Gotëve dhe Vandalëve vazhdon akoma në pjesën më të madhe të Polonisë dhe Hungarisë, të cilët kanë një Dialekt për gjuhën e të folurit të masave (vulgare). Disa nga shkrimtarët e saj do ta bënin këtë botë të besonte se ajo ishte gjuha që flitej në parajsë”.
Kërkimi për “gjuhën e parajsës” përfshiu të gjithë gjuhëtarët. Ata që shkruanin në latinisht e quanin lingua prima, lingua primaeva ose lingua primigenia. Në anglisht ishte gjuha Adamike; në gjermanisht, Ursprache. Hendeku midis familjeve gjerësisht divergjente të gjuhëve mbeti i pa mbyllur.
Indo-Evropianistët e parë mendonin se
atdheu i indo-evropianëve ishte Kazakistani perëndimor. Ata veçuan 7 grupe që u ndanë nga gjuha mëmë proto-indo-evropiane dhe krijuan degët  e tyre:
E para ishte Anatolian, rreth 4000 pes.
Tokarian e ndoqi në vitet 3500 pes.
Pas pak, rreth vitit 3250, Proto-Italo-Celtic u nda, duke u bërë Proto-Italic dhe Proto-Celtic rreth viteve 2500 pes. Rreth vitit 3000, Proto-Albano-Gjermanik u nda, dhe u bënë Proto Shqipe dhe Proto-Gjermanike rreth vitit 2000 pes.
Rreth viteve 3000 pes Proto-Greko-Armene u nda, duke u bërë Proto-Grek dhe Proto-Armene në vitet 1800 pes. Balto-Sllavishtja u shfaq rreth viteve 2500, duke u ndarë në Proto-Baltike dhe Proto-Slavike rreth viteve 1000 pes. 
Më 2 Shkurt 1786, William Jones mbajti Diskursin në Shoqatën Aziatike si president i saj me temën e Hindusëve. Në të ai aplikoi logjikën e modelit të pemës në tre gjuhë: greke, latine dhe sanskrite, duke vërejtur “një prirje në rrënjët e foljeve dhe gramatikave që e kishin burimin nga një gjuhë e përbashkët, e cila, mbase, nuk ekziston më.”
Jones nuk e zhvilloi më tej idenë, por ajo u mor nga gjuhëtarët e kohës. Në 1813-1814, Thomas Young botoi një përmbledhje të librit të Johann Christoph Adelung, “Mithridates, ose një histori e përgjithshme e gjuhëve”. Vepra e Adelungut përshkruan rreth 500 gjuhë dhe dialekte  dhe shtron idenë e një prejardhje nga gjuha e parajsës, e vendosur në Kashmir, ku lloji monosilabik është më antik dhe primitiv, dhe flitet në Azi, në lindje të Edenit. Pastaj ai ofron një emër, “Indoeuropean”, që është përdorimi i parë gjuhësor i njohur i fjalës, por jo përdorimi i saj i parë i njohur. Kompania Britanike e Indisë Lindore po përdorte “tregtinë indo-evropiane” për të nënkuptuar tregtinë e mallrave midis Indisë dhe Evropës. Të gjitha dëshmitë që citon Young për grupin e stërgjyshërve janë fjalët më të ngjashme: mëma, ati, etj.
Young nuk ndan entuziazmin e Adelungut për gjuhën e parajsës dhe e cilëson atë si spekulative. Dhe propozime të tjera dolën midis 1810 dhe 1867: indo-germanique (Conrad Malte-Brun, 1810); japetisk (Rasmus Christian Rask, 1815); indo-germanisch (Julius Klaproth, 1823); indisch-teutsch (F. Schmitthenner, 1826); sanskritis (Wilhelm von Humboldt, 1827); indokeltisch (AF Pott, 1840); arioeuropeo (Graziadio Isaia Ascoli; 1854), Arian (Max Müller, 1861); dhe aryaque (H. Chavée, 1867). Këta burra ishin të gjithë poliglot. Klaproth, autori i idesë Indo-Germanisch, i cili kritikoi Jones për metodën e tij, dinte kinezisht, japonisht, tibetiane dhe një numër gjuhësh të tjera. Koncepti i një gjuhe Biblike i pëlqente imagjinatës së tyre. Ndërsa shpresa për ta gjetur vdiq gradualisht. Dhe vendin e zunë Neogramarianët që iu rikthyen idesë së William Jones, Franz Bopp dhe August Schleicher. Koncepti i prejardhjes së gjuhëve nuk ishte aspak i ri. Thomas Jefferson, vetë një gjuhëtar i devotshëm, kishte propozuar që nevoja e vazhdueshme për neologjizma nënkupton që gjuhët duhet të përparojnë. Në vonē, Joseph Harold Greenberg, në një seri esesh më 1950, i dha metaforës së pemës një kuptim të ri, duke e quajtur pemë filogjenetike, ku gjuhët dhe dialektet janë si speciet dhe varietetet, gjithmonē në ndryshim.

Skllavëri e re

by

Nga Astrit Lulushi/

Më mirë liri me rrezik sesa skllavëri me paqe. Fjalë të shkëlqyera nga një mendimtar i madh si Zhan Zhak Ruso. Për çfarë e ka fjalën? Qeveria sa do e mirë, nuk është zëvendësim për vetëkontrollin. Ndoshta është shkëmbim i rremë nuance fjalësh. Sepse liria me paqen janë në të njëjtën anë të peshores, skllavëria dhe rreziku në anën tjetër. Dhe shprehja do të ishte “Më mirë liri me rrezik sesa paqe me skllavëri”.
Në Francën e shekullit 18, kur shkroi filozofi, gjendja ishte pak-a-shumë si në Shqipërinë e sotme; njerëzit kërkonin dorëheqjan e mbretit, por ky nuk largohej. Francezët duruan sa duruan, derisa u hodhën në revolucion dhe ia prenë kokën pikërisht atëherë kur mbretit i ishte mbushur mendja të ikte nga frika. Por ishte vonë.
Pra, pyesni këdo ose studioni cilindo që është skllavëruar dhe do të mësoni se sa paqe ka në të. Ata që e kanë jetuar kohën e diktaturës e kanë në mendje “paqen” që ishte një lloj komunizmi në luftë në kohë paqeje e cila mbahej me peshën e rëndë të dhunës e frikës. Kjo ishte paqja që vazhdojmë të kemi. Edhe sot njerëzit nuk ndjehen të lirë kur vrasjet, krimi, paligjshmëria dhe frika përhapen nëpër rrugët e kombit deri në plazhe. Kjo është formë e re skllaverie, ku diktatura është zevendësuar me krimin i cili nuk është vënë thjesht pas parasë, por kërkon lirinë tuaj – si fituesi që i merr të gjitha.

MODEL

by

Nga Astrit LULUSHI/ Jeta është sekondë e cila bëhet minutë, e zgjatet e zgjatet deri në kohë. Jeta ecën, është njeriu që ndalet, por humbjen nuk dëshiron ta pranojë. Siç ndodh me të pabesin që jeton me pika, vdes në çdo kohë, ose është asnjëherë gjallë. Kjo është arsyeja pse me Besën njeriu krenohet gjatë që prej kohërave që nuk dihen.
Është bërë natyrë e dytë që njeriu me përgjegjësi kur bën gabim kurrë nuk duhet të kërkojë ndjesë; njësoj si dikur edhe tani kur qeveritarët asnjëherë nuk kërkojnë falje për shumë abuzime. Paraardhësit vranë e prenë në luftë e luftë klasash dhe nuk patën ndonjë pasojë, thonë ata, atëherë pse ne sot të pranojmë vjedhjet e shkeljet, dhe të mos vrapojmë për të rizgjedhur veten, ose për një kockë që na hedhin? Çfarë komedie po luhet me turma pa çorape që brohorasin mes skandaleve dhe gafave të rënda të zyrtarëve nga më të lartët, të cilëve u zgjatet qëndrimi në vend që të japin me turp dorëheqjen, siç ndodh shpesh në raste edhe më pak të ngjashme në Perëndim. Duket se një mënyrë të tillë qeverisjeje bota e lejon si model që nuk duhet ndjekur.