LETERSI – Dielli

NUK MUND TË RECEPTOHET FISHTA ME RECEPTORËT E FIKUR…

September 24, 2022 by s p

Frano Kulli/

Debati për drejtshkrimin e shqipes, siç ajo është shkruar deri në vitin 1972 apo simbas gjuhës së njësuar atë të vulosurën në kongresin që u pagëzua me emrin i drejtshkrimit, ngjitet shpesh në skenë e kështu, me një intensitet të rritur po ndodh këto kohë. Ngjan edhe si një lojë dhe prandaj vetvetishëm zen vend fjala skenë, si fjala që shquan objektin e vendlojës së teatrit qysh mbas kohëve të vjetra. Diskutimet a debati për drejtshkrimin, ardhë në këtë skenë valë-valë simbas ernave që e kanë sjellë, ka nisë e është bitisë nëpër të njëjtat hulli, duke mos u ndalë asnjëherë e me vendosë ndoj pikë mbi i, por duke e shtratifikue në atë mënyrë debatin, sigurisht mbështetë mbi të përkundërtat, të cilat herë-herë edhe i stisin, që gjërat të mbesin pezull. Me synimin e qartë e të menduar mirë që pezullía rrin aty për të shërbyer radhën pasuese, kur t’ju vijnë nevoja strategëve të kësaj krijese të mendimit e shkëmbimit të fjalëve të shkruara të quajtur debat. Atyre që në fund të fundit e sundojnë këtë krijesë, debatin pra, përderisa e hapin dhe e mbyllin si me buton, kur ju duhet e kur ju intereson. Atyre që edhe emrin e pagëzimit të veprës së vet gjuhë e njësuar , me një rrëshqitje të pabujëshme po kryeneçe e zëvëndësuan me fjalën pa kurrfarë ngjyre e shije për të përkufizuar një organizëm të gjallë si gjuha, me emrin standard. Tash tridhjetë vjet kështu, së paku, qyshse liria e fjalës e shkapërderdhun e e keqpërdorun deri në kufijtë e të papërgjegjëshmes, nuk ngjit e jehona e saj, gjithsesi qoftë, shkon jo ma shumë se tri ditë.

Zgjedhja për ta futë debatin në hullinë e ekstremeve, ku prapë e gjithherë është forca e pushtetit të trashëguar si palë e parë ndërdebatuese vjen si një zgjedhje anashkaluese; si e tillë ajo nuk synon kurrë thelbin e problemit e aq më shumë ndonjë zgjidhje të tij. Si në, thuajse gjithçka ndër ne; njësoj si në “debatin” për ditën e çlirimit, që në tridhjetë vjet shkon “e lagu s’e lagu”, pa çèk askërkund atë që do të përbënte thelbin, që finishi i luftës për çlirim prej pushtuesit solli lirim a shtërngim, demokraci e liri a diktaturë e dhunë.

Këmbëngulja e të atashuarve nostalgjikë në kongresin e ’72-shit e të tjerëve idhtarë të tij mbeti gati heretike për të mos prekur e ndryshuar asgjë, asgjë prej produktit të tij, madje edhe norma, trajta a shembuj që, të futura dhunshëm kërcasin fort, sot e gjithë ditën… Më vjen ndër mend një batutë, gati anektodike e asaj kohe: pasi kongresi u mbyll e standarti u ligjërua, Paulin Selimi, pastë dritë, shkrimtari brilant i humorit, student asokohe , ndërmjet shokësh paska pasë thanë: Tash e mbrapa, shokut tem Tonin Çobani më duhet me i thirrë Tonin Çobëri…(Thua vetëm për të qeshur). Po le të kthehmi tek argumenti ynë i këtij shkrimi. Ish pedagogja e re e tyre, shkrimtarja dhe studjuesja Klara Kodra, në shkrimin e saj të fundit “Receptimi i veprës së Fishtës dhe gjuha e njësuar letrare veçon (thekson): “Nuk kam ndërmend të bie në një skajshmëri tjetër, duke e lartësuar toskërishten mbi gegërishten. Përkundrazi dëshëroj të kujtoj, siç kam bërë edhe në një artikull tjetër para disa viteve, që ka qenë pikërisht një poet i shquar i veriut, Ndre Mjeda që pohonte: “Geg e toskë, Malci, jallia/ janë një komb m’u da, s’duron/ Fund e majë nji â Shqypnia/ Dhe nji gjuhë të gjithë na bashkon” duke u ngritur mbi përçarjet krahinore”. Po, ashtu është, profesore e nderuar, një e vërtetë mikluese, kjo që ju citoni, përposë të tjerëve edhe për dashamirët e përdoruesit e dialektit gegë. Unë kam qenë “kollomoq shtalb”, nxënës i klasave të ulëta, para ’72, kur mësuesit e mij me shpirt e pasion, zotni Pjerini e ma vonë zotni Rudolfi më kanë mëkue mua e fëmijët e brezit tim me pjalmin e bylbylit të Mjedës e kangët e pakëndueme të Migjenit. E ndër shpiat tona, nën za, si fjollë e melodi kanë rrjedhë lirikat e Mrizit te Zanave dhe kangë nga epi i Lahutës…

Por, krejt ndryshe kanë qenë punët atëhere në kohëshkrimin e në gjalljen e Fishtës. Gjuhëtari ynë më i shquar E. Çabej do të shkruante: Fishta arriti të ngrejë kështu veprën (“Lahuta e Malcis”) në sferën kombëtare… vepra e tij ka marrë karakterin e një eposi kombëtar. Te ky[Fishta] e kaluara dhe e ardhmja e këtij kombi janë pjekur fatalisht në një pikë simbolike me njëra-tjetrën.Ai madje shton se:“nuk mund ta përflasim poetin që ka marrë për lëndë të poemit të tij një trevë njerëzore gjeografikisht kaq të ngushtë; sepse te kjo botë e përshkruar prej tij njohin vetveten jo vetëm Malësorët e Veriut, por gjithë banorët e maleve shqiptare, ata të Verilindjes (Kosovë), të Lindjes (Dibër) e të jugperëndimit (Labëri)”

Kurse Faik Konica”At Fishta është marrë me secilën gjini letrare dhe në të gjitha ka qenë i suksesshëm” . Edhe një tjetër jugor, gjirokastrit i juaji, prof. e nderuar, Lefter Dilo, shkrimtar i ri asokohe, jo vetëm s’e kishte vështirë të kuptueshëm Fishtën e gegnishten, por qe i mahnitur pas artit të tij dhe kjo mahni na vjen e pohuar prej vetë atij, një vit mbasi poeti qe largue në amshim. Kurse sa i përket plakjes së gjuhës së Fishtës dhe mungesa e receptimit të veprës së tij sot për këtë shkak, gjë për të cilën edhe ju shprehni njëfarë jodakortësie, mendoj se është preteksti më keqdashës, por dhe argumenti më infantil gjithashtu, i atyre që e injektojnë në publik. Ma së pari, se arti shkrimor i kualitetit të lartë është “anticorrozioni” më i fortë e më i sigurtë edhe i gjuhës së shkruar dhe, Fishta ka qenë kryesuesi në kohën e vet. I themelimit të gjuhës së shkruar të njësuar, por në rend të parë edhe i lëmimit të saj, po ashtu. Kjo është e gjithpranuar, gati aksiomatike. I vetmjaftueshëm për sa sipër do të ishte edhe nji “testamenti” i tij, nëse do ta çmojshim si të tillë një dëshmi që na vjen prej At Viktor Volajt, një linguist par exellenxe e vërsnik i Fishtës, amanet të cilin autori i 40 vjetve krijimtari, prej së cilës qe kthyer gati në mit, ia len gjuhtarit, 2 muaj para vdekjes: “N’ortografi u p’shteta mbi njato kritere, mbas të cillash, dy muej para deket qortuem bashkë me poetin trembdhet kangët e para të “Lahutës…”. Ndersa me ndrrime të vogla qi bani aty k’tu i zhduku edhe disa trajta nendialektale të Zadrimës, si: kjoshna per kjoshim, jena per jemi, etj. si edhe trajtat e sikopueme, kur se lypte nevoja, tue kenë mendimi ne nji botim definitiv me i zhduk ato trajta nendialektale qi nuk kishin nji arsye të posaçme shprehjeje”.

Në bashkëkohësi me té janë gjendur edhe parakë të letërsisë si Mjeda, por dhe Migjeni, gjithashtu. Duke mos pasë fatin e eklipsit të gjatë terratisës, që i ndodhi Fishtës, të dy ata mbetën ma familjarë tek tek lexuesi i tyre, nëse flasim deri në fundin e viteve ’90. Po prej atëherë kanë kaluar jo ma pak se tri dekada. Prej atij fillimi e deri sot kanë ndodhë plot gjana që e shërbejnë mirë e bukur receptimin e Fishtës. Qysh prej vitit 2012 e këndej është botue e plotë vepra e tij, e përgaditur prej nji redaksie me njohësit më të mirë të saj, ndër to Dr.Tonin Çobani (vëll.5, 6) e prof. i gjuhës Tefë Topalli (vëll. 7, 8 dhe 4 – Epika), në pasthënie të së cilës u përcaktuan kriteret gjuhësore që do të zbatoheshin nga originali në botim të veprës së Poetit. U ftuan dhe të tjerë, si profesorët : Hamit Boriçi, S. Çapaliku, Nd. Zef Toma. Kështu, opusi i veprës fishtjane, në të gjitha gjinitë, u pajis me aparatin shpjegues leksikor e frazeologjik – çka do të thotë afrim i gjuhës së Poetit me lexuesin e sotëm. Edhe një tjetër botim i plotë, gjithashtu ku përfshihet edhe epistolari i tij i përkthyer e përgatitur nga Vinçens Marku, prof. në Universitetin e Shkodres. Po, së fundi edhe një Fjalor i veprës së Fishtës, (përgaditur nga Frano Kulli,2021) një çelës i përshtatshëm leximi mendoj, por edhe një prurje e munguar në leksikografinë shqipe brenda e jashtë, të gjitha gjinden sot në libraritë e Shqipërisë e andej ku flitet shqip; në Shqipëri, po edhe në Kosovë, Maqedoni e në Mal të Zi. Vetëm në…Akademinë e Shkencave të Shqipërisë nuk janë, e nderuara prof. Klara. As në Fakultetin e Letërsisë. Madje atje ka pasë gjithherë një refuzim frenetik, i përcjellë tinëzisht vetëm me heshtje a fjalë refuzuese kulisash. Nuk është hera e parë që gjuha e Fishtes, jo vetëm një herë vihet në krahasim me standardin gjuhësor të vendosur e të konsoliduar para një gjysë shekulli, vlerësuar në shumicë asokohe si shenjë e përparuar e kulturës dhe filologjisë sonë. Në mënyrë të tërthortë, gati arrihet deri aty që të rekomandohet mosleximi e anashkalimi i tij për këtë “shkak”. Gjë që nuk ka ndodhë me asnjë prej shkrimtarëve tanë të traditës. Me dijen time, asnjë studim krahasues me standardin nuk kemi për gjuhën e shkruar të Naimit, as për F.Postolin, Ali Asllanin më vonë, as për Koliqin, Haxhiademin, për Migjenin a për Mjedën; gjithashtu, as për një raport gjuhe mes krijimtarisë së Nolit e Konicës – përveçse për stilin e tyre të paarritshëm.

Ndaj, më ndjeni e nderuar t’ju them se kumti juaj: ” Receptimi i Fishtës nga brezi i sotëm është një problem më vete; mendoj se tekstet e Poetit duhen shoqëruar me shënime dhe natyrisht të interpretohen drejt nga mësuesit dhe pedagogët, duke aktivizuar studentët në rolin e lexuesve bashkëveprues.” është një e vërtetë e përpjesëshme. Ndoshta vetëm për mungesën e informacionit të sipërthënë. E vërteta e plotë do të ishte vetëm: “ Receptimi i Fishtës nga brezi i sotëm është një problem më vete”. Por kjo nuk lidhet aspak me vështirësi të receptimit.Vështirësitë janë vetëm stisje, që vijnë prej andej ku Fishta dhe vepra e Fishtës çmohen si “mish i huaj” e nuk lejohet të jenë. Dhe nuk ka arsye e nuk mund të gjinden për këtë kundërshti sistemike, e cila tani vjen në forma të kamufluara, përposë “urtisë” së arsyetuar në kohë të Perandorisë osmane: “nuk don pasha kallabllek“… Dhe këtu e keqja e papranueshme nuk ndalet vetëm te Fishta…Edhe “ena akademike” e Mjedës është me kapak të mbyllun. Njëri prej studiuesve të censhëm të tij, Kolë Ashta, ka pasë hartue një fjalor të veprës së Mjedës. Fjalori me shkrim dore (shih faximilet), një kopje është në arkivën e Akademisë së Shkencave. Se qyshkur nuk e di. Po, di që Kolë Ashta ka vdekë në vitin 1997 dhe, me siguri punimi ka qenë dorzue atje në gjallje të studiuesit, kaherë fort, besoj. Një fjalor me 5676 zëra, bashkë me rimarin e poetit…Se sa lëndë e vlefshme do të ishte ajo edhe për një receptim të ri të poetit, por po kaq edhe për vetë leksikun e gjuhës shqipe dhe pasurimin e saj, kjo nuk don mend as kalem. E megjithatë ai flen aty, në arkivë e ndërsa ngrihen komisione mbas komisionesh për hartime fjalorësh…

E keqja pra, direkt po edhe terthorazi lidhet me drejtshkrimin dhe ata që e përdorin paprekshmëninë e tij sa herë që t’ju vijë nevoja. E idhtarëve, tashma të motnuem…nevoja ju vjen shpesh. Ndonjëra syresh këshillon me thënien e Nanë Terezës së Shejtë: “Në vend që të ankohesh për errësirën, më mirë ndiz një qiri”. Bukur fort. Po sa qira ka ndezë, ajo apo ai, e shumta e tyre në vitet e shumta që kanë aty, ku me të vërtetë duhet e mund të ishin ndezë shumë qira, në vend se të mjeroheshin në roje të paprekshmënisë së standardit ?…

Më pak se një vit ma parë, prof. Gjovalin Shkurtaj ka botuar “Fjalor Leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe”. Një prurje me të vërtetë madhore në njohjen e leksikografisë dhe frazeologjisë së shqipes. Që posë të tjerash, do të mund t’ia saktësojë njërës prej kolegeve, profesores së nderuar Donika Omari, pohimin se “nuk ka penguar sot dialekti shkodran që veprat e at Zef Pllumit të arrijnë tirazhe të larta botimi” e t’ia bëjë me dije se dialekti gegë, përreth të folmes së qytetit e rrethinave, ka përplot nëndialekte e të folme, që vetëm të mos shpërfilleshin e do të zinin vend bukur mirë në “asetet” leksigografike të shqipes. Po ka më se një dekadë që Mehmet Elezi, i vetëm ka botuar “Fjalor i gjuhës shqipe, një prurje leksikore e njëvëllimshme me atë që ka bërë akademia në 50 vjet; me 41 mijë fjalë e 5 mijë shprehje që nuk gjinden në të parin. A duhej të ishte ai objekt i dobishëm i diskutimit akademik ? Po pse jo të ishte objet studimi shkrimtaria në gegnisht e akademik Ardian Ndrecës ? E vetmjaftueshme, mendoj unë konseguenca e pabujë e tij, po përmbi këtë, kompetenca që unë e mendoj shembullore. Shkrimtaria e Primo Shllakut gjithashtu (për efekt të linjës së arsyetimit po lë mënjanë debatin aktiv që ai udhëheq) , po edhe shkrimtaria fort e mirëpritun edhe e dhjetra autorëve të tjerë që shkruajnë në gegnisht. E lexohen në Shqipëri, po edhe përkthehen, gjithashtu.

C:\Users\User\Desktop\FJALORI\Kolë AshtaFjalori i Mjedë -Hyrja\(1).jpg

C:\Users\User\Desktop\FJALORI\Kolë AshtaFjalori i Mjedë -Hyrja\(2).jpg

C:\Users\User\Desktop\FJALORI\Kolë AshtaFjalori i Mjedë -Hyrja\(3).jpg

Faqe nga Dorëshkrimi i Kolë Ashtës:

Kriteret teknike për përpilimin e fjalorit të nxjerrun nga shkrimet e Mjedës

Udha e mbarë Lazër Stani!

September 17, 2022 by s p

Gëzim Zilja/

U largua nga Shqipëria një nga shkrimtarët më të mirë shqiptar, mjeshtër i tregimit dhe fjalës shqipe, njeriu i ditur dhe i mirë Lazër Stani! Do na mungosh aq shumë o Lazër! Zëri yt, buzëqeshja jote e veçantë, ironia e hollë si fija e flokut, këshillat e mendimet plot vlerë, thjeshtësia dhe eleganca e lindur, kafja dhe rakia 60 lekëshe te klubi i lagjes, mezja te bulmetorja dhe pendesa e përherëshme të nesërmen se dje e tepruam, (pimë shumë,) që përsëritej me Galipin tonë fisnik dhe Flamurin artist, kush e di nëse do të ndodhë më. Do na mungojnë diskutimet për shoqërinë shqiptare të molepsur nga e keqja dhe veset, për politikën, e për këtë shtet karagjoz që ngritëm këto tridhjetë vjet.

Shumë boshllëk krijon largimi i një miku e të mbulon trishtimi. Se janë kaq të pakët e vazhdojnë të mbeten edhe më pak duke u larguar çdo ditë. Nuk të lanë rrugë tjetër i dashur Lazër veç largimit. Nuk të lanë të punoje megjithëse shoqëria ka aq nevojë për njerëz si ty, sidomos kultura, historia dhe letërsia shqiptare. Qysh nga viti 1992 punësimi yt qe “problem.” Ishe i papranueshëm se kudo që shkoje thoshje atë që mendoje dhe rrezatoje dituri e drejtësi. Nuk e pranon dot shoqëria e sotme njeriun si ty. Je nga shkrimtarët më të mirë në këto tridhjetë vite ( për mua më i miri) por duke qenë antikonformist i lindur asnjëherë njerëzit në pushtet nuk të donin afër. Pushtetarët e sotëm të heqin nga puna nëse nuk bindesh, shkruan e firmos gjithçka që të japin. Osh e branë u hoqe kur në qeveri ishin blutë por nuk e gjunjëzove. Po të kuqtë as që donin t’ia dinin. Të flakën nga puna me një letër të pistë pa kuptim. Po ti si njeri plot vlera nuk hape gjyq duke thënë: nuk i dua paratë e tyre. Njerëz potencial si ty, pushtetarët e sotëm nuk i kanë fare në listat e të gjallëve. Edhe në televizionin shqiptar, edhe në ministritë e arsimit e të kulturës edhe në drejtoritë e librit, për ty njeriun plot kulturë, tregimtar i shkëlqyer dhe vizionar (ashtu si për Bardhyl London, mikun tonë të paharruar) nuk u gjend një vend pune qoftë dhe inspektor i thjeshtë. Sot ministritë e drejtoritë e librit, kulturës e historisë gëlojnë nga të paaftët, nga të paditurit, intrigantët, patronazhistët dhe të pakulturuarit. Kishe një libër të ri nëpër duar që unë të përgjërohesha ta botoje. Dikur ti më dhe atë përgjigjen klasike, të ngjashme me Konicën kur e pyeti Noli, që pse nuk i mbledh shkrimet e boton një libër. Ti mu përgjigje: Ja e botova more Gëzim, po kush do ta lexojë? Sot libri lexohet fare pak ose aspak dhe kjo është nga dramat më të rënda të shoqërisë shqiptare.…

Udha e mbarë miku im, shkrimtari që rrezaton në letërsinë shqiptare, Lazër Stani! Diell tu bëftë andej nga do të shkosh në Amerikën e largët. Po dije, se pa ty dhe të tjerë si ty, vendi i shqiponjave shkretohet e varfërohet çdo ditë. Zoti e di nëse do takohemi sërish! Udha e mbarë…

SHKENCËTARJA E PARË GRUA, SABIHA KASIMATI

September 16, 2022 by s p

– kartelë –

Në ditën e saj të lindjes kujtoj…

SI E VRANE?

…Dhe letra e diktatorit Enver Hoxha,

dërguar Stalin, falja e tij kriminale…

– Nga Visar Zhiti –

Sot është datëlindja e gruas së bukur, shkencëtares së parë shqiptare, Zonjës Sabiha Kasimati. Lindi 110 vjet më parë…

Në librin tim studimor “Kartela të Realizmit të dënuar” është dhe kartela e saj tronditëse, një llahtar që vetëm në Shqipërinë me Enver Hoxhë mund të ndodhte.

Në përulje para emrit të saj, në vend të një luleje te statuja e saj e munguar, po sjell pjesën për të nga libri:

TË VRARË NGA BOMBA

në Ambasadën Sovjetike:

dhe një poet dhe një shkencëtare.

…më 19 shkurt të vitit 1951, në orën 18.00, në hyrje të Ambasadës së Bashkimit Sovjetik në Tiranë plasi një si bombë artizanale, ca dinamit në një gazetë, që nuk vrau kurrkënd dhe nuk dëmtoi asgjë, mbase theu ndonjë xham dritareje, jo syzesh. Dhe me porosi të drejtpërdrejt të shokut Enver, që të arrestoheshin armiq sa më shumë, 100, 150, nga të gjitha trevat e vendit, dhe të ardhur nga Kosova, Mali i Zi, Maqedonia, se pa Bashkimin Sovjetik nuk kishte jetë… dhe u përzgjodhën mizorisht 22 intelektualë.

Midis të arrestuarve ishte dhe një poet, Manush Peshkëpia… ishte dhe një grua shkencëtare, Sabiha Kasimati.

Pa gjyq, madje pa asnjë proces-verbal, u pushkatuan.

Kartela

Sabiha Kasimati

(1912 – 1951)

E para vajzë që kreu liceun në Korçë, shoqe klase me diktatorin e ardhshëm, e para që u laurua për shkencat e Natyrës jashtë shtetit në Itali, në Torino, shkëlqyer, donin ta mbanin atje si ihtologe, por u kthye në atdhe, siç e kishte edukuar familja e saj libohovite, babai i saj, mjek i njohur.Është gruaja e parë që punonte si shkencëtare në Institutin e Shkencave të natyrés në Tiranë. Ajo habitej dhe e shprehte në mjediset intelektuale se si mund ta drejtonte këtë vënd një mediokër pa ndonjë aftësi të veçantë, përveç donzhuanizmit të tij… Akuzës për terrorizëm zonja Sabiha Kasimati do t’i përgjigjej: “Unë nuk kam qenë kurrë e mendimit që me akt revolucionar të arrihej në socializëm. Unë vetë nuk kam kryer ndonjë atentat dhe as që kam marrë pjesë në ndonjë mbledhje, ku është marrë vendim për akt terrorist. Unë jam evolucioniste…”Vepra e saj do të vidhej dhe do të botohej me emra të tjerë, madje dhe rusë.

26 shkurt 1951… mesnatë… në natën diktatoriale… në kryeqytetin më të mjerë të Ballkanit… andej nga Ura e Beshirit… i çuan të lidhur dorëpërdore me tela me gjëmba. 22 veta. Buzë një grope të madhe. Por, sa makabre, kishin sjellë dhe një kufomë aty, atë të Januz Kacelit, që e vranë në tortura. Nuk duhej t’i shpëtonte pushkatimit ai, as i vdekur… Dhe mes tyre ajo, gruaja, më këmbë, e zbardhur, frikshmérisht e bukur. (…39 vjeçe…)Skuadra e pushkatimit i zbrazi breshëritë e armëve mbi ata, burrat… mbeti në këmbë veç gruaja… u dolën para plumbave burrat, e rrethuan ata për ta mbrojtur, kështu thanë, por dhe sikur ata të skuadrës së pushkatimit nuk donin të qëllonin mbi trupin e gruas, jo se ishin marrë vesh… por secili më vete ashtu vendosi… mbase diçka nga kanuni a mëshira… ndërsa burrat binin, ajo… tmerri ishte shumë herë më i madh. Sikur ulërinte terri. Tërmet në qiellin e zi, që binte si popla dheu. Kishte ardhur fundi. Gruaja ende më këmbë, lemerisje e shtangur. Prokurori afrohet dhe qëllon mbi trupin e saj… I mbuluan shpejt e shpejt në gropën e përbashkët përsipër hodhën shkurre. Dhe ndodhi, kur se ç’po bënin andej, shpyllëzime, një traktor që po punonte, befas nxjerr një kufomë gruaje, po e zvarriste… traktoristit i bie të fikët…

Diktatori Enver Hoxha

kërkon falje në Qendër…

Po kujt, atyre që vranë me urdhërin e tij nga shkaku i asaj bombe, që hodhën në Legatën sovjetike e nuk dëmtoi kurrkënd apo u kërkoi falje nënave të atyre që i vrau, bijve të tyre, motrave, vëllezërve? Jo! E pabuesueshme! E tmerrshme! I kërkon falje kryevrasësit botëror Stalinit dhe i betohet se do të ndjekë rrugën e tij… Do të mjaftonte vetëm kjo letër, e shkruar dy ditë mbas plasjes së bombës, kur në të vërtetë bomba që vret është kjo letër, që Enveri të dënohej, edhe pse bëmat e tij të gjitha janë krime dhe “vepra” e tij e botuar në fund të fundit është një çmenduri vrastare. Megjithatë Enver Hoxha është i dënuar me shekuj.

Shokut Josif Visarionoviç Stalin Kremlin, Moskë.

Atentati i poshtër që armiku i egër i popullit tonë dhe i Bashkimit Sovjetik na bëri kundër Legatës Sovjetike në Tiranë… duke hedhur dinamit në oborr… na ka goditur mu në zemër të Partisë dhe të popullit tonë… na ka prekur jashtëzakonisht, sepse ai u drejtua ndaj çka është më i dashur, më i shtrenjtë dhe më i shenjtë i popullit tonë, Bashkimit Sovjetik, që është gjithçka për ne e që pa atë nuk kishte dhe nuk mund të ketë jetë për popullin dhe Partinë tonë. […] Ne, shoku Stalin, ky akt i poshtër i armikut na ka egërsuar pa masë dhe na ka bërë të dhjetëfishojmë luftën dhe vigjilencën tonë ndaj imperialistëve gjakatarë, luftënxitës amerikano-anglezë, ndaj tradhtarëve fashistë të Beogradit, të Athinës dhe të Romës, dhe reaksionit të brendshëm, vegël e tyre. Shoku Stalin, Partia jonë do të jetë e pamëshirshme kundër armiqve të Bashkimit Sovjetik. […] Shoku Stalin, …ju kërkojmë ndjesë Juve, Partisë Bolshevike dhe Qeverisë Sovjetike dhe ju betohemi do t’ia lajmë këtë fatkeqësi që na ngjau ne. Duke ju shprehur dashurinë dhe besnikërinë më të madhe që ne kemi për Partinë Bolshevike dhe për Ju, mësues gjenial dhe i shtrenjtë yni, pranoni të falat tona revolucionare. Në emër të pleniumit të Komitetit Qendror të Partisë së Punës së Shqipërisë Sekretari i Përgjithshëm Enver Hoxha

(Letra e plotë gjendet dhe në botime të tjera, sipas Arkivit të Shtetit.)

* * *

E rëndë dhe dëshpëruese pafund..

Një tmerr dhe turp shtetëror i pashlyer, një ndërgjegje e gjymtuar e një populli, kujtesë kolektive e traumatizuar… me klithma të mbytura…

Skenar i përgjakur. Sot më vjen të thërras, ku janë skenaristët, regjisorët, ato aktoret e shquara e aktorët e filmave dhe avokatët e Realizmit Socialist, ngrihuni, koha ju kërkon rol tjetër, jo në mbrojtje të krimit në art, por të artit që godet dhe krimin. Me vrasësit apo me të vrarët?

Një poet i madh europian thotë: ne jemi ajo që kujtojmë…

THIRRJE PËR NJË RILINDJE SHPIRTËRORE…

September 14, 2022 by s p

Filozofia mjerane e shoqërisë tonë nga jeta në një libër.

Dekalog emocionesh nga Visar Zhiti

Të rindërtojmë Qiellin Shqiptar, sepse është përmbysur dhe po kalbet, – duket se dëgjoj zërin metaforik, të shqetësuar skajshëm, më saktë të pakënaqur thellë, të intelektualit Robert Martiko dhe kuptohet, fjala është për ëndrën e madhe përbashkuese, për jetën shpirtërore, që është dhe përjetimi i vërtetë.

Kemi mbetur një shoqëri e paditur, në errësirën mitike të “Shpellës së Platonit”, shkruan ai, ku robërit e lidhur brenda saj nuk e dinë dhe s’e besojnë se jashtë është drita dhe ç’është më dëshpëruesja, shpresëçoroditëse, nuk ka përpjekje serioze e as frymëzues për rrugëdalje…

Kam ndër duar librin “Qiell i rrëzuar në tokë” të Robert Martikos, i botuar këtë vit dhe për të është fjala, një tekst i mendimit filozofik, apologji e kundërshtimit dhe stigmatizim i gjendjes mjerane ku ka rënë shpirtërisht një shoqëri. Është një britmë për të ndryshuar sa më parë, duke filluar me veten…

Se si më erdhi në dorë ky libër, fare zakonshëm, është fakt i parëndësishëm, por dua ta rrëfej se prapë më duket se përmban nga ajo dëshira permanente për të mbledhur dritë, ja, ashtu në formën e dijes parake, që dhe vetë autori R. M. duket se e kërkon dhe e nxit për këdo, për shoqërinë në përgjithësi.

“Qiell i rrëzuar në tokë” bashkë me “Lasgush Poradeci – Poeti i dashurisë së përjetëshme”, një përmbledhje kjo, e vogël me format xhepi e disa prej lirikave inkadeshente lasgushiane, dy libra, të cilët m’i dha Dr. Minella Aleksi, mik dhe kritik letrar, që ia kishte dhënë poeti Dalan Luzaj në Çikago, me porosi nga poetja Ilirjana Sulkuqi që ka ikur nga New Yorku, ku banon, për disa aktivitete në atdhe, ajo ishte dhe përgatitësja e përmbledhjes poetike dhe të dy librat në fjalë shoh se gjithsesi kanë një lidhje të brendshme midis tyre, se edhe proza filozofike e R. Martikos ka protagonist shpirtëror vetë poetin qiellor.

Me librat ishte dhe një stilolaps i bardhë me një mbishkrim anglisht: “Lasgush Poradeci – The poet of eternal love (1899-1987)”. U zgjata për të thënë se është gëzim ky përkujdes, që shqiptarët në SHBA e kërkojnë njëri-tjetrin për t’i dhënë librat e gjuhës-amë, i përhapin mes tyre, i bisedojnë.

E gjejmë librin, por edhe na gjen.

“Qiell i rrëzuar në tokë” me nëntitull “Lasgush Poradeci”, duket si një risi, gjini e papërcaktuar letrare, qëllimisht besoj, midis esesë dhe romanit filozofik pa ngjarje, ku veprojnë mendimet dhe idetë, kohezini midis tyre, megjithatë ka përhijime personazhesh, Autorin dhe Hijen si alter ego e tij, që dialogojnë, ringrenë institucionin e bisedës, përshfaqet intekektuali shterpë me njohje në botë, por pa njohuritë themelore të botës shpirtërore, përfaqësuesi i intekektualëve të regjimit, shërbëtorë pa shpirt të tij dhe si kundërvënie ndaj tyre, sfidë kopesë së intekektualëve pa formim, materialistë vrastarë, është ylli i poetëve, Lasgushi Qiellor, shembëlltyrë dhe udhërrëfyes, ideal shpirti, dritat e të cilit llaps gjatë gjithë leximit të librit.

Me të ardhur fitimtarët në pushtet në 1944, ateistë të doktrinës materialiste të Marksit, që as atë s’e njihin, Romantiku i madh shqiptar nuk do të shkruajë më, thyhet pena për mos t’i shërbyer së keqes.

Por kanë kaluar 3 dekata në posdiktaturë, pritej ndryshim i madh apo fillimet e ndjeshme të tij, dëshira dhe projektet e lidershpit që do t’I printe ndryshimit.

Ndërkaq Robert Martiko si ndihmesë na shpalos pasionin për filozofinë e antikitetit grek dhe atë modern gjermanik, për artin e Rilindjes italiane, për Europën e qytetëruar si baza të gjithë kulturës Perëndimore, të frymës së lirisë revolucionizuese për një sistem të përparuar demokratik. Dhe ky do të ishte Qielli, sipas tij, i jetës së një populli, që në Shqipëri është rrëzuar në baltë.

Më shumë se sa faji i lidershipit politik, autori mendon me mllef se është i intelektualëve që rriti dhe edukoi sistemi diktatorial i “Lindjes së kuqe”, me plogështi shekullore të shpirtit, mashtues të mashtruar, parazitë mishngrënës të atdheut dhe e dishepujve te tyre.

Një shoqëri e frikës jeton në “kohë psikologjike”. Sepse frika, sipas filozofit Krishnamurt, është vetëm kohë psikologjike…

Kjo të jetë dhe koha që vazhdon dhe përjeton shoqëria shqiptare? Që përmbush faqet e librit të Robert Martikos, kohë e atdheut të tij…

Prandaj dhe për atë është emergjente edukimi i shpirtit, më i vështiri, më i pandryshueshmi në shekuj, më i duhuri, nëse duam ta ringremë qiellin mbi kryet tanë, për një jetë me cilësi njerëzore, ku duhej të zotërojë shpirtërorja, duke u përftuar kështu “shtesë kohe në kohë”, atë të njeriut, të civilizimit të tij të pandërprerë, se Lindja me diktaturat e saj dhe intekektualët e diktaturës ka bërë veç hapa pas në histori. Se edhe koha edhe shpirti kanë historinë e tyre.

Dhe kërkohet ndihma e poetit, e shëmbëlltyrës se tij qiellore. Robert Martiko ka zgjedhur Lasgushin dhe më shumë se sa poet, duhet Lasgushi njeri, simbol i shpirtedukuesit. Atë e gjeti diktatura si parnasian të njohur, por ai nuk shkruajti më në diktaturë, thuri poemën e mallkuar të heshtjes, e rëndë për një poet, kur kolegë të tij kishin marrë arratinë a futeshin burgjeve dhe vazhdonin eposin e kundërshtimit të madh, ku atje mund të takohej dhe At’ Pjetër Meshkalla, i adhuruar nga autori si qendrestar, si “mbinjeriu niçean”, ndërkohë dhe bashkevuajtës i babait të tij, të autorit, pra, në ferr.

Heshtja e Lasgushit, kur si poet edhe mund të shkruante fshehurazi duke mos botuar, donte të thoshte se kishte mbërritur antikoha, ku qielli po zevendesohej me kupolën e ferrobetontë të bunkerëve, ngjashëm me Shpellën e Platonit.

Përtej heshtjes lasgushiane, krahas intelektualëve profanë të regjimit të egër, në “Shpellën e Platonit”, po krijoheshin poetët e errësirës, që jo vetëm për shkak të territ, por dhe të prangave në duar, ata nuk po e shkruanin dot, metaforikisht kjo, por po e krijonin poezinë e dritës së munguar, duke e belbëzuar atë, ashtu me mend… dhe mendja, si të thuash, mendimi dhe idetë, me gjakimin e ngritjes në latësinë qiellore, janë dhe interesi parësor i librit, prandaj dhe po i kthehemi shfletimit të tij.

E ardhmja, e thotë shkoqur Robert Martiko, nuk mund të ndërtohet me materialet e prishura të kohës së mëparshme. Shoqëria shqiptare sot, “përveç rrënimit marksist, – vazhdon autopsinë autori, – trashêgon nga e kaluara dhe një lloj tipi ndërgjegjeje, tip bizanti, tip Nastradini, apo tip Omar Kajami, që gjithnjë përmban ‘Fatin’ brenda saj. Nuk ka gjë më të tmerrshme se kjo.” Ai përgjithësisht zbraz avujt e tmerrit në këtë libër, atë ideor, kaosin e brendshëm si kaos i për-së-jashtmes, thyerje mendimesh si gjendje gjysmake nga epoka, etj.

Ndërkaq arrihet në një përcaktim-akuzë, i rrallë dhe i rëndësishëm si dhe për stilistikë: “Nëse ‘Testamenti i Ri’ është konsideruar libri i vetëm policor në botë, ku autori i heq maskën lexuesit si fajtor, librat e Realizmit Socialist ishin libra policorë, ku bashkëpunëtorë në krim qenë vetë shkrimtarët.”

Duhet shkrimtari tjetër poet, që rilind Skënderbeun si energji shpirtërore

dhe Nënë Terezën si shenjte.

Ndryshimin e beson, nëse nis si ndryshim përbrenda njeriut, e gjitha kjo do dufe shpirti për shpirtin, për shpëtimin shpirtëror të atdheut. Kjo do të ishte gjeneza, Big Bang-u planetar i së ardhmes.

10.

Këtu qendron dhe risia e kumtit të “Qiellit të rrëzuar në tokë”, që ka më të rëndësishme thirrjen, se sa përmbajtjen, përkryerjen si tekst kritik, me gurin filozofal të ashpër, të pagdhëndur, mund ta skalitin në ardhmëri duart e shpirtit si vetveten, më e vêshtira kjo si bëmë, përndryshe nuk ngrihet dot qielli ynë i rënë.

MORALI I FËMIJËVE…

September 13, 2022 by s p

Perktheu : Qerim RAQI

JANATHAN HAIDT:

STUDJUESIT E PSIKOLOGJISË SË ZHVILLIMIT me dekada janë përpjekur të zbulojnë se si e zhvillojnë fëmijët të menduarit dhe sjelljet e tyre në lidhje me moralin dhe rregullat, veçanërisht rregullat që kanë të bëjnë me drejtësinë. Pyetja themelore ka qenë: Si mësojnë fëmijët të dallojnë atë çfarë është edrejtë dhe e gabuar?

Nga vjen morali?

Ekzistojnë dy opcionetë vetëkuptueshmelidhur me këtë- trashëgimia dhe mjedisi. Nëse zgjedhim trashëgiminë, jeminativistë. Atëherë besojmë se dija morale është e lindur. Ajo vjen e para-instaluar, ndoshta e gdhendur nga Zoti në zemrat tona (siç thotë Bibla) ose në ndjenjat tona morale të zhvilluara përmes evolucionit (siç pretendon Darvini).

Por nëse në vend të kësaj besojmë se njohuritë morale vijnë nga mjedisi shoqëror, jemiempiristë. Atëherë e përfytyrojmë fëmijën që nga lindjapak a shumë sinjë faqe e zbrazët (siç besonte filozofi anglez i shekullit të XVII-të, John Locke). Nëse morali duket i ndryshëm në pjesë të ndryshme të botës dhe madje ka ndryshuar gjatë shekujve, atëherë si mund të jetë i lindur? Çfarëdo morali që kemi ne si të rritur, sipas këtyre mendimtarëve, ai duhet të jetë mësuar në fëmijëri përmes përvojave tona dhe përmes të rriturve që na tregojnë se çfarë është e drejtë dhe e gabuar. (Empirike do të thotë pikërisht »nëpërmjet observimit ose përvojës<<.)

Por kjo është një dikotomi e paqëndrueshme, dhe disa dekada më parë psikologjia morale u fokusua kryesisht në një përgjigje të tretë: në racionalizëm por, që nënkuptonn se fëmijët vetë e formësojnë moralin. Jean Piaget, psikologu më i shquar i zhvillimit të të gjitha kohërave, filloi karrierën e tij si zoolog duke studiuar molusqet dhe insektet në vendlinjen e tij në Zvicër. Ai ishte magjepsur nga fazat e ndryshme nëpër të cilat kalojnë kafshët kur kalojnë nga, për shembull, vemjettek fluturat. Më vonë, kur e zhvendosi fokusin e tij kërkimor tek fëmijët, ai solli me vete interesimin e tij për fazat e zhvillimit. Piaget donte të dinte se si të menduarit shumë të sofistikuar të të rriturve (“flutura kognitive”) zhvillohet nga

aftësitë e kufizuara të fëmijëve të vegjël (>>vemjet me këmbë të imëta<«)

Ndër të tjera, Piaget hulumtoi gabimet e të menduarit që bëjnë fëmijët. Për shembull, ai hodhi ujë në dy gota identike dhe u kërkoi fëmijëve të tregonin nëse gotat përmbanin të njëjtën sasi uji. (Po, sigurishtkështu ishte.) Pastaj derdhi ujin e njërës prej gotave në një gotë të ngushtë e të gjatë dhe u kërkoi fëmijëve të krahasonin gotën e re me gotën e paprekur. Fëmijët më të vegjël se gjashtë apo shtatë vjeç zakonisht thonë se ka më shumë ujë në gotën e gjatë e të ngushtë, sepse niveli i ujit është më i lartë. Ata nuk e kuptojnë se vëllimi ruhet kur uji zhvendoset nga një gotë në tjetrën. Ai gjithashtu vuri në dukje se nuk ka kuptim që të rriturit të përpiqen t’u shpjegojnë fëmijëve se vëllimi ruhet. Fëmijët nuk do ta kuptojnë këtë derisa të arrijnë në moshën (dhe fazën kognitive) kur intelekti i tyre të jetë gati për një gjë të tillë. Dhe kur të jenë gati, do ta kuptojnë vetë duke luajtur me gota dhe ujë.

MENDIMI MORAL

Jean Piaget aplikoi modelin e tij të zhvillimit kognitiv edhe në të menduarit moral të fëmijëve. Ai ulej në gjunjë për të luajtur top me fëmijët dhe nganjëherë shkelte qëllimisht rregullat e lojës dhe shtirej si budalla. Atëherë fëmijët reagonin ndaj gabimeve të tij dhe i tregonin aftësinë etyretë fituara për tërespektuar rregullat, për të ndryshuar rregullat, për të pritur radhën dhe për të zgjidhur konfliktet. Kjo njohuri në rritje të vazhdueshme vjen në faza të rregullta me pjekjen e aftësivekognitive të fëmijës . Piagetimendonte se të kuptuarit moral të fëmijëve ngjason me të kuptuarit e tyre rreth gotaveme ujë: nuk mund të themi se është i lindur, por as nuk mund të themi se ata e mësojnë atë drejtpërdrejt nga të rriturit. Përkundrazi, morali lind vetvetiu përmes lojës me fëmijët e tjerë. Të presësh radhën në lojë është si të hedhësh ujinnga njëra gotë në tjetrën. Pavarësisht se sa shumë luan me ta,tre-vjeçarët thjesht nuk janë të pjekur qëta kuptojnë dhe ta zbatojnë konceptin e lojësfair play,sikundër që s’ mund ta kuptojnë se vëllimi i ujit mbetet i njëjtë. Por kur arrijnë moshën pesë – gjashtë vjeç,atapërmes lojës, duke ndërvepruar dhe argumentuar, vetë mund të mësojnë për drejtësinë në mënyrë shumë më efektive sesa përmes këshillave nga të rriturve. Ky është thelbi i racionalizmit psikologjik: ne rritemi në racionalitetin tonë mu si vemjet që bëhen flutura. Nëse vemja ha mjaft gjethe, ajo (gradualisht) do të zhvillojë krahët. Dhe nëse fëmija merr mjaftueshëm përvoja të moralitnga oborrishkollor – të pres radhën dhe të ndajë gjërat me të tjerët – ai (përfundimisht) do të bëhet një qenie morale me aftësinë për të përdorur arsyen e tij për të zgjidhur probleme gjithnjë e më të vështira. Racionaliteti është nënatyrëntonë dhe aftësiaeduhur për reflektime morale është pika përfundimtare e zhvillimit tonë. Racionalisti është pra një person që beson se arsyetimi është mjeti më i rëndësishëm dhe më i besueshëm për të përvetësuar njohuri morale.

DY INOVACIONE

Njohuritë e Jean Piaget-it u zhvilluan më tej në vitet 1960 nga psikologu amerikan Lawrence Kohlberg, i cili revolucionarizoi hulumtimine moralit me dy risi thelbësore. Së pari, ai zhvilloi një mënyrë për të përcaktuar sasinë e vëzhgimit të Piaget se reflektimi moral i fëmijëve ndryshon me kalimin e kohës. Ai krijoi një sërë dilemash morale të cilat ua prezantoi fëmijëve të moshave të ndryshme dhe klasifikoi përgjigjet e tyre. Për shembull, a duhet të hyjë një burrë i quajtur Heinz në një farmaci dhe të vjedhë një ilaç që mund t’i shpëtojë jetën gruas së tij që është në prag të vdekjes? A duhet që një vajzë me emrin Louise t’i tregojë nënës së saj se motra e vogël e ka gënjyer nënën? Nuk kishteshumë rëndësi nëse fëmija përgjigjej me po ose jo. Ajo që kishte rëndësi ishin arsyet që i dhanë fëmijëtpët të shpjeguar përgjigjet e tyre.

Lawrence Kohlberg zbuloi se arsyetimi i fëmijëve për botën sociale zhvillohet në gjashtë faza dhe se ky zhvillim korrespondon mirë me fazat që Piaget-i kishte identifikuar në arsyetimin e fëmijëve për botën fizike. Fëmijët e vegjël gjykojnë se çfarë është e drejtë apo e gabuar sipas kritereve shumë sipërfaqësore, si për shembull si të ndëshkohet një person për një sjellje të caktuar. (Nëse një i rritur e ndëshkon veprimin, atëherë kjo duhet të ketë qenë gabim.) Kohlberg i quajti dy fazat e para <<niveli parakonvencional>>i gjykimit moral dhe ato korrespondojnë me fazën e Piaget-it në të cilën fëmijët gjykojnë botën fizike nga atributet sipërfaqësore (nëse një gotë është më e lartë përmban më shumë ujë).

Në ciklin e ulët të shkollës fillore, shumica e fëmijëve kalojnë më pas në dy fazat e tjera »konvencionale<< dhe aftësohen nëtë kuptuarit dhe trajtuarit e rregullave dhe konvencave shoqërore. Është një moshë që karakterizohet nga disarregullatë vogla detyruese që shumica e atyre që janë rritur me vëllezër e motra e mbajnë mend mirë (“Unë nuk po të godas. Unë thjesht po përdor dorën tënde për të të goditur. Mos e godit veten!”). Fëmijët në atë fazë kujdesen shumë për t’ u përshtatur dhe kanë respekt të madh për autoritetet – në fjalë, por jo gjithmonë në veprim. Ata rrallë e vënë në dyshim legjitimitetin e autoritetit, por mësojnëpër të manovruar brenda kufizimeve që u vendosin të rriturit.

Pas pubertetit, ashtu siç besonte Piaget se fëmijët fitojnë aftësinë për të menduarit abstrakt, Kohlbergu zbuloi se disa fëmijë fillojnë të mendojnë vetë për natyrën e autoritetit, kuptimin e drejtësisë dhe arsyet e ligjeve dhe rregullave të tjera.

Në dy fazat e »ligjit post-konvencional<<, të rinjtë ende e vlerësojnë ndershmërinë dhe i respektojnë rregullat dhe ligjet – por tani ata ndonjëherë justifikojnë pandershmërinë ose shkeljen e ligjitpër hirë të vlerave më të larta se ndjekja e rregullave, veçanërisht drejtësisë. Kohlberg-u pikturoi një tablo frymëzuese racionaliste të fëmijëve si “filozofë moralë” në procesin e përpjekjes për të hartuar një sistem etik koherent për veten e tyre. Në fazat postkonvencionale, ata përfundimisht arrijnë tëaftësohen në këtë drejtim. Dilemat e shpikura të Lawrence Kohlberg-ut ishin kështu mjete për matjen e këtyre përparimeve dramatike në të menduarit moral të fëmijëve.

KONSENSUSI LIBERAL

Shkrimtaei amerikan i shekullit të XIX-të Mark Twain thoshte se ” njeriut me çekiç çdo gjë i duket si një gozhdë”. Sapo Kohlberg zhvilloi dilemat e tij morale dhe sistemet e vlerësimit, të gjithë në qarqet e psikologjisë patën një çekiç të ri dhe mijëra studentë të psikologjisë e përdorën atë për të shkruar ese mbi konkluzionet morale. Por ka një arsye më të thellë pse kaq shumë psikologë të rinj filluan të studiojnë moralin nga një këndvështrim racionalist, dhe kjo ishte risia tjetër e madhe e Kohlberg-ut: ai përdori kërkimin e tij për të justifikuar shkencërisht një rend moral liberale të sekularizuar . Zbulimi më me ndikim i Lawrence Kohlberg ishte se fëmijët më të avancuar (sipas sistemit të tij të pikëzimit) ishin ata që shpesh viheshin në role të tjera – ata mund ta vendosnin veten e tyre në situatën e një personi tjetër dhe t’i shikonin problemet nga këndvështrimi i tyre. Marrëdhëniet e barabarta (si midis bashkëmoshatarëve )ju ofrojnë

marrjen e një roli të tillë, por jo në marrëdhëniet hierarkike (siç janë mësuesit dhe prindërit).

Është vërtet e vështirë për fëmijët që t’i shohin gjërat nga këndvështrimi i mësuesit, sepse fëmija nuk ka qenë kurrë mësues. Si Piaget ashtu edhe Kohlberg besonin se prindërit dhe autoritetet e tjera ishin pengesë për zhvillimin moral: Nëse dëshironi që fëmijët tuaj të mësojnë për botën fizike, mos u përpiqni t’i mësoni për qëndrueshmërinë e vëllimit, por lërini të luajnë me gota dhe ujë. Dhe nëse doni që fëmijët të mësojnë për botën shoqërore, atëherë mos u përpiqni t’u mësoni atyre dhjetë urdhërimet – dhe definitivisht mos i detyroni ata t’i binden qoftë Zotit, mësuesve të tyre ose juve, por lërini të luajnë me fëmijët e tjerë dhe t’ i zgjidhin vetë konfliktet. Përndryshe, ata thjesht do të ngelin në nivelin konvencional.

Lawrence Kohlberg veproi në kohën e duhut. Kur vala e parë e’babybommers’ -avefilloi arsimin e lartë, ai e ktheu psikologjinë morale në një himnizim të drejtësisë me këtë gjeneratë dhe u dha atyre mjetet për matjen ezhvillimit të fëmijëve drejt idealeve të tyre liberale. Për njëzet e pesë deri në tridhjetë vitet e ardhshme, nga vitet 1970 deri në vitet 1990, psikologjia morale u mor kryesisht me intervistimin e fëmijëve dhe adoleshentëve rreth dilemave morale dhe analizimin e argumentimeve të tyre. Shumica e kësaj pune nuk ishte e motivuar politikisht –por ishin studime të kujdesshme dhe të vlefshme shkencore. Por duke përdorur një kornizë që parapërcaktonte moralin si drejtësi dhe zhvlerësonte autoritetin, hierarkinë dhe traditën, ishte e pashmangshme që kërkimet do të mbështesnin një botëkuptimsekularizues, dyshues dhe që synon barazinë.

MORALI DHE KONVENCAT

Nëse u kërkohet fëmijëve të shpjegojnë koncepte komplekse, të tilla si të balancojnë pikëpamjet kontradiktore për të drejtat dhe drejtësinëdo të shohim bindshmërisht dallimet mes fëmijëve të moshave të ndryshme. Fëmijëtpërmirësojnëshprehjen e tyre në çdo vit që kalon. Por nëse kërkojmë shenjat e para të opinioneve morale, na nevojitet një teknikë që nuk kërkon aftësi kaq të avancuara verbale. Psikologu amerikan Elliot Turiel, një nga ndjekësit e Kohlbergut, zhvilloi një teknikë të tillë.

Teknika e tij pioniere ishte të tregonte histori të shkurtra për fëmijët e tjerë që shkelin rregullat dhe më pas të bënte një sërë pyetjesh të thjeshta me përgjigjet po -dhe jo. Për shembull, ai tregonte një histori për një fëmijë që shkonte në shkollë i veshur me rroba të përditshme edhe pse ishte e detyrueshme të vishje uniformën e shkollës. Ai fillimisht kërkoi një vlerësim të përgjithshëm: >>A ishte në rregull të bëje atë që bëri ai djalë?<«< Shumica e fëmijëve përgjigjeshin jo. Por nëse mësuesi thoshte se ishte në rregull që djali të vishte rrobat e zakonshme, a do të ishte në rregull?

Turiel vuri në dukje se fëmijët deri në pesë vjeç shpesh thoshin se ishte e gabuar që djali të shkelte rregullin, por se do të ishte në rregull nëse mësuesi do të kishte dhënë lejen për këtë. Fëmijët e kuptojnë se rregullat për gjëra të tilla si veshja dhe ushqimi janë konvenca sociale, të cilat janë arbitrare dhe deri diku të këmbyeshme.

Por nëse i pyet fëmijët për veprime qëlëndojnë njerëzit e tjerë, si p.sh. një vajzë që shtyn një djalë nga shilarësingase don ta përdor vetë atë, marrim përgjigje të ndryshme. Pothuajse të gjithë fëmijët thonë se vajza ka gabuar dhe se do të ishte gabim edhe nëse mësuesja do të thoshte se kjo është në rregull. Fëmijët e kuptojnë se rregullat që parandalojnë lëndimet janë rregulla morale, të cilat Elliot Turiel i përcakton si rregulla që lidhen me >>drejtësinë, të drejtat dhe mirëqenien që kanë të bëjnë me mënyrën se si duhet të sillemi me njëri-tjetrin«<.

Me fjalë të tjera, fëmijët e vegjël nuk i trajtojnë të gjitha rregullat në të njëjtën mënyrë, siç e mendonin Piaget dhe Kohlberg. Fëmijët nuk mund të flasin si filozofë moralë, por ata i renditin informacionet sociale në mënyra të avancuara. Ata heret e kuptojnë se rregullat që parandalojnë dëmtimin janë të veçanta, të rëndësishme, të padiskutueshme dhe universale. Dhe kjo kuptueshmëri, sipas Turielit, është baza e gjithë zhvillimit moral. Fëmijët e bazojnë kuptimin e tyre moral në të vërtetën morale absolute se është e gabuar të lëndosh të tjerët.. Rregullat specifike mund të ndryshojnë midis kulturave, por në të gjitha kulturat që hulumtoi Turielifëmijët bënin dallimin mes rregullave morale dhe atyre konvencionale.

Përshkrimi i zhvillimit moral nga Elliot Turiel ndryshon në shumë mënyra nga ai i Kohlberg-ut, por domethënia politike është e ngjashme: morali ka të bëjë me trajtimin e mirë të të tjerëve. Bëhet fjalë për dëmin dhe drejtësinë dhe jo për lojalitetin, respektin, detyrimin, devotshmërinë, patriotizmin apo traditat. Hierarkia dhe autoriteti janë shpesh një gjë e keqe (kështu që është më mirë t’i lini fëmijët t’i kuptojnëgjërat vetë ).

Prandaj, shkollat dhe familjet duhet të përqafojnë parimet progresive rreth barazisë dhe pavarësisë (për dallim nga parimet autoritare që u mundësojnë të rriturveqë t’ i kontrollojnë dhe kufizojnë fëmijët).

( përktheu: Qerim RAQI