LETERSI – Dielli

Gjergj Fishta – Përsiatje pas rileximit

June 3, 2023 by s p

Frano Kulli/

Leximi i mbramë i lejuar e i papenguar “Post mortum”, ka vijuar edhe jo më shumë se pesë vite, nga 1940 deri në 1945-ën. Në ndërkohë janë dy botime përkujtimore; “At Gjergj Fishta-Botim perkujtimuer” i vitit 1941, përgatitur nga bashkëvllau, At Benedikt Dema dhe tjetri i së njëjti koncept e format dhe i po të njëjtit vit, botim i revistës “Shkëndija” në Tiranë, përgatitur nga Ernest Koliqi. Janë dy momente përndritjeje përreth tij e veprës së tij, por masandej mbas shumë pak kohe gjithçka zbehet e venitet. Ndoshta qe kjo mirakandja e fundme që pasoi preludin trishtues për atë pluhnajen që do të vinte më mbas, terratisja e tij deri në mospërmendje. Mospërmendja ra vetëm me rikthimin e lirisë së fjalës e të shprehjes. Ndër të parat gjëra rreth të cilave filloi të flitej ishte edhe evokimi e rikthimi i Fishtës së ndaluar… Gjithçka e botuar në gjallje të tij, kishte mbetë e shpërndarë. Nuk u arrit të përmblidhej në një kolanë, ashtu siç e kishte ëndërruar vetë ai. Dhe siç kishte porositur në bisedë me njërin prej bashkëvëllezërve, At Viktor Volajn (6.12.1910 – 5 nëntor 1995), gjuhëtar ekselent. Kjo gjë nuk mundi të arrihej prej tij edhe pse ai, fizikisht jetoi gjatë mbas autorit. Në vitin 1941 ai ribotoi të komentuar prej tij “Mrizi i Zanave”. Me këtë botim që ishte i katërti i veprës (i pari daton në vitin 1913 nga shtypshkronja “Nikaj”) ai vijonte bashkëpunimin e tij me Fishtën tashmë të ndjerë, prej aty ku e kishin lënë.”N’ortografi u mbështeta mbi njato kritere-dëshmon Volaj-mbas të cillash, dy muejë para deket qortuem bashkë me poetin trembëdhet kangët e para të “Lahutës…”. Ndersa me ndrrime të vogla qi bani aty këtu i zhduku edhe disa trajta nëndialektare sidomos të Zadrimës, si kjoshna per kjoshim, jena për jemi etj., si edhe trajtat e sinkopueme,(k’in për kishin) kur s’e lypte nevoja, tue kenë mendimi mbi nji botim definitiv me i zhduk do trajta nendialektare, qi nuk kishin nji arsye të posaçme shprehjeje
Kështu, letërsia e tij, gjalloi vetëm në klandestinitet, shpesh me rrisk e rrezik për lexuesin e leximin fshehtas, ose… si letërsi orale (gojore). Lahuta, kryevepra kështu. Për kak të strukturës së saj stilistiko-letrare dhe se qe bërë shumë familjare, një vepër homerike e cila komunikonte lehtësisht edhe në mënyrë orale.(Kam njohur jo një po disa ithtarë që recitonin pa u ndalur me qindra vargje nga ajo, njësoj si vargje të eposit të kreshnikëve.) Eqrem Çabej, shprehet:”Fishta arriti të ngrejë kështu veprën (“Lahuta e Malcis”) në sferën kombëtare… vepra e tij ka marrë karakterin e një eposi kombëtar. Te ky[Fishta] e kaluara dhe e ardhmja e këtij kombi janë pjekur fatalisht në një pikë simbolike me njëra-tjetrën.Ai madje shton se:“nuk mund ta përflasim poetin që ka marrë për lëndë të poemit të tij një trevë njerëzore gjeografikisht kaq të ngushtë; sepse te kjo botë e përshkruar prej tij njohin vetveten jo vetëm Malësorët e Veriut, por gjithë banorët e maleve shqiptare, ata të Verilindjes (Kosovë), të Lindjes (Dibër) e të jugperëndimit (Labëri)”
Po më përtej, është shfaqë edhe synimi shvleftësues, në ndonjë analizë stilistikore, po krejt të sipërfaqëshme, buruar prej ndjesive të xhelozisë, më tepër se prej arsyeve të tjera, besojmë. Arti i Fishtës është përçmuar si folklorizant. Duke i vënë përballë vargun e lirë e modernitetin e tij, për kohën, tek Migjeni; duke krahasuar të pakrahasueshmet. E duke mënjanuar faktin që vetë Fishta nuk qe aspak përjashtues por veçse vlersues e inkurajues për talentet e shkrimtarisë së kohës së vet. Sidomos për më të rinjtë. E jo veç i Koliqit, bie fjala, por edhe i Migjenit, të cilin ai e çmonte “djaloshi i talentuem”. Kur ndër biseda me të, bashkëvllazën françeskanë i shfaqnin mospranim për idetë a poezitë e tij e madje e cytnin duke i thënë: “Pader, duhet me ju pergjegjë këtij Migjenit..”. E poeti pati dhënë atëherë, në vijim të konsideratës së tij për të, këtë përgjigje për bashkëvllaznit:”Lenie rahat djalin e Gjushit [Gjergjit] se asht ende i ri… “, pohojnë bashkëkohës se u thoshte Fishta për të.
Po me letërsinë tjetër të tij ç’u bë ? … Ç’u bë me dramaturgjinë e tij ? Me dramat e melodramat, po edhe me përshtatjet nga fondi më i mirë i dramaturgjisë botërore, shumicave e të cilave qe inskenuar po prej tij. Fishta pati sjellë për së pari komunikimin në shqip të saj. Veprimi i tij për teatrin zë fill që më 1902. Asokohe, salloni në Kuvendin e Françeskanëve në Shkodër, ku ishte edhe “rezidenca krijuese e shkrimtarísë së Fishtës” u kthye edhe ndër sallat e para në atë qytet e më përtej, sallë shfaqjesh ku filloi të kumtohej shqip. Dhe vetëm shqip. (Pak më vonë, me 1919, në Gjuhadol, në oborrin e shkollës fretnore u ndërtua një sallë tjetër, një sallë me 300 ndenjëse për spektatorë). Këtë pati kurajë ta bënte Gjergj Fishta, i cili, edhe kur përdorimi i shqipes ende qe i ndaluar nga Perandoria Osmane e futi atë si gjuhë mësimi në shkollat françeskane (liceun françeskan “Illyricum” dhe në shkollën e motrave stigmatine) kur ishte drejtor i këtyre shkollave. Studiuesi Tonin Çobani na kumton se: “Aty [në sallonin e fretënve] mendohet se u shfaqën dy skeçet origjinale të Fishtës (“Autori, Shtypshkronjësi” dhe “Përpara derës së Parrizit”), komeditë “Mjek përdhuni“(1905) dhe “I ligu për mend” (1908), të dyja sipas Molierit, si dhe dy pjesë origjinale me karakter didaktik: “Gjuha e Mësimit” (1907) dhe “Nevoja e mësimit” (1907).
E fundit vepër e tij dramaturgjike që vihet në skenë është melodrama “Juda Makabé”, në vitin 1945, me 28 nëntor, në një vjetorin e çlirimit nga pushtuesi. (Zef Zorba ishte rregjisori, Prek Jakova muzikanti. Preka, i izoluar për arsye biografike, në një shtëpi burg aty në Shkoder, ditën e çonin nga aty, në teatrin e jezuitëve ku bëheshin provat për shfaqjen e në darkë e kthenin përsëri në shtëpinë burg). Ajo qe shfaqja e fundit e “Judës…” dhe e fundmja shfaqje me tekst nga veprat dramaturgjike të Fishtës. Këtu e këndej gjithçka venitet e struket. Ende sot, Fishtën e citojnë dhe e përmendin rrallë si dramaturg. Ani pse ai është autor i 40 dramave e melodramave, të shkruara a të përshtatura. Me shkrimtarinë e vet në gjininë dramaturgjike(që kryesisht është e shkruar në vargje), por dhe me vënien në skenë, thuajse të shumicës së veprave të këtij zhanrri, Fishta u shenjua vetëdijshëm si themeluesi i teatrit shqiptar. Kurse Faik Konica, në esenë e tij të gjatë “Shqipëria, kopshti shkëmbor i Europës juglindore” shkruan: “At Fishta është marrë me secilën gjini letrare dhe në të gjitha ka qenë i suksesshëm”
Po me satirën? Satira qe përmbledhë në “Anzat e Parnasit” që me 1907-ën…Shkruan At Pashk Bardhi një bashkëvëlla françeskan: “Në vjetë 1907, nuk më bje në mend se në ç’muej, nëpër liqe të Shkodres kthete prej nji udhëtimi qi kishte bâ në Vjenë Abâti i Mirditës, Emzot Doçi. At Fishta, At Benardin Shllaku e unë i duelem përpara ku ndaloi vaporri. Kur hime n’lunder për me ardhë në qytet[Shkoder] e thirri Fishten me ndjejë bri tij e i kallxoi se në Vjenë të gjithë, profesorë e studenta e të gjithë qi u merrshin ndopak me gjuhë shqype ishin t’entuzjasmuem per “Oso Kuken”[Kënga e dytë e Lahutës] e lavdet qi i kish ndie prej sish nuk dijte me i shprehë. Atë Fishta e pveti: “Po per “Anza t’Parnasit”, monsinjore, shka thojshin… “… Është i vetëmjaftueshëm edhe pohimi i kësaj bisede për të ndaluar te vendi që zinte satira në aspiratën krijuese të Fishtës, që heret. Madje, njihet deri më tani se publikimi i parë i Fishtës është një vjershë satirike “Zoti Anselmo Lorecchio në Vienë”, e botuar në nëntorin e vitit 1899, në “Albania” të Konicës, që asokohe dilte në Bruksel.
“Gomari i Babatasit” qe shkruar, inskenuar edhe botuar në 1923. Në kohën kur doli ajo tronditi skenën shkrimore e intelektuale, por atë politike mbi të gjitha, me thellësinë e mendimit e forcën e satirës që fshikullonte dallaveret e shumta të politikës e mbartësve të tyre, kryesisht. Edhe “Visku…” që për “arsye prudence”, siç autori na pohon, mbeti e pabotuar…
Mbas ndalimit të tij edhe satira mbeti e transmetuar heshtazi e frikshëm vetëm si…lexim anekdodik. Në vend të satirës së tij, që në bashkëkohësí kishte pasë arrit majat, “lexohej”, transmetohej Fishta hokatar. Pra qarkullonin gojë më gojë anekdotat e tij dhe përreth tij sidomos, herë të thëna bukur e herë jo bukur. Ishte pra, aspak më shumë se vulgaritet me zëvendësue satirën e kulmeve të arritura deri atëhere me hoka. Siç është vërejtur, “Gomari i Babatasit dhe “Visku i Babatasit”, janë shenja të larta emancipimi mendor e shoqëror të shqiptarëve, të cilët nuk na kanë lënë, për fat të mirë pa dëshmi dinjiteti për të përballuar të vërtetën. Në këtë pikpamje, kjo vepër mund të krahasohet, siç është krahasuar me “Udhëtimet e Guiliverit” tek anglezët, me “Shpirtrat e vdekur” tek rusët, me “Gjermania-një përrallë dimri” te gjermanët etj.-shkruan studiuesi Stefan Çapaliku. Edhe tani, së voni, kur u vu në skenë “Gomari i Babatasit”, në Shkodër salla e teatrit qe plot për disa netë, po nga zyrat u patën shigjetuar me turivarje…
Po me prozën: publicistikën, eseistikën ç’u bë ? Ndoshta përkufizimi i Lasgushit “meditans e militans” [ëndërrimtar dhe luftarak] do t’i shkonte më shumë se çdo perifrazim tjetër produktit të shkrimtarisë së tij në këtë fushë. Si stil shkrimtarie e si problematikë sociale. Që intonohet e shërben edhe në të sotmen. Në të vërtetë, asnjë personalitet shqiptar i kulturës, rezident i përhershëm në truallin ku lindi, nuk ka marrë nderime e vlerësime të pafundme superiore sa At Gjergj Fishta, në gjallje të vet, i rrethuar me lavdi si askush deri atëherë në Shqipëri.
Që Fishta është jo vetëm poet, por shumë më tepër se kaq, një figurë poliedrike e kulturës kombëtare shqiptare, është pranuar tashmë si aksiomë ndër qarqet e studiuesve të tij dhe njerëzve të letrave shqipe, në përgjithësi. Në opusin letrar që ai ka lënë, publicistika e Fishtës është ajo pjesë e krijimtarisë së vet, disi e eklipsuar prej asaj që është çmuar e vlerësuar si vepra homerike shqiptare, prej poemës së tij epike, “Lahutës së malcis’ ”.Megjithëkëtë, pa asnjë mëdyshje, publicistika, ashtu sikurse edhe satira , është një nga kulmet e krijimtarisë së tij, e njëherësh njëra prej majave ku ka arritur tradita e shtypit tonë demokratik. Ndonëse më pak i studiuar në këtë lëmë, për arsye të njohura e që lidhen me misionin historik, regresist të forcave jo kulturëdashëse për ta rrëzuar me çdo kusht e çmim personalitetin e madh, Gjergj Fishta.
Ai është e do të mbetet në radhën e publicistëve më të mëdhenj kombëtare të bashkëkohësisë së vet, përkrah Fan Nolit, Faik Konicës, Luigj Gurakuqit e ca të tjerëve…Kontakti i tij aktiv e i paprerë ndonjëherë me shtypin e kohës, që fillon me 1899, me të përditshmen “Albania” të Faik Konicës e s’ndahet për më se dyzet vjet të gjalljes së tij, është argumenti i parë për të provuar pohimin e mësipërm. Artikujt e Gjergj Fishtës i gjejmë në rreth 16 tituj të përkohshmesh e fletoresh, e shumta e tyre ndër më prestigjiozet organe të shtypit shqiptar: ”Albania” “Elçija (ma vonë Lajm’tari) e zemrës së Krishtit”, “Zani i Shna Ndout”, ”La Nazione Albanese”, ”Leka”, ”Grueja shqyptare” , ”Shkëndija”, “Rivista d’Albania”, ”Posta e Shqypnisë”, themeluar prej tij, gjithashtu, etj. Boton në to krijimtari letrare e religjioze, por boton ndërkohë esé dhe artikuj të tjerë publicistikë. Mund të përmenden ndër to: ”Grueja shqyptare në Shkoder”- përgjigje e një artikulli të botuar në revistën “Minerva” ose “Fjalimi i permort’shëm mbi kufomen e Avni Rrustemit” në “Politika” e Vlorës, maj 1924.
Ndërsa “Hylli i Dritës”, e themeluar prej tij në vitin 1913 dhe e drejtuar po prej tij, në 15 prej viteve që ajo doli është, padyshim revista më kualitative e kohës në Shqipëri dhe pasqyrë e standardit kulturor të vendit tonë në kulturën kontemporane (bashkëkohore) europiane. Artikulli prezantues i numrit të parë “Perlimi (programi, detyra) i Përkoshmjes”, që përbën edhe fillesën e angazhimit përkushtues të Fishtës në këtë fushë, i cili do të vijojë me një ritëm fort të dendur e që do të zgjasë përreth tri dekada, deri në frymën e fundit, me 30 dhjetor të vitit 1940. Në faqet dhe në numrat e saj gjen të trajtuar gjalljen e jetës shqiptare, etnosin dhe zhvillimet kulturore, nëpërmjet gjinive të mirëfillta profesionale publicistike, që nga lajmi e deri tek përshkrimi, artikujt e gjatë analitikë, por edhe polemistë. Rubrikat,që e kanë ndjekur gjatë “Hyllin…”, “Lajme rrokull Shqipnisë” dhe “Lajme rrokull botës” kanë pasqyruar e ndjekur rregullisht jetën publike shqiptare dhe bashkëkohësinë europiane, me të njëjtin ritëm e mjeshtri si shumë prej revistave europiane të kohës. Është “Hylli i Dritës”, kjo krijesë e çmuar dhe për fat jetëgjatë e publicistikës shqiptare, megjithë tri ndërprerjet gati të dhunshme e peripecitë e panumërta të mbijetesës, përmes së cilës, themeluesi i saj, Gjergj Fishta shpalosi dy dhuntitë, ndër më të çmueshmet e ndërkohë, çuditërisht jo fort të përmendurat: talentin dhe erudicionin e tij prej analisti si dhe inteligjencën e talentin e jashtëzakonshëm, gjithashtu prej polemisti.
Analisti:
Janë të mjaftë artikujt që mund të merren për të ilustruar pohimin e mësipërm. Mjafton të citojmë disa prej tyre: “Liria e zgjedhjeve e obstrukcioni i opozitës” “Asambleja Kushtetuese”, “Ipeshkvijtë e Shqipnisë e çashtja e zgjedhjeve” , “Kleri katolik i Shqypnisë e bashkimi i kombit”. Janë të gjithë kryeartikuj të “Hyllit…” Ata, vërtet nuk firmosen nga Fishta, praktikë e zakontë kjo e shtypit të kohës, por është shkencërisht e njohur dhe e pohuar që ato janë produkt i penës së tij, janë artikuj të shkruar prej dorës së tij, që në akord me moralin e rregullat e Urdhrit Françeskan, të cilit Fishta i përkiste, mbeten e publikohen si anonimat. Në to, jo vetëm preken, por trajtohen e interpretohen të mbarat e mbrapshtitë më themelore të politikës shqiptare të kohës…”Zgjedhja e parlamentarëve për ne asht nji çashtje kryekput gjallnore”, për të cilën pohon Fishta tek “Liria e zgjedhjeve dhe obstrukcioni i opozitës”- I madh e i vogël e kemi detyrë me u interesue e me u orvat, qi këto zgjedhje të dalin sa ma të dobishme për ekzistencën e përparimin e shtetit t’onë E diku më poshtë në këtë artikull filozofon: “M’shka pështetet ndryshimi ndërmjet një shteti civil e institucional e një tjetri barbar, autokrat e despotik ?-pyet, e në mënyrë retorike përgjigjet: “Mbas mendimit tonë të gjithë ndryshimi përmblidhet m’kta qi shtetent e gjytetnueme e konstitucional ligjt i kanë të preme mbas nevoje reale të popullit, me relacion ndaj kohet, ndaj mendorjeve të vendit, ndërsa ndër shtete barbare e autokrate kto ligj përgjithsisht vendohen vetëm…mbas egoizmit t’sunduesve e rrallë e kurr mbas nevojve të popullit, që lanë e kjanë…nuk asht ligja që formon popullin por populli formon ligjen”. Siç kuptohet lehtazi koncepti filozofik e politik i Fishtës për shtetin është pa asnjë mëdyshje ai demokratik. Shpjegimi i tij, i dallimit të tipave të shtetit: demokratik, civil e konstitucional (kushtetues) nga shteti i tipit autokrat e despotik është tepër i argumentuar.
Forca e logjikës është e pakundërshtueshme, siç është ndërkohë konsekuent edhe qëndrimi legal e këmbëngulës për shtetin demokratik, kundërshtues e denigrues kundër shtetit autokratik. Tek artikulli, aso kohe i bujshëm “Delikti i Mamurrasit” shkruan: “Për me sundue një shtet, nuk asht mjaft dhelpnia, dredhia, intriga, batakçillëku, rrena, tradhtia: duhet nder, dije, urti, burrni, qe se çka duhet. Po, por dija, urtia, nderi, burrnia, po u zejshin (mësoheshin) në shkollë e, madje, me shumë mund e djersë, e jo ndër kafeshantana të Europës, e mejhane e paçexhihane të Tiranës, tue luejt tavëll e bixhoz, e tue pi mastikë”.
-Sparta ka krijuar Likurgun e jo Likurgu Sparten- shkruan Fishta-se mos të kishin kenë vetë spartanët bujarë…na Likurgut kurrë emnin s’do t’ja kishim ndie, mesa emni i disa kopistave e sekretarëve ngrehalucë të Tiranës, që në një shqype të keqe, rrinë sot tue përkthye do ligj, të cillët s’i përshtaten kurrkund popullit shqiptar, mbasi nji fshisë rrameçë t’i qesë jashta zyrëve .Prandaj e lyp , domosdo arsyeja, qi populli të jetë përfaqësue sa ma plotshim (në mënyrë sa më të plotë) e të jetë kryekëput i lirë në të zgjedhun t’atyne delegatënve t’vet, qi në nji Asamble a Parlament do të presë (këtu: krijojë) ligjin n’emen të tij; e kushdo ia mohon a ia ngushton popullit kët liri e kët përfaqësim, ai asht tyran (tiran), autokrat, diktatuer (diktator).. Analiza e sipërcituar është e vitit 1923 dhe siç lehtas dallohet , ajo është e qenësishme dhe e vlefshme shumë edhe sot, në teatrin politik shqiptar. Dhe vetëm po të nisesh nga ky fakt, pra jetëgjatësia e analizës politike-publicistike ke pohuar argumentin më me peshë në favor të vlerave të pakontestueshme, të dallueshme e të një cilësie par excellence në këtë fushë të krijimtarisë së Gjergj Fishtës.
Vërehet në krejt analizën publicistike fishtjane, krahas potencës cilësore superiore intelektuale, edhe kurajoja civile për t’i publikuar pikëpamjet e tij, ani pse në ta shumtën e rasteve e thuajse gati gjithnjë shkojnë përkundër “rrjedhës”, pra kundër mendimit zyrtar… Dhe kjo i ka kushtuar jo pak atij dhe veprës së tij edhe në bashkëkohësinë e vet, në gjithë veprimin e vet publik e kombëtar në vitet ’20,’30. Mjafton të kujtojmë mbylljen tri herë radhazi në mënyrë të dhunshme të krijesës së tij fondamentale kulturore-Hyllit të Dritës. Porse , të pretendosh diçka të thuash për Fishtën si publicist, pa përmendur e vënë në krye të radhës polemikën e tij, zëne se nuk ke thanë asgjë. Madje , në këtë “zeje” ai është i pakundshoq. Në qoftë se studiuesit e veprës së tij letrare, fishtologët e kanë vlerësuar si një kulm satirën e tij, mendoj se ai kulm ngrihet mbi këtë kualitet dhe arritje monumentale në këtë fushë të publicistikës.
Kurse sa i takon polemikës, një shkollë në vete, ende e munguar tek ne, Fishta qe zotëruesi i saj në bashkëkohësinë e vet; një model për t’u ndjekur edhe sot, për kthjellësinë e ideve, për principialitetin e pa lëkundshëm asnjë fije, por edhe për kulturën e bashkëbisedës e dialogut. Janë shembëlltyra të paarritëshme ende sot shkrime polemike si “Gabove Hilë” apo “Për nji fjalë të pavend të zotni Mehdi Frashërit” Por edhe në fushë të eseistikës me esetë: “Poetët e m’dhaj t’Italisë” apo “Shenime estetike” , të cilave ke pse t’u kthehesh edhe sot.
Njëri prej studiuesve të tij të zellshëm, Lefter Dilo, e vlerëson kështu: ”Polemika e tij nuk bëhet për çeshtje vetjake, polemika e Fishtës ka si yll polar përmirsimin e vendit moralisht, çfarosjen e veseve, luftën kundra “atdhetarëve me barkun kodër… ”.
Si kurdoherë, tribuna publike e polemistit Fishta do të mbetet prestigjiozja e françeskanëve “Hylli i Dritës”. Nëpër faqet e saj janë botuar më se 20 artikuj e kryeartikuj–ese polemistë. Disa prej tyre si : ”Çashtja e kryeqytetit e kleri katolik”, “Kombësia e kleri katolik” “Gabove Hilë “, “Ipeshkvijtë e Shqipnisë e çeshtja e zgjedhjeve ” , “Tash që u ba Shqipnia duhen perbâ (bërë) shqyptarët” … kanë mbizotëruar atmosferën intelektuale politike shqiptare të viteve 20-30. Kjo, sepse në thelbin e vet këto polemika kanë rrokur e trajtuar raporte delikate shqiptare, siç është raporti ndërmjet kombit e fesë, ose ai ndërmjet besimeve të ndryshme fetare në Shqipëri. Me kompetencë, me erudicion e dije të madhe, me dashuri të pakufishme për dheun dhe popullin e vet. Gjithsesi këto janë rrugë e rrugica të historisë së kulturave të popujve, të destinuara vetëm për të kaluar nëpër to njerëz të mëdhenj. Dhe Fishta ynë e kishte fituar këtë privilegj me veprën e vet.
(Nga libri: “Fishta, rileximi në kohën e lirisë”)

SINTAGMA “ZBRITJE NGA MALET”

June 2, 2023 by s p

(Paradigma formë sistemore – argumentimi apo edhe përgënjeshtrimi – në trajtime shkencore)

Shkruan: Prof. dr. Shefki SEJDIU

Hyrje: Lëvizjet, tërheqjet, ngritjet e zbritjet, shpërnguljet dhe (i)migrimet dihet se nuk janë gjithherë të vullnetshme por, megjithatë, ato ndodhin në çdo kohë, hapësirë e shoqëri, ndërsa ardhjet, dyndjet, depërtimet, invadimet, pushtimet e shtrirjet janë më të motivuara, të vullnetshme e të organizuara dhe bëhen në rrethana të caktuara, e, më shpesh me qëllime pushtimi e ekspansioni. Në anën tjetër, popullsia vendore detyrohet të vetëmbrohet dhe të gjejë forma mbijetese, duke bërë lëvizje, tërheqje në vende ku do të mbrohej e ruhej më lehtë qenia e saj njerëzore, gjenetike, gjuhësore, kulturore apo kombëtare. Por, me krijimin e kushteve më të favorshme (e edhe mbi bazë të instiktit dhe të nostalgjisë) një pjesë e asaj popullate mund të ketë bërë zbritje e rikthim(e) në trajtat e veta të mëhershme.

TEKSTI I PLOTE

0. ENCIKLOPEDIA (Eγκυκλοπαίδєіα) është vepër që jep një pasqyrë sistematike dhe metodike e bazuar mbi parime të qëndrueshme të dijes njerëzore ku ekspozohen njohuritë dhe rezultatet shkencore në formë të sintetizuar e të përgjithësuar. Pra, enciklopedia është ndërmarrje serioze intelektuale që merr shumë kohë, që do shumë punë, dije dhe akribi shkencore.

E para enciklopedi është e redaktuar nga anglezi Chambers (e vitit 1729) që e motivoi Dideron t’i afrojë Volterin e Rusonë, Monteskiën e Turgonë, Helveciusin e Holbahun e edhe 150 dijetarë, filozofë e specialistë që gjatë 21 vjetëve (1751-1772) redaktoi veprën madhore Enciclopédie ou Dictionnaire raisoné des sciences, des arts et des métiers.

0.1. Sa është Enciklopedia maqedonase vepër (e një pune dhe) e hartuar mbi bazë të kritereve që u cekën më sipër, duket nga reagimet e individëve dhe institucioneve të niveleve të ndryshme. Sidomos ka shkaktuar indinjatë dhe reagime sintagma, tepër intencionale, tendencioze e aspak reale e realiste zbritje nga malet, përmes së cilës akademia maqedonase përpiqet ta mohojë autoktoninë e (proto)shqiptarëve në ultësira dhe në lokalitete urbane të Maqedonisë. Pra, autoktonia e banorëve shqiptarë të kësaj hapësire përmes kësaj sintagme është vënë në sprovë, duke harruar se (jo)autoktonia e banorëve të hapësirave të ndryshme të mbarë globit tokësor (janë) është dukuri universale, probleme komplekse e edhe koncepte relative, ku nënkuptohet edhe kronologjia që përmban edhe konceptin rend në kohë dhe të tjerë faktorë e rrethana që janë në raporte kauzaliteti.

0.2. Siç shihet, problemi është kompleks, nga se, lëvizje – vendosje e zhvendosje natyrash të ndryshme e të shumta, ka pasur dhe ka në botë e edhe në gadishullin tonë. Shënime, ndonëse të pakta dhe jo aq të përcaktuara, hasen edhe në shkrimet e autorëve antikë dhe të periudhave të mëvonshme, por jo edhe të tilla sa të sillen konkluzione aq të thjeshtëzuara e të prera si të Enciklopedisë maqedonase rreth autoktonisë apo joautoktonisë të akëcilit entitet etnik në hapësirën e Maqedonisë së sotme të përbërë edhe nga pjesë të Peonisë dhe Dardanisë iliro-arbërore.

Për ta hulumtuar një problem apo një dukuri të një natyre të shtrirë në hapësirë dhe në thellësinë e kohës, e me evidenca të shkruara modeste, është e nevojshme të vihet në veprim jo vetëm intuita dhe cytës të ndryshëm, por të shfrytëzohen edhe shenjat që hasen a që shfaqen si indicie forme materiale apo mendore e memorieje, e që, do të mund të përfshiheshin në arkikonceptin “shenja apo gjurmë jete(se) e mbijetese”. Për të arritur objektin që synohet të shqyrtohet, së pari duhet (para)supozuar, hetuar e vërejtur indiciet, e pastaj gjurmët, për t’u hetuar në sisteme kontekstesh valide shkencore, e, edhe të përzgjidhen format (metodologjike) të trajtimit.

Për çështjen konkrete, forma dominante, argumentimi e edhe përgënjeshtrimi do të jenë seritë paradigmatike. Këto seri paraqiten si vargje konceptesh, formash, fushash e disiplinash hulumtuese që konvergjojnë me problemin në funksion të shtimit të shkallës së probabilitetit, për njohjen dhe ndriçimin e të vërtetës shkencore, andaj edhe termin paradigmë (nga gr. paradigma që do të thotë, shembull; lat. exemplum) e kemi vënë në ballë të titullit të kësaj trajtese.

Termin paradigmë gjatë spekulimeve tona e kemi përdorur edhe në kuptim të modelit, të regjistrit, të vargut, të serisë, të lidhjes, të vijës, të aksit, të rendit a klasës, të aksit të zonës me tipar të përbashkët e që funksionojnë në sistem si komplementare, here-herë, edhe si kundërvënës të një paradigme tjetër (në funksion) krahasimi, argumentimi e edhe përgënjeshtrimi.

Një paradigmë mund t’i takojë edhe një seri dijesh a disiplinash që konvergjojnë dhe marrin pjesë në ndriçimin e ndonjë problemi kompleks si ky që e kemi në trajtim e ku, paradigmatikisht (pra në sistem), do të merrnin pjesë gjeografia e historia, arkeologjia, biologjia e antropologjia, etnologjia, etnopsikologjia e linguistika me disiplinat e saj, etj. Pra, edhe këtu paradigma del si një formë zinxhiri që bashkon elemente strukturore, nënsisteme e sisteme në kuadër të një makrosistemi më të gjerë njohës. Në këtë sens mund të gjejmë p.sh. në brigjet e fushat e Mar(a)gusit (Maravës) e të Bardariumit (Vardarit), në Naissus (Nish), në Scupi (Shkup) a në Astibos (Shtip) forma paradigmash arkeologjike (enë origjinash të ndryshme: lugë, pjata, vegësh, etj.), forma antropologjike (flokë, kafka, dhëmbë, duar, këmbë, shpatulla, etj.) që do të mund ta përcaktonin specien, racën, tipin e origjinës që tregojnë, nëse ato gjetje (gjurmë) janë autoktone mediterane, indoeuropiane (iliride, nordide) apo aziatike (hune, avare, etj.), që, me metodat e reja (si karboni 14, ADN, etj) do të mund të përcaktohej edhe mosha e tyre, e, të gjitha këto tok me paradigmat gjuhësore, do të ndihmonin në përcaktimin e tipologjisë dhe të (jo)autoktonisë së gjurmëve.

1. Trajtesën do ta vazhdonim me një vështrim të sekuencës zbritje nga malet që në enciklopedinë maqedonase del edhe si një lloj teze e konkludimi implicit se elementi etnik shqiptar në hapësirat fushore dhe urbane të Maqedonisë së sotme nuk paska qenë, meqë paska zbritur nga malet! Kjo “zbritje…” ka qenë shtysë që çështjen e autoktonisë në këto hapësira ta trajtojmë më me vëmendje e seriozisht.

Andaj, mendojmë, kjo zbritje është vetëm njëri nga termat që do të mund të përfshihej në gjenerikun arkileksemë LËVIZJE nga e cila do të mund të ndërtohej një paradigmë edhe semantikisht e segmentueshme si në skemën (1):

1. lëvizje : 1. ardhje

2. tërheqje : 2. dyndje

3. zbritje : 3. invadim

4. tkurrje : 4. ngulitje

5. (e)megrim(e) : 5. shtrirje

Kjo paradigmë prej dhjetë termash e konceptesh mund të sistemohet në dy bashkësi serike, në serinë A (1-5) dhe në serine B (1-5) që për çështjen ne shqyrtim do të korrespondonin me lëvizje të elementit autokton iliro – arbëroro – shqiptar (A) dhe atij sllav (B) të ardhur në Gadishullin ilirik shumë shekuj më vonë; (A) korrespondon me konceptin restrikcion a tkurrje, kurse (B) me ekspansionin apo shtrirjen.

Lëvizjet, tërheqjet, ngritjet e zbritjet, shpërnguljet dhe (i)migrimet dihet se nuk janë gjithherë të vullnetshme por, megjithatë, ato ndodhin në çdo kohë, hapësirë e shoqëri, ndërsa ardhjet, dyndjet, depërtimet, invadimet, pushtimet e shtrirjet janë më të motivuara, të vullnetshme e të organizuara dhe bëhen në rrethana të caktuara, e, më shpesh me qëllime pushtimi e ekspansioni. Në anën tjetër, popullsia vendore detyrohet të vetëmbrohet dhe të gjejë forma mbijetese, duke bërë lëvizje, tërheqje në vende ku do të mbrohej e ruhej më lehtë qenia e saj njerëzore, gjenetike, gjuhësore, kulturore apo kombëtare. Por, me krijimin e kushteve më të favorshme (e edhe mbi bazë të instiktit dhe të nostalgjisë) një pjesë e asaj popullate mund të ketë bërë zbritje e rikthim(e) në trajtat e veta të mëhershme.

Ndjenja e vetëmbrojtjes së autoktonëve vërehet edhe në organizimin e jetës dhe jetesës: familjet shumanëtarëshe, vendbanimet rrëzë maleve dhe grykave, bri lumenjve dhe shtëpitë e “fortifikuara” e me lëndë ndëritmore prej guri siç janë kullat (karakteristike) shqiptare.

Pra, është fjala për një histori komplekse, sepse Gadishulli Ilirik (Poeninsula Ilyrica) shekuj me radhë ka qenë “provincë” e Perandorisë romake, greko-bizantine, sllave e turke, andaj redaktuesit e veprave, siç janë enciklopeditë, duhet vënë (prore) marrëdhënie me të vërtetën objektive, duke i marrë në konsiderim të gjitha rrethanat hapësinore e kohore, gjeo-klimatike, historiko-strategjike, socio-kulturore, administrative, gjuhësore madje edhe biogjenetike, sepse çdo lloj reduktimi lëndon dhe e margjinilizon të vërtetën.

Ky realitet, kjo e vërtetë, këto lëvizje e ardhje-shkuarje, këto kontakte të dëshirueshme (a të dëshiruara) apo të imponueshme (a të imponuara) kanë lënë gjurmë natyre interferenciale të ndryshme antropo dhe etnokulturore, etnopsikologjike, gjuhësore e civilizuese, që, tek (proto)shqiptarët vërehen të jenë shtresuar që nga kontaktet e para me paraindoeuropianët e hapësirave të Mesdheut juglindor, e pastaj, edhe nga kontaktet me helenë, romakë, keltë e gjermanikë, por ruhen gjurmë edhe nga kontaktet e periudhave të depërtimeve, invadimeve dhe pushtimeve barbare, sllave, turke, etj.

Të gjitha këto dëshmojnë prezencën katër – pesë – mijëvjeçare të (para – dhe) protoshqiptarëve në male dhe fusha, në katunde e fshatra, në polise e oppida, në qyteza e qytete sipas stadeve të zhvillimit të shoqërisë; edhe emrat shtëpi (< hospitium), kështjellë (< lat. castellum), qytet (< civitatem), janë gjurmë jete (edhe) urbane e iliro-arbërorëve.

Në Ilirikun Juglindor, në Peoninë dhe Dardaninë antike, pjesë të të cilave i takojnë Maqedonisë aktuale, (ende) hasen gjurmë prezence e jete të iliro-arbëroro-shqiptarëve, edhe në Luginën Moravo-Vardare, në Luginat e Drinit (të Zi dhe të Bardhë) e edhe në Luginat e Ibrit dhe të Llapit, etj., që ruajnë gjurmë të çmueshme për çështje të autoktonisë, gjurmë këto edhe arkeologjike, edhe gjuhësore; i gjejmë në fusha e male, në brigje e gryka, e bri lumenjve dhe, madje, edhe në vetë emrat e tyre; mund të sillen edhe të tjera të dhëna edhe më të prekshme që do të vinin në sprovë përgënjeshtrimi sintagmën zbritje nga malet.

Por, duhet kuptuar se termi autoktoni është koncept relativ si edhe joautoktonia si koncept kundërvënës i saj e që edhe koncepti kronologji gjithherë u gjendet pranë, andaj që të tria duhet vënë e studiuar në kontekste adekuate, si u tha, jo vetëm në kohë e hapësirë, por edhe në kontekste të tjera, aq më parë kur dihet se, si shumëkund edhe në Ilirik(um) e në drejtim të tij ka pasur lëvizje grupesh, fisesh e popujsh gjatë periudhave të ndryshme parahistorike e historike, ka pasur vajtje-ardhje, edhe ardhje-shkuarje, edhe inkursione dhe depërtime të hershme dhe të vonshme si ato të fiseve e popujve indoeuropianë dhe ato të pastajme, sidomos pas dobësimit të Perandorisë romake, kur filluan të depërtojnë popujt barbarë (hunë e avarë, sllavë e turq) andaj konceptet autoktoni, joautoktoni dhe kronologji nuk duhet marrë në mënyrë të thjeshtëzuar e të izoluar, por në sistem dhe qark raportesh kompleksesh kauzalisht të ndërthurura.

Pjesa tjetër e këtij vështrimi është konceptuar si kundërvënie ideve dhe mesazhit që kjo sekuencë zbritje nga malet sjell me vete. Këtyre ideve do t`u kundërvihemi me lëndë argumentuese të vëna në sistem ku paradigma do të jetë formë dominante përgënjeshtrimi, sepse paradigma si strukturë me komplekse sistemore i eviton më mirë rastësitë e improvizimet dhe vë në sprovë inkompatibilen. Vetëm kur argumentet inkuadrohen (dhe ballafaqohen) në paradigmë, e kjo konvergjueshëm e kompatibilisht funksionon në sistem, sprova arrin qëllimin e duhur (objektiv)

2. Problemi i autoktonisë të popujve hulumtohet dhe sqarohet mirë vetëm nëse shfrytëzojmë mundësitë që shfrytëzojnë disiplinat shkencore konvergjuese (me problemin) siç janë gjeografia fizike (e historike), historia e përgjithshme dhe societale (e popujve, e kulturave, e civilizimeve etj.), arkeologjia, antropologjia, etnologjia, etnopsikologjia, gjuhësia dhe të tjerat dije që e kundrojnë problemin nga aspekti interdisiplinar diakronik dhe sinkronik.

Ka mjaft shënime, shkrime e udhëpërshkrime që nga Homeri, Herodoti…, Plini deri te Prokopi i Cezaresë e historianë e udhëpërshkrues të Mesjetës dhe të Kohës së re; janë me vlerë edhe të dhënat që i ofron arkeologjia, në dukje neutrale dhe e papërcaktuar. Por, sipas mendjes sonë, antropologjia, sa i përket çështjes së autoktonisë apo joautoktonisë na duket më afër problemit, përqendrohet më tepër tek objekti (qenia) njeri, tek evoluimi dhe zhvillimi i këtij në kohë dhe hapësirë deri tek tipizimi i tij në nivele të ndryshme, (habitusi, ngjyra, etj).

Të dhënat që sjell antropologjia rreth tipologjisë të popujve të Gadishullit Ilirik na duken shumë valide për çështjen që po e shqyrtojmë; do ta përdorim, ndoshta, tepër shpesh, termin Gadishull ilirik (Paeninsula Illyrica), sepse ky term ka gjalluar deri në shekullin XIX, kur u zëvendësua me termin Gadishull ballkanik. Përcaktuesi Ilirik na duket më i markuar dhe më adekuat; edhe antropologjia somatike e ka krijuar mbi këtë bazë termin (tipi antropologjik) Ilirid apo dinarid, ky i fundit sipas malit Dinara të Dalmacisë ilire.

Rreth këtij tipi dhe tipave të tjerë antropologjikë kanë diskutuar antropologë të huaj dhe vendorë, të Ballkanit dhe jashtë tij: E. Pittard, M. Boldrini, B. Bataglia, L. C. Gobineau, I. Seidetzky, J. Milaj, A. Dhima, P. Borch – Gimpera, Dr. V. L. Thalloczy, etj., dhe mbi bazë të hulumtimeve dhe rezultateve të tyre, J. Milaj sjell një tabelë matjesh somatike dhe kraniometrike shumë domethënëse për katër popuj dominantë të Ballkanit: shqiptarë, grekë dhe sllavë (bullgarë e serbë):

Popujt T I P E T

Brakicefalë

BC Mezocefalë

MC Delikocefalë

1. Shqiptarët 79.5% 11.60% 8.90%

2. Grekët 48.97% 17.24% 33.70%

3. Sllavët Bullgarët 24 % 22% 24%

Serbët 29.8% 30.70% 39.20%

Skema 2.

Siç shihet nga tabela, brakicefalia është shumë e lartë te shqiptarët, është e lartë te grekët, e ulët te bullgarët dhe është edhe më e ulët te serbët. Këtu përqindjet te bullgarët janë nxjerrë mbi bazë të matjeve mbi 70 individë e jo mbi 100 individë si tek popujt tjerë (shqiptarët, grekët, serbët). Antropologu gjerman L. Sweidetzky mendon që, sidomos tek alpidet dhe dinaridet (keltët dhe ilirët) ka pasur një kalim nga delikocefalia në brakicefali.

Cefalometria diakronike mund të japë interpretime më kompetente përkitazi me procesin e dedolikocefalizmit të keltëve dhe ilirëve (tani shqiptarëve) si dhe për rrethanat gjeoklimatike që e kanë favorizuar këtë proces, por edhe kohën dhe hapësirën kur dhe ku është zhvilluar ky proces dedolikocefalizimi. Nëse faktori klimë ka qenë shkak i brakicefalizimit, atëherë rezulton që keltët dhe ilirët indoevropianë, pas lëvizjevae dhe vendosjes në hapësirat me temperaturë të moderuar dhe (më) të ngrohët siç është Mesdheu, janë transformuar tipologjikisht nga tipi nordid dolikocefalë në alpid e dinarid me predominencë brakicefalike. Rreth periudhës (kohore) të vendosjes së këtyre popujve (keltëve dhe ilirëve) në hapësira të moderuara a të ngrohta, ndoshta mund të ndihmonte edhe Rregulla e Bergmanit (por edhe ajo e karbonit 14 si dhe ADN-ja). Sipas kësaj Rregulle të Bergmanit qenieve të gjalla (pra edhe njeriut) për të mbijetuar në vendet e ftohta (veriore e nordike) u nevojitet një masë (e madhe) trupore (koka, trupi).

Nga të gjitha këto që u thanë, mund të konkludohet se brakicefalia iliro-shqiptare indikon për largimin e hershëm të ilirëve nga hapësirat e ftohta dhe vendosjen (e hershme) të tyre në Gadishull përpara grekëve dhe sllavëve.

Duke u bazuar në paradigmën tipo-cefalike, cefalometrike dhe shkallët e përqindjeve mund të supozojmë se vendosja e këtyre popujve në Gadishull është bërë sipas këtij rendi kronologjik: (proto)shqiptarët, grekët, sllavo-bullgarët dhe serbët.

3.0. Që në titull të kësaj trajtese vërehet se qëllimi ynë ishte kundërvënia dhe përgënjeshtrimi i idesë, që, përmes sintagmës ZBRITJE NGA MALET, lansohet në Enciklopedinë maqedonase rreth (jo-)autoktonisë së shqiptarëve në hapësirat fushore e urbane të Maqedonisë së sotme, andaj, ne përdorëm paradigmën si formë solide e efektive argumentimi, por edhe përgënjeshtrimi; edhe sintagma Zbritje…, edhe paradigma Naissus, Scupi, Astibos, ishin spiritus movens i kësaj kundërvënieje dhe qasjeje metodologjike.

Problemi i autoktonisë së popujve të Ilirikut dhe Mediteranit është kompleks, ngase në këto hapësira kanë jetuar popuj mediteranë pindoeuropinë, pastaj, depërtuan dhe u vendosën fise indoeuropiane, ndër të cilat u dalluan katër grupe të mëdha që dominuan dhe mbijetuan epokat: Iliro-arbërorët, greko-bizantinët, latino-romanët dhe sllavo-jugorët. Këto entitete etnogjenetike, etnokulturore e gjuhësore i shënjuam me emra sintagmatikë bikomponencialë nga se, ata, (popuj) evoluan, u zhvilluan dhe u individualizuan në saje të disa tipareve dalluese, sidomos në gjuhë; këta popuj jetuan pranë njëri-tjetrit, e edhe me njëri-tjetrin, herë si pushtues, herë si të pushtuar apo edhe si bashkëjetues, duke dhënë e marrë nga njëri-tjetri elemente kulturore e gjuhësore .

3.0. 1. Derisa në pjesën e parë të kësaj trajtese koncepti Zbritje (nga malet) përmbante elemente semike substrukturore të arkisemantemës LËVIZJE që u zbërthye në seri e klasë kundërvënëse A/B (si tek skema 1.), në pjesën e dytë u sollën shembuj që ishin të natyrës antroposomatike, përkatësisht cefalike, ku edhe tipologjikisht, nga aspekti kroniometrik, shqiptarët, grekët, bullgarët e serbët tregojnë (sipas këtij rendi që u dha) dallime të ndjeshme (skema 2). Në pjesën e tretë të analizave tona do të ofrojmë shembuj kundërvënieje nga fushat e gjuhësisë, gjithnjë, duke u bazuar në evidencat onomastike që i kanë lënë historianët e gjeografët (hartografë), arkeologët dhe antropologët si dhe gjuhëtarët onomastë të periudhave të ndryshme kohore.

Në këtë tërësi dijesh njohëse janë shumë të vlefshme, sidomos, evidencat e shkruara që i referohen hapësirës së Ilirikut dhe disa pjesëve të tij; janë me vlerë shënimet e tyre rreth popujve që banonin në Ilirik, shënimet rreth emrave të fiseve, të maleve, të liqeneve e lumenjve, të vendbanimeve dhe madje, edhe të emrave të njerëzve, që gjuhësia me sukses i sistemon dhe i interpreton.

Kur vështrohet me kujdes gjeografia onomastike e Ilirikut, që nga alpet austriake deri te jugu grek, vërehen gjurmë onomastike që u kanë mbijetuar epokave e që dëshmojnë lëvizje, ngulitje, vendosje, interferenca, ndikime, presione, mbivënie e (pre)dominime të ndryshme (etno-gjenetike, kulturore, civilizimi e, gjithsesi edhe gjuhësore). Në tërë hapësirën e Ilirikut mund të ndërtohen, mbi baza gjurmësh të tilla seri paradigmash, sidomos të atyre onomastike, por në këtë rast do të përqëndrohemi vetëm në arealin e Ilirikut juglindor, përkatësisht në Peoni dhe Dardani e në pjesët limitrofe gjeografike e gjuhësore të tyre.

3.1. Duke hulumtuar gjurmë dhe argumente për prezencën iliro-arbërore në hapësirat e Ilirikut juglindor hasim në vargun ojkonimik Naissus, Scupi, Astibus (Astibos) që e kishin vërejtur ballkanologët P. Skok, H. Barić dhe R. Katičić. Ky shembull u kishte shërbyer për t’i diskutuar disa probleme të gjuhësisë diakronike ballkanike. Këta gjuhëtarë trajtat autoktone apo të latinizuara, apo të greqizuara, Naissus, Scupi, Astibus (Astibos) i shohin të evoluara në të sotmet Nish, Shkup, Shtip vetëm përmes ligjeve fonetike të shqipes. Këtë mendim të tyre e aprovon edhe njohësi më i madh i gjuhësisë diakronike shqipe Eqrem Çabej. Sigurisht, që arsyetimet e konkludimit të tyre, këta gjuhëtarë i kanë mbështetur tek veçantia e disa zhvillimeve në sistemet konsonantike të gjuhëve të Ballkanit, e sidomos të shqipes, duke pasur (vë)mendjen tek fërkimoret, e në veçanti tek fërkimorja alveolare /s/, por edhe tek evoluimi i saj në /sh/ tek Naissus, Scupi dhe Astibus… Sistemin e konsonanteve të shqipes në përgjithësi, sidomos të fërkimoreve, e ka trajtuar dhe shpjeguar (edhe diakronikisht), mirë e qartë, gjuhëtari K. Topalli në monografinë Fonetika historike e gjuhës shqipe.

U pa nga shembulli i paradigmës Naissus, Scupi, Astibus se veçantia e fërkimoreve në trajtimin e çështjeve gjuhësore (në diakroni) ka rëndësi të dorës së parë, ngase ajo jo vetëm që shënonte (dhe shenjonte) një periudhë kohore dhe zhvillimore gjuhësore, një dukuri dhe një proces si ky i qiellzorizimit të fërkimores aleveolare /s/ në fërkimore alveolare qiellzore /sh/ që në iliro-arbërishte kishte vepruar gjatë tërë mileniumit të parë të erës sonë. Kjo dukuri qiellzorizimi kishte bërë që të dallohen sistemet fonologjike të fërkimoreve midis atij të shqipes në njërën anë dhe të latinishtes, greqishtes e prasllavishtes në anën tjetër, që nuk i kishte prekur dukuria e qiellzorizimit të fërkimores alveolare /s/.

Kjo veçanti e (proto)shqipes është bërë një saxum ponens mbi të cilin kemi ndërtuar një korpus topo-onomash dhe një skemë zonash dhe aksesh të shtrira në hapësirën e Ilirikut dhe zonat limitrofe të veriut e të jugut të tij, zonat që kishin rënë nën trysninë sllave (në veri) apo që akoma kishin mbetur nën supremacinë gjuhësore e kulturore greke (në jug):

A. 1. Siscia Sisak

2. Patissus Tissa

B.a. 3. Lissus Lesh Lezh

4. (Rascia) (Rash(k)a

5. Naissus Nish

b. 6. Isamnus) Ishëm

7. Scardus Sharr

8. Scupi Shkupi

c. 9. Scampinus Shkumbin

10. Episcopia Peshkopi

11. Astibos Shtip

12. Stobi Stobi

13. Strymon Struma

Ky korpus toponimesh është i renditur në paradigma zonash e aksesh që shtrihen përgjatë Ilirikut nga brigjet e lumenjve Savus (Sava) dhe Ister (Danub a Dunav) deri në jugun e Peonisë antike, nga brigjet e Adriatikut – në perëndim, deri në brigjet e lumenjve Mar(a)gus (Morava) dhe Bardarium (Vardar) a Axios – në lindje.

Korpusi përmban shembuj të sistemuar në tri zona dhe pesë tipa paradigmatikë sipas disa tipareve (në nuanca) përcaktues:

1. Zona A, në veri, me shembujt (1-2), ku prototipi i fërkimores indoeuropiane /s/ kishte mbijetuar nën ndikimin e keltishtes dhe pastaj të sllavishtes;

2. Zona B apo qendrore (Ilyrii proprie dicti) , me shembujt e serive paradigmatike a: 3-4-5, b: 6-7-8 dhe c: 9-10-11, ku shtrihen evidenca onomastike që në strukturën e tyre formale përmbajnë fërkimore alveolare /s/ por që, nën ndikimin e dukurisë së qiellzorizimit (palatalizimit) që ishte shfaqur (në rrethana që duhet hulumtuar) në iliro-arbërishte, kjo fërkimore alveolare e origjinës indoeuropiane, në këta shembuj autoktonë ose të huazuar, është shndërruar në fërkimore alveolare qillzore /sh/;

2. Te zona C, në jug, me shembujt (12-13) ku, mbi bazë të prestigjit të greqishtes e pastaj edhe të sllavo-bullgarishtes, është ruajtur alveolarja /s/:

Skema 3

3. 2. Që nga Thalesi, konceptet tokë, ujë, ajër e zjarr konsiderohen substanca bazë për ekzistencën dhe zhvillimin e qenieve të gjalla. Edhe specia homo evoluoi dhe u zhvillua në to. Nëse u lind në tokë, njeriu jetoi me ujin, ajrin dhe me zjarrin, e, në tokën mëmë, ndërtoi vendbanime në male e gryka, në ultësira e fusha gjithherë pranë ujërave që, në tërësinë e Universit, ujërat janë kategori e markuar, nga se ata janë në tokë dhe në sipërfaqe të saj, rrjedhin në të dhe krijojnë rrjedha, subsisteme e sisteme ujore që njomin dhe mbajnë në jetë botën e gjallë. Vetëm në hapësirën e Ilirikut gjenden tri sisteme të mëdha rrjedhash që derdhen në tre pellgje detesh (Adriatik, Egje dhe Det të Zi apo Pontus); edhe në Ilirikun juglindor rrjedhat ujore derdhen në të njëjtat dete.

Ndoshta (edhe) për shkak të vlerave utilitare e të natyrës së markuar në raport me substancat tokë, ajër e zjarr, lumenjtë mund të kenë qenë ndër të parat objekte që njeriu i kishte emërtuar.

Emra ujërash, pellgjesh, rrjedhash, lumenjsh hasen në shkrimet e autorëve antikë që nga Homeri e Herodoti deri tek Tit – Livi e Plini; sidomos kanë qenë evidencuar emrat e lumenjve të mëdhenj. Midis emrave të lumenjve të hapësirës së Ilirikut tek shumë autorë dalin hidronimet Dravus, Savus, Patissus, Danubius (Ister), Urpanus, Basanus, Drinus (Drilo), Mar(a)gus, Axius (Bardarius), Scampinus, etj. Siç shihet nga këto forma hidronimike, edhe në format aktuale të tyre Drava, Sava, Tisa, Dunav, Vrbas, Bosna, Drina e Drin, Morava, Vardar, Shkumbin, etj., ruhet tema e formave që u shënuan nga autorët antikë dhe, me të drejtë, mendohet se hidronimet (sidomos emrat e lumenjve të mëdhenj) janë relikte onomastike që, më së miri i kanë mbijetuar epokat dhe janë treguar rezistentë ndaj trysnive sistemore e kategoriale të gjuhëve të popujve të ardhur më vonë. Këtë mendim e arsyeton prezenca e gjuhëve paraindoevropiane tek emrat e lumenjve Buenë, Ibër, Llap dhe Mar(a)gus, por edhe tek ato hidronime të origjinës ilire, si tek emrat e lumenjve Drava, Sava, Drina, Drin, Drilon etj.

U përmend më sipër rezistenca e emrave të lumenjve të mëdhenj në plan sistemor dhe kategorial, andaj një paralele midis trajtave të hidronimeve të periudhës të parainvazioneve të popujve barbarë të Mesjetës së hershme dhe të trajtave të sotme të emrave të këtyre lumenjve, do të sillte dëshmi valide në favor të karakterit konservator në ruajtjen e disa elementeve të gjuhës burimore të këtyre hidronimeve.

Në studimet komparative në fushë të hidronimisë rëndësi të veçantë ka kategoria e gjinisë, ku gjinia e gjenerikut (gn), ka rol determinues në konceptimin dhe përcaktimin e gjinisë (m.,f.) të specifikut të hidronimit “individual”, emrit të lumit. Në latinishte gjeneriku (pak më i përcaktuar) për rrjedhat fluvius është i gjinisë mashkullore (M) po sikur i shqipes lumë (M), kurse në sllavishtet është reka i gjinisë femërore (F), prandaj edhe gjinia e hidronimeve (t`i quajmë emra individualë), që shenjojnë sidomos lumenj të mëdhenj, në latinishte e në shqipe (në shumicë) i takojnë kategorisë masculina që tek sllavishtet është e kundërta, i takojnë kategorisë feminina të emrave. Në këtë sens kemi ndërtuar katër skema ekuacionale:

a) lat. : M: m = shq.: M:m

lat. alb.

FLUVIUS (M) Drinus (m) = LUMI (M) Drin (m)

Bardarius (m) = Vardar (m)

*Ibar (m) = Ibër (m)

*Lab (m) = Llap (m)

Në këtë seri paradigmatike latinishtja me shqipen përkojnë në gjini si në nivel të gjenerikut ashtu edhe në atë të specifikut.

a) at.: M: m = sll.: F : m

lat sll.

FLAVIUS (M) Drinus (m) = REKA (F) Drin (m)

Bordarius (m) = Vardar (m)

*Ibar (m) = Ibar (m)

*Lab (m) = Lab (m)

Në këtë seri paradigmatike kemi “mospërputhje” te sllavishtet në gjini midis gjenerikut dhe specifikut, ku gjeneriku reka është në gjininë femërore por specifiku është i gjinisë mashkullore që ne e konsiderojmë gjurmë arbroro – shqiptare.

c) lat.: M: m = sll.: F : m

lat. shq.

FLUVIUS (M) Dravus(m) = REKA (F) Drava (f)

Savus (m) = Sava (f)

Drinus (m) = Drina (f)

Mar(a)gus (m) = Morava (f)

Kjo seri është e ndërtuar konform rregullave sistemore të secilës gjuhë.

d) lat.: M : m = shq.: M : f

Lat. shq.

FLAVIUS(M) Dravus(m)=LUMI(M) Dravë apo Drava(f)

Savus (m) = Savë apo Sava (f)

Drinus (m) = Drinë apo Drina (f)

Mar(a)gus (m) = Moravë apo Morava (f)

Te kjo seri latinishtja është konform sistemit të vet, por tek shqipja specifiku nuk e përcjell gjininë e gjenerikut; specifiku është nën ndikimin e sllavishteve.

Pas këtyre paraleleve paradigmatike, mund të konkludohet se latinishtja dhe shqipja në a), b) , c) dhe d) përkojnë në gjini në rrafsh të gjenerikut, por në rrafsh të specifikut përkojnë vetëm tek a). Specifiku i shqipes, pra emri i lumit tek d) është i gjinisë femërore nën ndikimin e sllavishteve, por specifiku te b) i sllavishteve është i gjinisë mashkullore nën ndikimin e protoshqipes. Ky rast, pra gjinia mashkullore e specifikut të trajtave janë marrë nga shqipja, e hidronimeve Drin (m), Ibar (m), Lab(m) dhe Vardar(m) është gjurmë kategoriale iliro-arbërore, që dëshmon se iliro-arbërishtja në këto hapësira të Dardanisë antike ka qenë gjuhë parësore (primare), dominuese dhe me prestigj me të madh në raport me sllavishtet.

Antikiteti dhe Mesjeta e hershme dhe e vonë kanë lënë evidenca antroponimike që dëshmojnë prezencë të fuqishme etnike, kulturore e gjuhësore iliro-dardane dhe iliro-peone në Ilirikun Juglindor. Shënimet për mbretërit iliro-dardanë e peon tek autorët antikë dhe tek ata në kapërcyell të dy epokave (antikitetit dhe mesjetës) janë të shumta, por këtu do të përmendja të dhënën rreth origjinës etnike iliro-dardane të perandorëve Justin e Justinian, që e sjell Prokopi i Cezaresë në veprat De Aedificiis dhe Historia arcana .

Në fushë të antroponimisë iliro-dardane punë të madhe kanë bërë Radosllav Katičić dhe Zef Mirdita, por edhe disa medievistë Muhamet Tërrnava e Jahja Drançolli, si dhe osmanologu Ilaz Rexha. Lëndë të vlefshme onomastike (ojkonimike e antroponimike) haset edhe në Krisobulat dhe Povelat e Deçanit e të Graçanicës, si dhe ne defterë të periudhës turke.

Në studimin monografik Onomastika mesjetare arbane në arealin e Dardanisë, të Iljas Rexhës gjejmë forma të shumta ojkonimike dhe antroponimike të ndërtuara sidomos mbi bazat arban- dhe bard-, të cilat hasen që nga veriu i Dardanisë (Nishi) deri në jug të Peonisë në rrethinat e Shtipit.

a) Mbi bazën arban – janë ndërtuar emra lokalitetesh e fshatrash, si :

Arbanash, te Nishi

Arbanash, te Prokupla

Arbanash, te Kurshumlia

Arbanashik, te Vranja

Arbanashka, te Kumanova

Arbanas, te Shkupi

Arbanasa, te Prilepi

Arbanasinofc, te Prilepi

Arbanas, te Kërçova

Arbanashki, te Kërçova

Arbanas, te Krusheva

Arbanas, te Manastiri

Arbanas, te Shtipi

Arbanashki, te Shtipi

Edhe në krisobula e defterë dendur ndeshim forma etnikësh si arbanas, arnaut, arnavud.

b) Edhe mbi bazën bard-, hasen emra lokalitetesh e fshatrash që shtrihen që nga aksi: Rozhajë – Tutin – Nish (në veri) deri në Dibër – Shkup – Shtip (në jug):

Bardon, te Rozhaja

Barllovi, te Tutini

Bardiç, te Nishi

Bardin, te Prokupla

Barllovo, te Kurshumlia

Barduz, në Llap

Bardovci, te Shkupi

Barduz, te Dibra

Bardovci, te Shtipi

Emri, antroponimi Bardo, në Krisobulen e Deçanit del më tepër se njëzet (20) herë.

Rezyme

Në këtë studim vërehet se ka pasur shtysa dhe motiv(im)e për ta shtruar problemin e autoktonisë që del nga sintagma zbritje nga malet. Kjo sintagmë ka qenë spiritus movens për të reaguar kundër mesazhit që kjo bart. Kjo “zbritje” është kundruar nga aspekti semantik që në fillim të trajtesës.

Pasi që çështja e autoktonisë është problem kompleks, na është imponuar qasja interdisiplinare; andaj, në pjesën e dytë çështja është kundruar nga aspekti antropologjik e tipologjik. Siç shihet edhe te skema 2, këtu janë radhitur katër popuj dominantë të Ballkanit (shqiptarët, grekët, bullgarët e serbët), që tek dy të parët predominon brakicefalia, kurse tek të dytët dolikocefalia, elemente dalluese me rëndësi për hulumtimin e autoktonisë së ndonjë entiteti etnik në këto hapësira të Mediteranit.

Pjesët vijuese të këtij studimi i janë kushtuar konkordancave, por edhe dallimeve kundërvënëse në fushë të onomastikës me përqëndrim të veçantë tek gjinia e gjenerikut të emrave të lumenjve, cilësi kjo dalluese e gjuhës shqipe edhe kundërvënëse në raport me gjuhët sllave.

Por vëmendje të veçantë u është kushtuar disa çështjeve të domenit të fonologjisë diakronike, përkatësisht evoluimit të fërkimores (frikativit) /s/ në /sh/ në protoshqipe.

Këto fërkimore u kanë shërbyer shumë gjuhëtarëve që nga Skoku, Bariqi e Çabeji, t`i trajtojnë etimologjitë e disa toponimeve (ojkonime e oronime) si tek seria Naissus, Scupi, Astibos, Lychnidus, Scardus, të cilat në saje të ligjeve fonetike të shqipes kanë evoluar në të sotmet (forma): Nish, Shkup, Shtip, Ohër dhe Sharr.

Ky fenomen evolutiv ka bërë që protoshqipja të dallojë nga greqishtja, latinishtja dhe prasllavishtja dhe të ndihmojë në diskutimin rreth autoktonisë së elementit etnik shqiptar në këto hapësira dhe lokalitete urbane.

Kalimi i fërkimores alveolare /s/ në /sh/ u ka shërbyer shumë gjuhëtarëve të huaj e të vendit ta shikojnë në sistem zingjirin ojkonomik Nish – Shkup – Shtip – Sharr, që rrjedhin nga trajtat Naissus – Scupi – Astibos – Scardus, ku fërkimorja alveolare /s/, sipas mendimit të Skokut, Bariqit e Çabejit ka evoluar në fërkimore alveolare qiellëzore /sh/ vetëm mbi bazë të ligjeve fonetike të shqipes.

Se ky arsyetim ka bazë solide shkencore po e përforcojmë me mendimin e njërit ndër linguistët më kompetentë të kësaj fushe linguistike, filologut klasik, indoeuropianistit dhe profesorit të universiteteve të Zagrebit dhe Vjenës Radosllav Katičić:

“On the other hand Niš from Nαϊσσόs, Štip freom Ασστίβοs, Šar from Scardus, and Ohrid from Lychnidus presuppose the sound development characteristic for Albanian”.

Bibliografia e përzgjedhur

Ceka, N. Ilirët, Tiranë, 2004

Çabej, E. Hyrje në indoeuropianistikë, Tiranë, 2008

Çabej, E. Kontributi i shqipes në formimin e lidhjes gjuhësore ballkanike, “Përparimi”, nr. 3. Prishtinë, 1972

Demiraj, Sh. Gjuhësi ballkanike. Shkup, 1994

Demiraj, Sh. Epiri, pellazgët dhe shqiptarët, Tiranë, 2008

Hagège, C. La structure des langues. P. U. F. Que sais-je” Paris, 1999

Hadžibegić et alt., Oblast Brankovića. Opširi katastarski popis iz 1455. I. Sarajevo, 1972

Hamm, J. Staroslavenska gramatika. Zagreb, 1958

Ilirët dhe Iliria te autorët, I. Tiranë, 1965.

Jireček, K. Romani u gradovima Dalmacije. Zbornik. I. Beograd, 1962

Katičić, R. Ancient langues of the Balkans. Mouton, The Hague – Paris, 1976

Luka, D. Studime gjuhësore V. Shkodër 1999

Meje, A. Uvod u indoevropsko proučavanje indoevropskih jezika. Beograd, 1965

Milaj, J. Raca shqiptare, Tiranë, 1944

Milošević, M. Dečanska Krisovula. Glasnik srpskog učenog društva, II. Beograd, 1880

Mirdita, Z. Antroponimia e Dardanisë në kohën romake, Prishtinë, 1981

Patch, K. Ilirët, Tiranë, 2004

Procopius Caesarensis, Historia arcana. Editi O Academiae Reipublicae Socialis Romaniae, 1972

Pulaha, S. Defter i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1485, Tiranë, 1975

Raduman, Teorije organske i evolucije. Beograd, 1971

Rexha, I., Onomastika mesjetare arbane në arealin e Dardanisë, Prishtinë, 2005

Rostaing, Ch., Les noms des lieux. P. U. F. Que sais-je? Paris 1997

Sejdiu, Sh., Sprova etimologjike. Prishtinë, 2002

Simeon, R. Enciklopedijski rječnik lingvističkih izraza, I, II, Zagreb, 1969

Skok, P., Etimologijski rječnik hrvatskog ili srpskoga jezika I., II. III. Zagreb, 1971, 1972, 1973

Tërnava, M., Popullsia e Kosovës gjatë shekujve XIV – XVI, Prishtinë 1995

Thalloczy, V. L., Vëzhgime iliro-shqiptare. Shkodër 2004

Topalli, K., Fonetika historike e gjuhës shqipe. Dituria, Tiranë 2007

Promovimi i vëllimit 8 të veprës së zgjedhur të Mid’hat Frashërit*

June 1, 2023 by s p

*Fjala e drejtorit të Institutit të Studimeve Historike “Lumo Skëndo”, Uran Butka, gjatë promovimit te vëllimit 8 të veprës së zgjedhur të Mid’hat Frashërit.

Të nderuar pjesëmarrës, ju falënderoj dhe ju vlerësoj të gjithëve, intelektualë, mëtues të kulturës dhe veçanërisht të librit, por që në ngushtësi të kohës, po përshëndes të ftuarit nga Kosova, akademikun e shquar Rexhep Ismajlin, dramaturgun Ekrem Kryeziu dhe shkrimtaren Resmie Kryeziu, që na nderuan në këtë përurim të veçantë, si edhe deputetin Agron Shehaj, sponsor i veprës së Midhat Frashërit.

Instituti i Studimeve Historike Lumo Skëndo përuron sot vellimin 8 të veprës së Midhat Frashërit, që kulmon në këtë botim me veprimtaritë si diplomati më i madh kombit tonë dhe si një albanolog dhe antropolog i spikatur, por i panjohur.

Do të kumtoj, si hyrje, vetëm disa sentenca të nxjerra nga vëllimi i tetë:

Shqiptarizma a s`është sinonim me kultin, me adhurimin e Shqipërisë, me naltësimin e çdo gjëje që i përket kësaj Shqipërisë sonë? E mira, e dobishmja, bukuria, nderimi, frymëzimi i çdo therrorie për këtë Shqipëri, a s`do të jetë kurdoherë dhe tekdo ideali i idealeve tona, kandili i udhës sonë?

Nuk mund të flitet për liri aty ku rrahjet me shkop marrin karakterin e një riti. (

Çështja ka një rëndësi fort të madhe dhe mbase munt që të shkakëtojë zbrazjen dhe shkretimin e Kosovës, duke shtënë në rrezik dhe rrojtjen e Shqipërisë, në qoftë se nuk merrenë masa serioze që tani.

Në vend te lirisë, turmat preferojnë barazinë në robëri.

Shqiptari s`është akoma mësuar të lexojë, të ndjejë nevojën e ushqimit të trurit, të kërkojë ide të reja, të ketë uri (një uri më të fortë se ajo fizike, mëse të panginjshme) për njohje dhe dije. Kjo ësht`e meta e atij që duhet ta marrë, ta konsumojë lëndën e shtypur. Nga ana tjetër, e meta i takon edhe kësaj literature, që s`ka ditur edhe kjo të jetë e kandshme dhe e dobishme.

Nga gjithë ç’kanë lënë prindërit dhe gjyshërit tanë, m’e vlejtur dhe m’e dashur për ne është gjuha që flasim. Kjo gjuh’ është shënj’e gjallërisë dhe e rrojtjes sënë, kjo gjuh’ është shpirti dhe zëmra jonë. Po gjuha fuqinë dhe rrojtjen e saj e gjen në bukuri të saj: një gjuh’e shëmtuar dhe e pa stolisur ësht’e vdekur. Gjuha është një qint herë më grua se gruaja më e stolisur.

“Fjalët dhe frazat e gjuhës janë kufoma pa jetë. Stili u jep shpirt. Ky shpirt që vëmë në stil, është uni”

Jam sigur se në qoftë që nuk mejtohemi sot për shëndetin e popullit dhe për të shpëtuar djemt’e vegjël nga vdekja, po qe që s’bëmë shoqëri për të mësuar të punojnë çupat dhe gratë, jam fare sigur, them, se nesër ne ose djemtë tanë do të venë dhe lypin në dyert e kafeneve ose të mejhaneve, ose do të lajnë tabakatë e botës. Më mirë, pra, të mejtohemi pak sot.

Është nevojë e madhe të çelim një dritare dhe një rrugë të re për ambicionin dhe madhërinë e shqiptarit. Është koha, më duket, të themelohet një aristokraci e vërtetë, ajo e vlerës, sipas shërbimeve të çdo njeriu, sipas mendjes dhe punës së ti. Të mos e kërkojë më njeriu nderin dhe madhërinë me verbëri, me thikë ose me farmak në dorë, po ta kërkojë nga puna, djersa, talenti, mendja dhe vullneti i tij, një nder dhe madhëri mbi themel të vërtetë e të shëndoshë, për fitim dhe dobi të njerëzisë. Të mësohen shqiptarëttë kërkojnë famën në punë, te puna pjellore dhe ftimtare, e qetë dhe pa gjëmë, pa tym, pa pluhur, pa thirrje e pa çjerrje, që ka dobi për punonjësin vetë dhe për botën. Të shohë se njeriu ka më tepër vlerë dhe është fort m’i dobishëm, kur është një shkrimtar i mirë, një poet i mençur, një mendimtar i thellë, sesa duke qenë një funksionar i madh ose një fitonjës të hollash me çdo mënyrë që të jetë, të ndershme a të turpshme. Është nevojë e madhe të çelim një dritare dhe një rrugë të re.

Nuk mund të mohohet se në shumë rasje fuqitë shqiptare, aspiratat individuale edhe pasionet personale, kanë pasur një force largonjëse nga qendra, një forcë “centrifuge”. Duhet, pra, që ajo forcë, në qoftë e mundur duke u shtuar edhe më tepër, të transformohet në një fuqi që mblidhet drejt qendrës dhe të hyjë në një veprimtari të dobishme dhe prodhimtare. Ujërat, rrëketë, përrenjtë duhen kanalizuar drejt mullirit të math që i thonë jetë kombëtare dhe shtetnore dhe jo të lihen që të largohen nga mulliri dhe të mbetet thatë korita. Në qoftë se i vemë re jetës sonë historike, gjithë fatkeqsia jonë ka ardhur, jo nga mungesa e forcave, por nga shpërndarja e këtyre fuqive dhe nga të bërët shkatërrimtarë.

Vendi që kam nderin të përfaqësoj u ka dhënë pakicave etnike që jetojnë brenda kufijve të tij të gjitha të drejtat fetare, kulturore, civile dhe qytetare. Në këtë aspekt, Shqipëria është shteti më liberal në pjesën juglindore të Evropës.

Nga një letër dashurie:

“Siç e di, dashuria as që komandohet; dhe në të dua, këtë e bëj për veten time, nga një hov i papërmbajtshëm i krejt qenies sime; dhe nuk do desha aspak që ti të më duash mua. Dashuria nuk lypet”.

Për Midhat Frashërin si albanolog, do të kumtojë personaliteti i shquar i kulturës shqiptare, gjuhëtari i mirënjohur, shkencëtari dhe akademiku Rexhep Ismajli, me dhjetra vepra të botuara, mes tyre edhe vepra e plotë e Selman Rizës, me dhjetra e dhjetra hulumtime dhe studime në revista shkencore shqiptare e të huaja për diturinë e shqipes, gjuhën dhe letërsinë si dhe përkthime të rëndësishme.

Dorëshkrimi Voynich

June 1, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Është kodeks (libër) në një gjuhë të panjohur të referuar si ‘Voynichese’. Dorëshkrimi mund të jetë kompozuar në Itali gjatë Rilindjes Italiane (1430). Origjina, autorësia dhe qëllimi është në debat. Hipotezat sugjerojnë; gjuhë natyrore; gjuhë e sajuar; kod, shifër ose formë tjetër kriptografie e palexuar; ose një mashtrim i pakuptimtë. Përbëhet nga rreth 240 faqe, por ka dëshmi se disa (rreth 30 faqe) mungojnë; janë fletë të palosshme me madhësi të ndryshme; shumica e faqeve me ilustrime ose diagrame të çuditëshme, me ngjyra të papërpunuara, që tregojnë njerëz, bimë jo ekzistuese, simbole astrologjike, etj. Teksti është shkruar nga e majta në të djathtë (siç e shkruajmë ne). Dorëshkrimi është emëruar pas Wilfrid Voynich, antikuar polako-lituanez që e bleu atë në 1912.

Që nga viti 1969, është mbajtur në bibliotekën e librave dhe dorëshkrimeve të rralla të Universitetit Yale.

Dorëshkrimi Voynich është studiuar nga kriptografë profesionistë dhe amatorë, duke përfshirë kodthyes amerikanë dhe britanikë nga Lufta e Parë Botërore dhe Lufta e Dytë Botërore. Shkelësit e kodeve Prescott Currier, William Friedman, Elizabeth Friedman dhe John Tiltman ishin të pasuksesshëm.

Dorëshkrimi nuk është deshifruar kurrë dhe asnjë nga hipotezat e propozuara nuk është verifikuar në mënyrë të pavarur. Misteri i kuptimit dhe origjinës së tij vazhdon të ngacmojë imagjinatën popullore, duke nxitur studime dhe spekulime. Në vitin 2020, Universiteti Yale publikoi dorëshkrimin në internet në tërësinë e tij – 225 faqe. Pjesa më e madhe e historisë së hershme të librit është e panjohur, edhe pse teksti dhe ilustrimet janë të gjitha karakteristike evropiane.

Në vitin 2009, analiza me radiokarbon i kërkuesve të Universitetit të Arizonës e daton mbulesën e dorëshkrimit midis 1404 dhe 1438. Përveç kësaj, McCrone Associates në Westmont, Illinois zbuloi se bojërat në dorëshkrim ishin materiale nga ajo periudhë e historisë evropiane. Ka pasur raporte që McCrone Associates tregoi se pjesa më e madhe e bojës u shtua jo shumë kohë pas krijimit të pergamenës, por raporti i tyre zyrtar nuk përmban asnjë deklaratë për këtë.

Pronari i parë i konfirmuar ishte Georg Baresch, një alkimist i shekullit të 17-të nga Praga. Baresch me sa duket ishte në mëdyshje për këtë “Sphynx” që kishte “zënë hapësirë në bibliotekën e tij” për shumë vite. Ai mësoi se studiuesi jezuit Athanasius Kircher nga Collegio Romano kishte botuar një fjalor koptik (egjiptian) dhe pretendonte se kishte deshifruar hieroglifet egjiptiane; Baresch i shkroi Kircherit në Romë, duke i kërkuar të dhëna. Letra e vitit 1639 nga Baresch drejtuar Kircherit është përmendja më e hershme e njohur e dorëshkrimit që është konfirmuar. Nuk dihet nëse Kircher iu përgjigj kërkesës apo jo, por me sa duket ishte mjaft i interesuar që të merrte librin, të cilin Baresch refuzoi t’ia jepte. Më vonë, kur Baresch vdiq, Johannes Marcus Marci, atëherë rektor i Universitetit Charles në Pragë, ia dërgoi librin Kircherit. Marci gjithashtu i dërgoi Kircherit një letër (në latinisht, e datës 19 gusht 1666) që ishte ende e bashkangjitur me librin kur Voynich e bleu atë më 1912:

“I nderuar Zotëri, Atë në Krishtin:

Këtë libër, të trashëguar nga një mik i ngushtë, e kam destinuar për ty, Athanasius im shumë i dashur, sapo më ra në dorë, sepse isha i bindur se nuk mund të lexohej nga askush përveç jush. Ish-pronari i këtij libri ju kërkoi mendimin tuaj me letër, duke kopjuar dhe dërguar një pjesë të librit, por ai në atë kohë refuzoi ta dërgonte vetë librin. Deshifrimit të tij, i kushtoi një mundim të pandërprerë, dhe hoqi dorë nga shpresa vetëm me jetën e tij. Sfinksat si këto nuk i binden askujt përveç zotërisë së tyre, Kircher. Pranojeni tani këtë shenjë të dashurisë sime për ju, siç është dhe e vonuar prej shumë kohësh, dhe shpërthejeni nga prangat e saj, nëse ka ndonjë, me suksesin tuaj të fituar. Dr. Raphael, një mësues në gjuhën bohemiane i Ferdinandit III, atëherë Mbreti i Bohemisë, më tha se libri i përmendur i përkiste perandorit Rudolph dhe se ai i dha mbajtësit që i solli librin 600 dukat. Ai besonte se autori ishte Roger Bacon, anglezi. Në këtë pikë unë pezulloj gjykimin; është vendi juaj të përcaktoni se çfarë pikëpamje duhet të kemi për këtë, në favorin dhe mirësinë e të cilit angazhohem pa rezerva dhe qëndroj Me urdhër të nderimit tuaj, Joannes Marcus Marci nga Cronland Pragë, 19 gusht 1665”.

Transaksioni i vetëm që përputhet në të dhënat e Rudolphit është blerja e vitit 1599 e “disa librave të rrallë” nga Karl Widemann për shumën prej 600 florinash. dorëshkrimi është i besueshëm, por i paprovuar. Ndërsa Wilfrid Voynich i pranoi pretendimet e Raphael-it për vlerën nominale, por teoria e autorësisë së Bacon është hedhur poshtë. Asnjë regjistrim i librit për 200 vitet e ardhshme nuk është gjetur. Sipas të gjitha gjasave, ai u ruajt me pjesën tjetër të korrespondencës së Kircherit në bibliotekën e Collegio Romano (tani Universiteti Papnor Gregorian). Ndoshta mbeti atje derisa trupat e Viktor Emanuelit II të Italisë pushtuan qytetin në 1870 dhe aneksuan Shtetin Papal. Qeveria e re italiane vendosi të konfiskonte shumë prona të Kishës, duke përfshirë bibliotekën e Kolegjit. Shumë libra të bibliotekës së universitetit u transferuan me nxitim në bibliotekat personale pak para se të ndodhte kjo. Korrespondenca e Kircherit ishte në mesin e atyre librave, dhe kështu, me sa duket, ishte dorëshkrimi Voynich, pasi mban ende ex libris të Petrus Beckx, kreut të urdhrit jezuit dhe të universitetit rektor në atë kohë. Biblioteka private e Beckx-it u zhvendos në Villa Mondragone, Frascati, një pallat i madh afër Romës që ishte blerë nga Shoqëria e Jezusit në 1866 dhe strehonte selinë e Kolegjit të Jezuitëve Ghislieri.

Në vitin 1903, Shoqëria e Jezusit (Collegio Romano) kishte mungesë të parave dhe vendosi t’i shiste disa nga zotërimet e saj në Bibliotekën e Vatikanit. Shitja u bë në vitin 1912, por jo të gjitha dorëshkrimet e listuara për shitje përfunduan në Vatikan. Wilfrid Voynich bleu 30 prej këtyre dorëshkrimeve, mes tyre edhe atë që tani mban emrin e tij. Ai kaloi shtatë vitet e ardhshme duke u përpjekur të interesonte studiuesit në deshifrimin e shkrimit, ndërsa ai punoi për të përcaktuar origjinën e dorëshkrimit. Në vitin 1930, dorëshkrimi u trashëgua nga e veja e tij Ethel Voynich, autore e romanit The Gadfly dhe vajza e matematikanit George Boole. Ajo vdiq në vitin 1960 dhe ia la dorëshkrimin shoqes së saj të ngushtë Anne Nill. Në vitin 1961, Nill ia shiti librin tregtarit të librave antikë Hans P. Kraus. Kraus nuk ishte në gjendje të gjente një blerës dhe ia dhuroi dorëshkrimin Universitetit të Yale në vitin 1969. Shumë njerëz janë propozuar si autorë të mundshëm të dorëshkrimit të Voynich, mes tyre Roger Bacon, John Dee ose Edward Kelley, Giovanni Fontana dhe Voynich.

Letra shoqëruese e Marcit në 1665 drejtuar Kircherit thotë se, sipas mikut të tij Raphael Mnishovsky, libri ishte blerë dikur nga Rudolf II, Perandori i Shenjtë Romak dhe Mbreti i Bohemisë për 600 dukat (2,07 kg). Mnishovsky kishte vdekur në 1644, dhe marrëveshja duhet të ketë ndodhur përpara abdikimit të Rudolfit në 1611, të paktën 55 vjet përpara letrës së Marcit. Megjithatë, Karl Widemann i shiti libra Rudolfit II në mars 1599. Sipas letrës, Mnishovsky spekuloi se autori ishte frati dhe polimati françeskan i shekullit të 13-të Roger Bacon. Marci tha se ai po pezullonte gjykimin për këtë pretendim, por u mor mjaft seriozisht nga Wilfrid Voynich, i cili bëri çmos për ta konfirmuar atë. Voynich mendoi mundësinë që autori të ishte Albertus Magnus nëse jo Roger Bacon. Supozimi se Bacon ishte autori e çoi Voynich në përfundimin se John Dees ia dha dorëshkrimin Rudolfit. Dee ishte një matematikan dhe astrolog në oborrin e Mbretëreshës Elizabeth I të Anglisë, i cili dihej se zotëronte një koleksion të madh të dorëshkrimeve të Bacon. Dee dhe shkrimtari i tij (mediumi shpirtëror) Edward Kelley jetuan në Bohemi për disa vjet, ku kishin shpresuar t’i shisnin shërbimet e tyre perandorit. Nëse Bacon nuk e krijoi dorëshkrimin e Voynich, një lidhje e supozuar me Dee dobësohet shumë. Mendohej e mundur, përpara datimit me karbon të dorëshkrimit, që Dee ose Kelley mund ta kishin shkruar atë dhe të përhapnin thashethemet se fillimisht ishte një vepër e Bacon-it me shpresën për ta shitur më vonë.

Disa dyshojnë se Voynich e ka fabrikuar vetë dorëshkrimin. Si një tregtar librash antikë, ai ndoshta kishte njohuritë dhe mjetet e nevojshme, dhe një libër i humbur nga Roger Bacon do të kishte vlerë monetare. Për më tepër, letra e Bareschit dhe letra e Marcit vërtetojnë vetëm ekzistencën e një dorëshkrimi, jo se dorëshkrimi i Voynichit është i njëjti i përmendur. Këto letra mund të kenë qenë motivimi për Voynich për të fabrikuar dorëshkrimin, duke supozuar se ai ishte në dijeni të tyre. Eamon Duffy thotë se datimi me radiokarbon i pergamenës (ose, më saktë, velinës) “përjashton në mënyrë efektive çdo mundësi që dorëshkrimi të jetë një falsifikim pas mesjetës”, pasi konsistenca e faqeve tregon origjinën nga një burim i vetëm.

Është sugjeruar se disa ilustrime në librat e një inxhinieri italian, Giovanni Fontana, ngjajnë paksa me ilustrimet në librin e Voynichit. Fontana ishte i njohur me kriptografinë dhe e përdorte atë në librat e tij, megjithëse ai nuk përdori shkrimin Voynich, por një shifër të thjeshtë zëvendësimi.

Diku para vitit 1921, Voynich ishte në gjendje të lexonte një emër të shkruar dobët në fund të faqes së parë të dorëshkrimit: “Jacobj à Tepenece”. Kjo merret si referencë për Jakub nga Tepenec, i njohur gjithashtu me emrin e tij latin Jacobus Sinapius. Rudolfi II e kishte fisnikëruar në vitin 1607, e kishte emëruar distiluesin e tij Perandorak dhe e kishte bërë kurator të kopshteve të tij botanike si dhe një nga mjekët e tij personalë. Voynich (dhe shumë njerëz të tjerë pas tij) arritën në përfundimin se Jacobus zotëronte dorëshkrimin dhe ai tërhoqi një lidhje nga kjo me oborrin e Rudolfit, në konfirmim të historisë së Mnishovskyt. Emri i Jacobus është zbehur më tej që kur Voynich e pa atë, por është ende i lexueshëm nën dritën ultravjollcë. Nuk përputhet me kopjen e nënshkrimit të tij në një dokument të vendosur nga Jan Hurych në 2003. Si rezultat, është sugjeruar se nënshkrimi është shtuar më vonë, ndoshta edhe me mashtrim nga vetë Voynich. Letra e Bareschit ka disa ngjashmëri me një mashtrim që orientalisti Andreas Muller luajti dikur për Athanasius Kircher. Muller i dërgoi një tekst të pakuptueshëm Kircherit me një shënim që shpjegonte se kishte ardhur nga Egjipti dhe i kërkonte një përkthim. Thuhet se Kircher e zgjidhi. Raphael Mnishovsky, miku i Marcit, i cili ishte burimi i njohur i historisë së Bacon, ishte vetë një kriptograf dhe me sa duket shpiku një shifër që ai pretendonte se ishte e pathyeshme (rreth 1618). Kjo ka çuar në spekulimet se Mnishovsky mund të ketë pasur dorëshkrimin e Voynich si një demonstrim praktik të shifrës së tij dhe e bëri Baresch subjektin e tij të testimit. Në të vërtetë, mohimi i përgjegjësisë në letrën motivuese të dorëshkrimit të Voynich mund të nënkuptojë se Marci dyshonte për një lloj mashtrimi. Në librin e tij të vitit 2006, Nick Pelling propozoi që dorëshkrimi i Voynich ishte shkruar nga arkitekti i Italisë së Veriut të shekullit të 15-të Antonio Averlino (i njohur gjithashtu si “Filarete”), një teori gjerësisht në përputhje me datimin me radiokarbon.

Shumë ide janë zhvilluar në lidhje me “gjuhën” e dorëshkrimit Voynich, të quajtur Voynichesei. Mund të jetë “kjo ose ajo gjuhë” që flitet në Europë, por deri tani ka vetëm debate e hipoteza.

Në vitin 1943, Joseph Martin Feely botoi librin “Cipher”, thot se dorshkrimi Voynich ishte një punim shkencor nga Roger Bacon; teksti ishte një latinishte shumë e shkurtuar mesjetare e shkruar në një shifër të thjeshtë zëvendësim.

Leonell C. Strong, një shkencëtar i kërkimit të kancerit dhe kriptograf amator, besonte se zgjidhja për dorëshkrimin e Voynich ishte një “sistem i veçantë i përparimeve aritmetike të një alfabeti të shumëfishtë”. Strong botoi një përkthim prej dy faqesh në vitin 1947 dhe pretendoi dorëshkrimi Voynich ishte shkruar nga autori anglez i shekullit të 16-të Anthony Ascham, veprat e të cilit përfshijnë “A Little Herbal”, botuar në 1550.

Në vitin 1978, Robert Brumbaugh, një profesor i filozofisë klasike dhe mesjetare në Universitetin Yale, doli i pari me idenë se dorëshkrimi ishte një falsifikim që synonte të mashtronte perandorin Rudolf II për ta blerë atë dhe se teksti është latinisht i koduar.

Në 1978, John Stojko besonte se Dorëshkrimi Voynich ishte një seri letrash të shkruara në gjuhën ukrainase pa zanore. Teoria shkaktoi disa ndjesi në mesin e diasporës ukrainase në atë kohë, dhe më pas në Ukrainën e pavarur pas vitit 1991.

Megjithatë, data që Stojko jep për shkronjat, mungesa e lidhjes mes tekstit dhe imazheve dhe lirshmëria e përgjithshme në metodën e deshifrimit janë kritikuar.

Në vitin 2014, profesori i gjuhësisë së aplikuar Stephen Bax botoi një punim që propozonte një “dekodim të pjesshëm” të dorëshkrimit Voynich, duke dhënë një përkthim për dhjetë emra të përveçëm të përdorura për të përkthyer me sukses hieroglifet egjiptiane. Ai pretendoi se dorëshkrimi ishte një traktat mbi natyrën, në një gjuhë të Lindjes së Afërt ose Azisë, por asnjë përkthim i plotë nuk u bë para vdekjes së Bax-it në 2017.

Në shtator 2017, shkrimtari Nicholas Gibbs pretendoi se e kishte deshifruar dorëshkrimin si latinishte e shkurtuar në mënyrë idiosinkratike. Ai deklaroi se dorëshkrimi ishte një udhërrëfyes kryesisht plagjiaturë për shëndetin e grave. Studiuesit e vlerësuan hipotezën e Gibbs-it si të zakonshme. Puna e tij u kritikua si bashkim i studimeve tashmë ekzistuese me një përkthim shumë spekulativ dhe të pasaktë; Lisa Fagin Davis, drejtoreshë e Akademisë Mesjetare të Amerikës, deklaroi se deshifrimi i Gibbs “nuk rezulton në latinisht që ka kuptim”.

Greg Kondrak, profesor i përpunimit të gjuhës natyrore në Universitetin e Albertës në Kanada, dhe studenti i tij i diplomuar Bradley Hauer përdorën gjuhësinë llogaritëse në një përpjekje për të deshifruar dorëshkrimin. Gjetjet e tyre u prezantuan në Takimin Vjetor të Shoqatës për Gjuhësinë Kompjuterike në 2017, në formën e një artikulli që sugjeronte se gjuha e dorëshkrimit ka shumë të ngjarë të jetë hebraike, por e koduar duke përdorur alfabete, pra anagrame të renditura alfabetikisht. Megjithatë, ekipi pranoi se ekspertët në dorëshkrimet mesjetare që rishikuan veprën nuk ishin të bindur.

Në vitin 2018, Ahmet Ardıç, një inxhinier elektrik me interes për gjuhët turke, pohoi në një video në YouTube se shkrimi Voynich është një lloj turqishtje e vjetër e shkruar në një stil “poetik”. Më pas teksti do të shkruhej duke përdorur “ortografinë fonemike”, që do të thotë se autori i shqiptoi fjalët kur i dëgjonte. Ardıç pretendoi se kishte deshifruar dhe përkthyer mbi 30% të dorëshkrimit. Dorëzimi i punimit të tij në revistën Digital Filology u refuzua në vitin 2019.

Në vitin 2019, Gerard Cheshire, një asistent i kërkimit të biologjisë në Universitetin e Bristolit, tha se dorëshkrimi ishte shkruar në një gjuhë “proto-romatike kaligrafike”. Ai pretendoi se e kishte deshifruar dorëshkrimin brenda dy javësh duke përdorur një kombinim të “të menduarit anësor dhe zgjuarsisë”; se ai përmban përshkrime të shumta të bimëve mjekësore dhe pasazhe që fokusohen në shëndetin fizik dhe mendor të femrës, riprodhimin dhe prindërimin; dhe se dorëshkrimi është i vetmi tekst i njohur i shkruar në proto-romancë. Ai më tej pohoi:

“Dorëshkrimi u përpilua nga murgeshat domenikane si një burim referimi për Maria të Kastiljes, Mbretëresha e Aragonës.”

Cheshire pretendon se ilustrimi i palosshëm në faqen 158 përshkruan një vullkan dhe teorizon se i vendos krijuesit e dorëshkrimit pranë ishullit Vulcano i cili ishte një vullkan aktiv gjatë shekullit të 15-të. Megjithatë, ekspertët e dokumenteve mesjetare e kundërshtuan fuqishëm këtë interpretim, duke e denoncuar si “marrëzi aspiruese”.

Ndërkohë, saga vazhdon. Mendim shqip duket se nuk është dhënë nga ndonjë akademik kompetentë, meqënëse edhe dorëshkrimi ka dalë në shek. XV, thuajse në të njëjtën kohë me gjuhën e shkruar shqipe.

Për sa kohë që ka robërues të popullit si Enver Hoxha, do të ketë viganë të lirisë si Abdulla Rami

May 31, 2023 by s p

Rafaela Prifti/

E them me ndershmëri se ndoshta nuk do kisha pasur rast t’a lexoja librin nëse nuk do të isha pjesëmarrëse në takimin përurues për librin. Natyrisht nuk arrijmë të lexojmë çdo monografi por pasi e njeh se kush ishte Abdulla Rami atëherë e çmon më shumë rëndësinë e librit. Në jetë mund të takojë të mos njohësh shumë njerëz dhe mos kesh humbur asgjë, por mund të shpëtoj rasti për të njohur dikë dhe ke humbur shumë. Këtë ndjesi më dha libri. Unë po them njohur sepse autorja vërtet të njeh jo vetëm me data e të dhëna biografike por më së shumti me intelektin mendor dhe brendinë shpirtërore të Ramit. Këtë e arrin një autore që ka dhunti rrëfimi, ka kulturë të gjerë dhe e ka hulumtuar imtësisht subjektin por edhe një autore të cilës i rrjedh në damarë trashëgimia atdhetare dhe mjeshtëria gjuhësore e Abdulla Ramit. Pra si mbesë, Ermira ka shkruar historinë e gjyshit te saj. Si autore, Xhomaqi ka shkruar një monografi për Abdulla Ramin; i lindur në Tatzat të Labërisë, i shkolluar nga Egjypti në Liceun e Korçës, diplomuar nga katedra e jurisprudencës së Universitetit të Montpellier, gjykatës paqtues në Gjilan 1942-1944, Përmet, Konispol, i arrestuar menjëherë pas çlirimit – i dënuar me 30 vjet burgim, prej të cilave vuajti 18 në burgje famëkeqe si ai i Burrelit, dhe pas tyre, kur doli bëri punë të detyruar në internim.

Siç thotë Jozef Radi në parathënie, libri është takim me krejt gjeneratën e artë të rinisë shqiptare të viteve ‘30. Historia dhe fati i tij janë edhe ato të një brezi të tërë sepse Rami ishte pjesë e intelektualëve që ishin elita shqiptare. Sikur historia e Luftës së Dytë Botërore të mos përfundonte me rënien e vendeve të Evropës lindore në duart e regjimeve komuniste, Abdullai Rami dhe bashkëkohësit e tij do kishin qenë shtetas të një vendi të lirë e të begatë ashtu siç e kishin ëndërruar ata Shqipërinë. Kjo nuk ndodhi atëherë. Ç’është më e keqja, historia edhe sot e kësaj dite ka prirje për përsëritje.

Përtej Harrimit qëmton fakte historike dhe paraqitet momente jetësore të Ramit herë pas here në paralele me jetët e bashkëliceistëve dhe diplomantëve të tjerë shqiptarë, por edhe të ndërthurura me figura të Revolucionit Francez apo figura letrare si Invictus te poezitë e përkthyera prej tij, duke dhënë atë që është thelbësore. Ai thotë ndër të tjera se njerëzit vijnë e shkojnë nga kjo jetë, se qytetërimet lulëzojnë e shuhen, se mbretëritë madje edhe perandoritë janë të përkohshme por librat janë të përjetshëm. Dhe Abdulla Rami lindi për të jetuar në libra. Ai erdhi në jetë në Tatzat të Labërisë, u shkollua në shumë qytete e shkolla prestigjioze, u martua e krijoi familje, u dënua me privim lirie dhe kur doli prej andej në moshën 54 vjeçare kishte qenë një të tretën e jetës së tij në burg dhe pjesën tjetër ishte i detyruar të bënte punë të rëndë fizike që nga hekurthyes, ndërtimtari dhe bujqësi. Në secilin prej atyre momenteve jeta në një regjim të egër komunist mund të merrte një kthesë të parashikueshme, por jo librat, ato ishin e qëndrueshmja konstante. Kujtoj rrëfimin e familjares që ka sjell Ermira në libër. Pasi ai ndërroi jetë, familja i mori librat e tij me karrocë dhe të frikësuar prej arrestimeve e bastisjeve që mund të ndodhnin papritmas dhe në cdo kohë, i fshehën në një sënduk poshtë jorganeve. Dhe vërtet kur erdhën forcat e rendit të arrestonin një anëtar të familjes, librat dhe dorëshkrimet e Ramit shpëtuan ngaqë operativët nuk hynë në dhomën e gjumit. Jeta e tij ishte përkohshmëria, librat ishin përjetësia.

Ky është përurmi i parë i librit Përtej Harrimit në Amerikë. Prej këtej mund të nisë një cikël i prezantimit të librit në bashkësitë shqiptare nga një cep i Amerikës në tjetrin, madje edhe në shkolla dhe komunitete frankofone. E them këtë sepse libri i Ermirës i bie një këmbane alarmi për të tatëpjetën që ka marrë Shqipëria, është një sinjal se koha që krijoi Enver Hoxhën nuk ka perënduar, dhe sesa kohë që ka diktatorë dhe grabitës të lirisë si Enver Hoxha, do ketë edhe antikomunistë dhe viganë të mendimit si Abdulla Rami.