Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

KAFE ME ISMAIL KADARENË

by

Dr. Bledar Kurti/

Me rastin e 87 vjetorit të lindjes së Ismail Kadaresë.

(Pjesë nga libri KAFE ME MJESHTRIN: Me Ismail Kadarenë dhe mëkatet e një kombi, nga Dr. Bledar Kurti, 2019, Botime ONUFRI)

Unë pashë një transformim ngjyre në mimikën e tij. Ishte si një afresk i fshehur nën vel i cili shfaqej befasisht përpara syve të shikuesve. Përpara meje u shpalos një njeri i ngrohtë që dëshironte të fliste e të ndante mendime dhe përvoja për jetën, për letërsinë, për të shkuarën, për Evropën, për historinë, për Shqipërinë dhe tematika të improvizuara nga rrjedha e ndërgjegjes dhe tornimet e bisedës. Për tri orët në vazhdim unë e dëgjova mallëngjyeshëm dhe tërësisht i gjallëruar. Ajo kafe me mjeshtrin ishte takimi më shpengues i jetës sime.

Ky vend ka mëkatuar shumë kundër meje. Ka mëkatuar shumë edhe kundër teje, edhe kundër prindërve e stërgjyshërve tanë. Ne e quajmë ATdhe dhe MËMËdhe, pra at dhe mëmë. Por ky vend na quan kopilë, fëmijë të paligjshëm, bastardë të kohëve moderne, të padëshiruar në djepat e tij që prej shekujsh qëndrojnë bosh. Me miliona shqiptarë janë syrgjynosur me hir e me pahir nëpër botë. Por një penë dhe një dorë e thjeshtë frymëzoi shqiptarët të bëhen shkrimtarë e mendimtarë. Disa ia dolën të afirmohen e disa jo. Nuk ka asnjë rëndësi. E vërteta është që të gjithë ne lexuam, ëndërruam, pamë një univers tjetër në çdo faqe të librave të Ismail Kadaresë, edhe në momentet dhe kapitujt më të errët të historisë së këtij vendi, si komuniste ashtu edhe postkomuniste. Lexuam Pallati i ëndrrave dhe kuptuam që në momentet kur e liga të censuron edhe ëndrrat, gjëja më e keqe që mund të bëjë një njeri është të bëjë asgjë.

Kadareja e përshkroi atë institucion varrmihës të ëndrrave në ditët e tij më të forta. Një akt guximi që frymëzoi dhe u manifestua më pas edhe në shkrimet e shumë shkrimtarëve të tjerë. Kur ne ishim më lindorë në mendim sesa më lindorët gjeografikisht, Kadareja të yshtte me një refleks Perëndimi. Të gjitha personazhet e penës së tij janë civilë e sharmantë, të hirshëm, tërheqës, disi të ftohtë e të përmbajtur, aspak ballkanikë e provincialë, por gjithnjë plot kulturë e intelekt. Të gjithë shkrimtarët e tjerë ranë pre e barazisë së klasave dhe e provincializmit. Komunizmi i ngrinte mendjen karrocierit se ishte filozof dhe bujkut se ishte poet, pa kuptuar këta të shkretë se kjo dredhi nuk bëhej për t’i ngritur vlerat e tyre, por për të ulur vlerat e filozofëve, poetëve dhe shkrimtarëve të vërtetë. Por Kadareja arrinte gjithmonë të kapërcente gravitetet e censurës dhe sterrosjen e regjimit, duke krijuar personazhe dhe koncepte të mëdha që vetëm sa nxirrnin zbuluar injorancën dhe privimin e talentit tek ata që u bënin recensione veprave të tij, që e denonconin atë apo që mundoheshin t’ia ndalonin botimet.

Në pikun e marrëzisë, Kadareja shkruante në disa nivele të perceptimit letrar, prej të cilave disa kuptoheshin nga regjimi e disa të tjera jo. Shumë shkrime ishin të shigjetuara ndaj vetë diktaturës. Ndaj edhe në mënyrë të përvitshme ai shpallet kandidat për çmimin “Nobel” në letërsi.

Pas viteve ’90 shumë lexues apo kritikë prisnin që Kadareja të shkëputej nga tematika e komunizmit apo e personazheve të atij regjimi dhe të shkruante për koncepte dhe subjekte plotësisht universale, me të cilat mund të identifikohet çdo lexues anembanë botës. Edhe unë isha ndër këta lexues dhe kritikë që prisja nga mjeshtri të bënte një kalim konceptual në tematikën e shkrimeve të tij dhe u gëzova kur libri i tij Aksidenti ishte shumë ndjellës dhe i mbushur me eros. Por, më pas arrita të kuptoj që kishte një qëllim të caktuar, një providencë historike dhe letrare që Kadareja të jetonte e të shkruante gjatë periudhës më të errët të këtij vendi. Misioni i tij ishte dhe mbetet t’i tregojë mbarë botës historinë e disa brezave që jetuan nën marrëzi. Njëri brez tashmë është shuar. Edhe brezi im, i fundit i asaj marrëzie, po shuhet. Të rinjtë e sotëm qeshin dhe habiten me përjetimet tona. Studentët e mi gjithmonë komentojnë që “po, më ka thënë babi”, sa herë që diskutohet në auditor të universitetit ajo periudhë. Të huajt nuk arrijnë ta imagjinojnë makthin gjysmëshekullor që na burgosi shpresat dhe ëndrrat. Pena e Kadaresë u tregon lexuesve në mbarë botën se ky vend i vogël ishte djepi i marrëzisë së madhe dhe se në këtë ferr, edhe pse symbyllazi, shqiptarët arrinin të ndienin shkëlqimin e dritës që cekte fytyrat e tyre. Dhe se ishte ajo prekje drite që i udhëhoqi në terrin e atyre mijëra netëve.

Pena e Kadaresë ka më se dy dekada që është e lirë, gjithsesi ai ka vazhduar të shkruajë për kohërat e robërisë krijuese. Jo sepse nuk dinte ndryshe, përkundrazi, por ky është misioni i tij si levit i tebernakullit të fjalës. Ky është misioni që vetë arti i ka diktuar.

“Dje më ndaloi në rrugë një vajzë e re dhe më tha se ishte e lumtur pasi e kishte ëndërr të më takonte”, – tha mjeshtri dhe ktheu një hurbë kafe. – “Nuk e kuptoj përse njerëzit kanë një tërheqje të tillë ndaj shkrimtarëve. E kuptoj përse joshen nga muzikantët dhe aktorët, por nuk e kuptoj përse kanë ëndërr të takojnë një shkrimtar plak si unë. Më vjen çudi. Ndoshta është fjala. Ajo u duket njerëzve mistike dhe ata intrigohen prej saj”.

Unë nuk bëra asnjë koment. Dita po ngrohej nga pak dhe ai kishte në mollëza atë kuqëlim që lidhej natyrshëm me letërsinë… Kisha shumë për të thënë e për të kuvenduar, por zgjodha të flas pak e të dëgjoja me shumë vëmendje rrëfenjat dhe komentet e gjata të cilat ai i shoqëronte me lëvizje duarsh e hera-herës me nerv.

Mjeshtri ndihej komod e i lehtësuar në prezencën time dhe po e shijonte bisedën me mua. Dukej qartë që dëshironte shumë të fliste për bukuritë dhe shëmtitë e botës, mbi pasionet dhe fajet e saj. Dhe unë e dëgjova me shumë kënaqësi, sikur të isha një dishepull i cili më vonë do të shkruante një ungjill.

M’u kujtuaPallati i ëndrrave. Ajo vepër ishte shuplaka më e madhe ndaj regjimit komunist në Shqipëri. Ajo frymëzoi shumë intelektualë të kohës dhe u la të kuptojnë që vetëm peshku i ngordhur shkon me rrjedhën. Pjesa më e madhe e artistëve të atyre viteve ishin konformistë, sado të vegjël apo të mëdhenj, fanatikë të kuq apo oportunistë privilegjesh. Sot ne e dimë, por edhe vetë ata e kuptojnë, që nuk ishin tjetër veçse peshq të ngordhur. Nën atë marrëzi nuk kishte rregulla. Nuk kishte një udhëzues apo protokoll që duhej të ndiqej sesi të mbeteshe i papërlyer nën diktaturën më të ashpër të Evropës. E vetmja gjë që udhëhiqte mendjen, zemrën dhe vullnetin, ishte instinkti i mbijetesës. Megjithatë, kërkohej vetëm një akt shpagimi për të ecur kryelartë e pa turp drejt së ardhmes. Ashtu si keqbërësi i kryqëzuar në krah të Krishtit u shpëtua vetëm me një akt të vetëm kur tha: “Zot, kujtohu për mua kur të vish në mbretërinë tënde”, ashtu edhe disa shkrimtarë shqiptarë u shpaguan përpara historisë dhe së ardhmes përmes penës së tyre. Ata të tjerët që nuk e morën këtë guxim, sidomos ata që ende jetojnë dhe krijojnë edhe sot, duhet të jenë modestë në kujtimet e tyre dhe për asnjë moment nuk duhet të shiten për atë çfarë nuk kanë qenë kurrë: levitë të fjalës dhe lirisë.

Me Pallati i ëndrrave i vitit 1981, kur Përbindëshi ishte edhe më i rrjedhur dhe paranojak sesa më parë, pena e Kadaresë i dha dy sinjale të fuqishme atij regjimi: që nuk jeni të paprekshëm dhe se edhe kur prekeni, jeni aq injorantë e të trashë, saqë nuk arrini ta kuptoni talljen e një shkrimtari me ju. Shumë poetë, shkrimtarë dhe artistë përfunduan burgjeve dhe u vranë me pushkatim apo nën torturat më çnjerëzore, derisa erdhi fundi i një marrëzie dhe fillimi i një tjetre.

“Ai mjekërbardhi e ka fajin, Bledar, ai mjekërbardhi”, – tha mjeshtri dhe ktheu kafenë me fund. – “Ai, ai. Prej tij e trashëguam atë tragjedi”. Unë tunda kokën në shenjë pohimi dhe vura në punë motorët e intelektit se për kë e kishte fjalën. “Ai mjekërbardhi, me Manifesti komunist dhe DasCapital-in e tij. Ai, KarlMarksi, ishte shkaktari i gjithë asaj marrëzie. Bashkë me atë sifilistin tjetër. Me Leninin. Me atë sifilist të shëmtuar. Vdiq i verdhë dhe i shpërfytyruar. Ishte e ndaluar të komentohej për shëndetin e tij. Kushdo që do të fliste, do të vritej, ndaj u tha se vdiq nga një paralizë. Por e vërteta është se vdiq nga sifilizi. Sifilizi që zuri nga një prostitutë. I shëmtuar i gjallë, më i shëmtuar i vdekur, ai verdhacak i shpërfytyruar, bashkë me atë mjekërbardhin lindën përbindësha që vranë artistët. I vranë. I vranë në rrugët e Kinës, i mbytën në puse në Rusi, i burgosën dhe i pushkatuan në Shqipëri. I vranë shkrimtarët. Ai mjekërbardhi e ka fajin. Ai bashkë me atë sifilistin. A e mban mend? Sa vjet ke jetuar nën atë marrëzi?” Vura re që buzët i ishin tharë nga neveria dhe vreri që sapo kishte nxjerrë nga goja, por që e dija që buronin nga kthina më të thella të shpirtit dhe të kujtesës.

Sigurisht që e mbaja mend. Si mund të harroja vitet pa ushqim mbi tavolinë, pa rroba për të veshur, pa lodra për të luajtur. Sigurisht që i mbaja mend gozhdët në këpucët e shqyera tre numra më të mëdha (që t’i përdorja për shumë vjet), të cilat më gjakosnin këmbët çdo ditë. Më kujtohej fare mirë qumështi që pija një herë në vit, pasi mbaja radhën që në dy të mëngjesit për një shishe të vetme njëlitërshe. Më kujtohet edhe histeria e një kombi të tërë për të vajtuar vdekjen e Përbindëshit. Mbaja mend se si na detyruan në klasë që të qanim me dënesë dhe se si mësueset garonin se cila e ngrinte më lart zërin e vajit dhe derdhte më shumë nga lotët e dhimbjes për humbjen e diktatorit. Këto kujtime kanë qenë gjithmonë reale për mua. Një fëmijë mund të jetojë me pak bukë të fortë e çaj mali të zier, siç jetova unë dhe të gjithë shokët e mi, mund të veshë një palë pantallona të arnuara që nga klasa e tretë deri në të tetën, por një fëmijë nuk mund të privohet nga ngjyrat. Komunizmi na privoi nga ngjyrat. E gjithë Shqipëria ishte vetëm gri dhe e zezë. Ngjyrat e purgatorit dhe të ferrit. Çdo imazh e fasadë ishte e shpëlarë dhe e pangjyrë, duke stimuluar një gjendje kome kombëtare. Ferri ishte i vërtetë. Ferri ishte këtu.

I vetmi ushqim që kishim me ngjyrat ishte përmes librave të artit. Por këta ishin luks që vetëm mund t’i ëndërronim. Edhe kur i kërkoja ndonjë të afërmi që punonte në marinën tregtare të më sillte ndonjë libër arti, në kthim oficerët e kufirit në port inspektonin me imtësi dhe konfiskonin të gjithë ata libra që kishin piktura nudo, ose i lejonin marinarit të zgjidhte vetëm një faqe dhe pastaj librin e hidhnin në det apo e ruanin për vete për t’u masturbuar në darkë me ato kryeveprat që ishin më ndjellëse. Ky ishte koleksioni im i parë i artit. Faqe të zhubrosura të grisura nga librat. Në një komodinë pranë krevatit tim kisha Mona Lisën në një faqe me cepa të grisur, në një tjetër Davidin e Michelangelo-s të grisur në mes dhe në një tjetër Rojet e natës të Rembrandt-it me figurat anësore që mungonin nga tabloja. Ato ishin ngjyrat e mia të para në mes të atij terri që kishin pjellë ai mjekërbardhi dhe sifilisti, siç i quante mjeshtri.

“Ka ende mbetje të atij regjimi. Ndaj edhe po pengohemi të shkojmë drejt Evropës. Nuk e duan integrimin e Shqipërisë. Duan ta çojnë deri në fund misionin e tyre. Ta mbajnë nën kthetra këtë vend. Ta mbajnë ende të burgosur”, – shtoi mjeshtri me inat. 

Gjatë këtyre dy dekadave postkomuniste të gjithë shqiptarët tashmë e kanë kuptuar që porta drejt Evropës nuk është kyçur nga jashtë, por nga brenda. Me çelësat varur në ushkurët e brekusheve të pushtetarëve tanë provincialë, apo cilësdo relikte të atij regjimi që prodhoi mjekërbardhi, shqiptarët vazhdojnë t’i shtyjnë ditët e tyre nën realitetin e dhimbshëm të mbijetesës dhe me Evropën shpëtimtare vetëm si një ëndërr.

Evropa është një zonjë sharmante e cila pranon në shtrat si kontin ashtu edhe mullixhiun, por kurrsesi jo varrmihësit e shpresës. Dhe ne kemi shumë të tillë.

Nuk mund të fitohet liria me gardianë ëndrrash. Nëse mbetemi ende nën vargonjtë e pjellës së mjekërbardhit, një agim të ri shqiptarët do të zgjohen dhe do të kuptojnë që kanë mbetur pa atdhe, pa fe, pa emër, pa histori, pa kujtesë dhe pa shpresë. Shtëpitë e tyre do të jenë shndërruar në kurvëtore, ndërsa bijtë dhe bijat në kodoshë e lavire Babilonie. Në atë agim zgjimi, bastardëve dhe tradhtarëve të sotëm do t’u jenë ngritur monumente heronjsh, ndërsa heronjtë e vërtetë do të jenë tredhur si eunukë oborresh të lashta. Shqiptarët do të vajtojnë dhe do të mbulojnë kokën me dhé, ngaqë ajo profeci e së ardhmes u përmbush vetëm sepse ata sot mbetën duarkryq, vetëm sepse sot, në ditët e përhumbjes dhe ofshamës së madhe, ata zgjodhën të bëjnë asgjë për t’u spastruar nga demonët e së shkuarës.

Ndaj Pallati i ëndrrave është po aq i rëndësishëm sot sa edhe në atë kohë. Ndoshta në një kontekst tjetër, por absolutisht duhet të shërbejë si shtysë që çdo penë, artist, politikan e mendimtar të kryejë një akt shpagimi.

“Mjekërbardhi”, – tha mjeshtri Kadare. – “Ai Marksi, mjekërbardhi. Ai e ka fajin. Bashkë me Leninin, me atë sifilistin e shëmtuar”. Më shumë se njëqind milionë viktima sollën idetë gijotinë të mjekërbardhit dhe dyqind shkrimtarë shqiptarë, dyqind levitë të fjalës u pushkatuan, u varën, u burgosën dhe u torturuan me mënyrat më çnjerëzore. “Mjekërbardhi”, – tha mjeshtri dhe me zemëratë i përmendte emrin.

“Nga një tragjedi e madhe lind një risi”, – vazhdoi mjeshtri pasi shfryu për një kohë të gjatë me neveri ndaj atyre dy varrmihësve të historisë. – “Nga lufta e Trojës, grekët krijuan teatrin. Të penduar nga masakrat në Trojë, grekët zgjodhën të vajtojnë përmes zhanrit të tragjedisë. Nga turpi që u erdhi nga mizoria e asaj lufte, ata e kërkuan shpagimin përmes artit”.

Në atë moment mendova se mjeshtri po gabohej, pasi historinë e teatrit e njihja mirë dhe e dija që kishte nisur përpara grekëve. Më pëlqeu shumë spekulimi historik që sapo kishte bërë dhe ishte një shembull jashtëzakonisht i bukur dhe i improvizuar më së miri për të ilustruar periudhën postkomuniste në Shqipëri. Por mjeshtri gabohej. Mendova ta ndërprisja dhe t’i shpjegoja se nuk ishte ashtu historia e teatrit, por zgjodha të shijoja rrjedhën e mendimeve dhe atë të ndërgjegjes së mjeshtrit. Teksa e dëgjoja me vëmendje shtjellimin e detajuar që i bënte atij koncepti, nisa t’i jap të drejtë, pasi pavarësisht se performancat e para dramatike nisën në Afrikën Veriore dhe më vonë përgjatë lumit Nil në Egjiptin e lashtë, që nga viti 3300 para Krishtit, ato ishin shfaqje publike fisnore ose ceremoni ritualesh dhe tregimesh, jo teatër i mirëfilltë. Mjeshtri nuk po fliste për shamanë që argëtonin apo terrorizonin spektatorët me magji dhe vdekje. Ai po fliste për teatrin modern që njohim sot dhe zhanrin e tragjedisë e cila bazohej mbi impaktin universal njerëzor. Tragjedia bazohet mbi hamartia – ndjenjë faji apo mëkati. Aristoteli e ilustronte tragjedinë si vetëzbulimi i protagonistit dhe manipulimi i audiencës në ndjenja mëshire dhe terrori, të cilat zgjidhen vetëm përmes katarsisit, ose spastrimit, të emocioneve të reja që lindin pas një ngjarjeje.

Grekët e zgjidhën fajin dhe mëkatin e tyre përmes teatrit. Po shqiptarët si e zgjidhën? Po ata persekutorë e pinjollë të atij regjimi si e zgjidhën? Po shoqëria jonë si u spastrua? A pati katarsis kur komunizmi dha shpirt? Këtë pyeste mjeshtri Kadare përmes analogjisë së teatrit grek dhe postkomunizmit shqiptar. Në fakt, kjo ishte analogjia më e saktë dhe më e gjetur që kisha dëgjuar ndonjëherë, pasi kurrë nuk u bë një autopsi apo analizë post mortum për atë marrëzi gjysmëshekullore.

Ne jemi një racë e veçantë që s’mund të kuptohemi veç mes veti. Por jemi kaq të paktë, saqë në rrokullimën e zezë të botës, mes së cilës vërtiten shpirtrat njerëzorë, rrallë, shumë rrallë, një herë në një mijë, ndoshta dhjetë mijë vjet, mund të na qëllojë të ndeshemi me ndokënd të gjindjes sonë, -shkruan ai te Pasardhësi, ku i referohet enigmës më të madhe në historinë e Shqipërisë komuniste: vdekjes misterioze të pasardhësit të diktatorit komunist. Por, përtej asaj ngjarjeje, këto fjalë janë edhe dëshmi për ferrin që shqiptarët vazhduan të përjetonin edhe pas periudhës diktatoriale, duke shtuar flakët për pjekjen e njëri-tjetrit, duke shtuar squfurin për djegien e njëri-tjetrit, duke baltosur edhe më shumë për shfarosjen e njëri-tjetrit, duke krijuar vetë ferrin për njëri-tjetrin.

Atë mëngjes, përpara se të takohesha në kafe me Ismail Kadarenë, më ndodhi që të dëgjoja dy burra tek të gjashtëdhjetat që e përshëndetën kështu njëri-tjetrin në rrugë: “Gjallë qenke ti? Po vdis o dreq që të hamë ndonjë copë hallvë.” “Hallvën do e ha unë i pari, – iu përgjigj tjetri, – se s’ke për ta pasur shumë të gjatë, o rrotë”.

Ndaj edhe ai takim me mjeshtrin ishte i rëndësishëm për mua, pasi vetëm përmes tij mund t’i falja mëkatet e këtij kombi. Vetëm prej tij ky vend mund të shpagohej ndaj meje, ndaj teje, ndaj prindërve tanë dhe cilitdo që i përket vëllazërisë së pajtuesve dhe jo kësaj mbrezhde periferike ku njerëzit përshëndeten me mort që në të gdhirë.

Teksa mjeshtri shfrynte me pendesë për kohët e marrëzisë së madhe, pa kuptuar m’u duk sikur po shihja në pasqyrë vetëm fragmente të trupit tim dhe pas vetes ndieja mëkate të pafundme të një kombi. Mjeshtri ishte një pasqyrë tek e cila shikoja të shkuarën dhe të ardhmen, veten dhe kombin tim, mbi të gjitha, fajin dhe turpin tonë të përbashkët.

Isha në faj që i përkisja vendit të DonKishotëve dhe SançoPançove; në faj që njerëzve pa talent, dhunti, virtuozitet dhe shije, politika e këtij vendi u ka dhënë zë dhe pozicione drejtuese, si barinj të këqij që e drejtojnë vendin drejt humnerës; në faj që i kishim shpallur luftë Perëndisë; në faj që kishim ende kafaze e vargonj në mendjen dhe idetë tona. M’u kujtua Viola dhe faji i atyre djemve të vegjël në tregimin e tij Koha e dashurisë, të cilët edhe deri vonë në jetë nuk u spastruan dot nga faji i aktit mishtor nën fustanin e Violës. Mbi të gjitha, në faj nga vetja që e kisha kuptuar me shumë e shumë vonesë, në fakt, vetëm në atë kafe me mjeshtrin, që të gjitha veprat e tij kishin qenë një përshkrim se si i gjithë ky komb kishte “futur duart” në trupin e njëri-tjetrit dhe jo vetëm kaq, por i kishin ngritur ato më lart dhe i kishin mbërthyer në fyt, për të mbytur njëri-tjetrin, si gjatë asaj periudhe gjysmë shekullore e deri më sot.

50 VJET VEPRA POETIKE KADARE

by

Sadik Bejko/

Në prag të 82 vjetorit të lindjes së shkrimtarit Ismail Kadare (28 janar 1936) shtëpia botuese “Onufri” publikoi veprën e plotë poetike të këtij shkrimtari. Kjo përmbledhje e zgjedhur nga vetë autori, përmban rreth 160 tituj nga poezitë dhe poemat më përfaqësuese të poezisë së tij. Janë përfshirë poezi të shkruara mbi 60 vjet më parë duke u mbyllur me poemën “Tirana në dimër’, 2005. Veç përzgjedhjes nga librat e njohur si: “Ëndërrimet” 1957, “Lirika”, botuar rusisht, Moskë 1961, “Shekulli im”, “Përse mendohen këto male”, “Motive me diell”, “Koha”, “Ftesë në studio” janë përfshirë dhe poezi të panjohura, nxjerrë nga arkivi privat i shkrimtarit.

Në fund të librit jepen shënime mbi disa nga poezitë dhe poemat, shënime për kohën dhe vendin kur janë shkruar dhe botuar, për atë që lënda e disa prej poezive ka paralajmëruar vepra në prozë të autorit, ose shënime mbi prekjet a përpunimet që kanë pësuar herë pas herë disa nga poezitë dhe poemat.

Ko përmbledhje e plotë e poezive dhe poemave të Kadaresë, duke ndjekur rendin kronologjik të kohës së krijimeve, jep mundësi për të vërejtur evoluimin në artin, në stilin e autorit; poezitë regjistrojnë çaste të gjalla nga jeta e autorit, sjellin atmosferën e kohës, elemente intimë të biografisë, çaste kohore të së përditshmes, që, duke u shndërruar në poezi, bëhen lëndë e përjetshme.

Botime të këtij lloji me pëfshirjen e pjesës më të qëndrueshme nga githë krijimtaria e poetit, lënë shteg për të medituar, për të sintetizuar mendimin mbi karakteristikat, të veçantat e kësaj krijimtarie. Kritika ka vënë në dukje se Ismail Kadare ka qenë nga poetët më me emër, poet që bashkë me dy-tre autorë të tjerë në krah të tij, në vitet ’60 të shekullit që shkoi, sollën risi e nivel të lartë cilësor në poezinë shqipe. Ata e nxorën poezinë nga dogmatizmi ideologjik i skajshëm, nga steriliteti stilistilk e gjuhësor, nga ngushtësia e rëndomësia tematike ku e kishin katandisur poetët paraprijës.

Mjeshtëria dhe freskia në organizimin gjuhësor të poezive të Kadaresë, pasuria shpërthyese imagjinative, imazhet e animizuara dhe të hiperbolizuara gjer në skajshmëri e tronditën stilin e rrafshët të të shkruarit për kohën, por dhe shënuan risi që nuk i gjeje në gjithë fondin e mëparshëm të poezisë shqipe. Thekset e tij përçmuese ndaj prapambetjes në formë e në mendim, ndaj një stili të vjetëruar në Shqipërinë e kohës së qerreve që tërhiqeshin nga buaj, sollën një frymë emancipimi, një çlirim të shprehjes poetike që u bë frymëzuese për brezat e poetëve të kohës së tij

Ismail Kadare, edhe kur u botuan romanet, (në vitin 1963 u botua romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur’) edhe kur jashtë Shqipërisë proza e tij cilësohej e nivelit botëror, ka qenë poeti më në zë i kohës së tij.

Poezia e tij u dallua nga të tjerët për temën e qytetit. Në një vend që i përkiste qytetërimit bujqësor, me një gjuhë paksa futuriste ndonjëherë më perceptime surreale ai solli trenat, sirenat, aeroportet, pejsazhet urbane, pamje nga qytetet Gjirokastër, Tiranë, Moskë, Paris, Helsinki, Stamboll, Frankfurt, Amsterdam, Kopenhagë… Me një rebelim stilistik e gjuhësor të tillë ai po shkundte pluhurin e një folklorizmi të dyfishtë në poezinë e kohës, atë të një poezie rurale, të një poezie gjoja me motive popullore dhe folklorizmin e poetëve proletarë të realizmit socialist me traktorë e me tezgjahë, poezinë e fjalëve të bukura por pa substancë. Me kohë tema e qytetit hyri me filozofinë e lëvizjes rrethore, me qytetërimin si polis, si përgjegjësi për të sotmen dhe të nesërmen.

Ismail Kadareja ka qenë shkrimtari që u dha jetë dhe interpretim në përputhje me interesimet mendore e ndjesore të kohës së vet disa prej simboleve universale si: Kali i Trojës, Piramida, Saharaja, Laokonti, Akullnaja, Kështjella. Ledi Makbeth Hamleti, Prometeu… Riaktivizimi i simboleve universale dhe i miteve historike, në veçanti i figurave prej historisë dhe miteve shqiptare sillte dhe një poezi të nënteksteve falë shumëkuptimësisë dhe universalitetit që buron nga një lëndë e tillë.

Është folur për një ngrysje, për një ashpërsim të klimës në këto poezi, për qiej të mvrenjtur, për ngrica dhe acar, për shira të vazhdueshëm, për një dramë gjer në përçudnim të pejsazhve (qiejt e ngrysur pa lejlekë/ dhe shirat pa ylber në mes), për vjeshtën, akujt, dimrat që janë deri në titujt e disa poezive. Qielli i Tiranës, qielli socialist, është “pa formë si tru idioti”, “grija funebre” e qiellit të ish-kampit socialist pasohet nga dimri me akuj dhe acar dhe “me një plenum në mes”. Ky ashpërsim i motit mesdhetar të Shqipërisë nuk është manierë. Nga tipar i formës kthehet në një nga përbërësit thelbësorë të stilit.

Pavarësisht mjeteve a teknikave të tilla, poezia e Kadaresë mbeti gjithmonë e kthjellët, larg çdo errësimi kuptimor. Nënteksti a ambiguiteti janë cilësi e teksteve të tij, diktuar dhe nga mungesa e lirisë.

Pas botimit të romaneve që menjëherë gjetën përhapje ndërkombëtare, Kadareja e mbajti dorën, shkroi më rrallë poezi. Poezia, botuar në tirazhe të mëdha tek ne dhe në gjithë vendet e Lindjes, ishte arti më i politizuar i kohës. Në Perëndim poezi botohej përherë e më pak.

Stili i librave të fundit evoloi dhe në mjetet e shprehjes. Autori u largua nga vargu i lirë, nga poemat sintezë. Filloi të shkruajë një poezi strofike, me metër, me rimë me formë pothuaj klasike. Si te Pasternaku kjo poezi kishte brengë në përmbajtje dhe novacione të brendshme të shprehjes nën rreptësinë klasike.

TIRANA NË DIMËR

Në kafene ka rënë njëfarë qetësimi.

Shpirti pushim kërkon, e ndoshta mall.

Anëdete blu, plazhe të shkreta dimri,

Hotele ku nuk mbërrin i ftohti i madh.

Një grua e mjegullt, shfaqur te qelqnaja

M’u duk se më kujtonte një premtim.

Vdekja s’më la, atë premtim të mbaja,

I thashë më në fund plot pikëllim.

Ajo më pa habitshëm që pas qelqit:

Nuk të marr vesh, kjo gjuhë më bën ujem.

Në qoftë se ti, siç thua, je i vdekur,

Atëhere mua ç’më mbetet që të jem?

S’e di, i thashë, me habi të ftohtë,

Tek shpirti prapë me pikëllim m’u mbush.

Dikush nga ne të dy s’është më në botë,

Po cili a cila, këtë s’e di askush.

Një copë herë me shenja morëm e dhamë.

S’kuptoheshim, veç kishim mall e mund.

Gjersa ajo u tret te qelqi i madh

Dhe unë mbeta shkret në kundaskund.

Ky fragment, kreu i 6-të i poemës “Tirana në dimër” (2005), shënon krijimin poetik më të fundit publikuar deri më sot nga I. Kadare. Kjo poezi me varg njëmbëdhjetërrokësh, me formë strofike, poezi e zymtë klasike vjen prej periudhës së fundit krijuese të shkrimtarit. Një poezi dashurie. Ky libër ka rreth 50 poezi me këtë temë. Mbase humbja njeriun e bën më të bukur. Te poezia “Llora” ai thotë se të ndërtosh një ndarje nga e dashura “është më e zorshme se të ngresh një piramidë”.

Një nga leximet e mundshme të kësaj poezie – në fakt të këtij fragmenti nga poema “Tirana në dimër” – mund të jetë si më poshtë,

Në ndonjë segment të jetës disa gjëra – dashuria mes të tjerash- mbeten thjesht një premtim. Bie mjegulla dhe fanitja e së dashurës mbetet matanë saj. Urat janë prerë. Dhe malli, mundi, moskuptimi e akullimi në të dy krahët. Një nga pikëllimet më të mëdha të jetës. Nuk mban dot një premtim. nuk i përmbush ëndrrën një dashurie.

Sa e vështirë do të jetë për ndokënd, që këtë ta shpallë hapur. Sa e vështirë, sa guxim ta thuash… pikëllimin. Dhe sa forcë… Ç’ forcë prej sovrani që pranon të abdikojë nga zotërimet e tij, nga froni i dashurimit…. Duke pohuar njëherësh se realiteti i intimes është ndër gjërat më themelore, më të thella të jetës.

Disa nga kryeveprat e Kadaresë si “Në studion dimërore”, “Kthimi në Moskë”, “Llora”, “Ti qave”, “Kristal”, etj, janë ndërtuar me këtë lëndë të humbjes “së bukur” të dashurisë.

Ky libër i Kadaresë vjen si një dhuratë e çmuar për gjithë dashamirët dhe lexuesit e tij në këtë përvjetror të ditëlindjes së poetit.

ZËRI DHE FJALA MAGJIKE…

by

Një vështrim kritik për romanin e Visar Zhitit “Këpuca e aktorit

Nga Uran Butka

   Romani i shkrimtarit Visar Zhiti, “Këpucët e aktorit”, një fiction i fuqishëm, ngërthen një dramë ekzistencialiste, që shpaloset artistikisht dhe emocionalisht në tri kohë: atë të mbretërisë, të luftës së Dytë Botërore dhe të regjimit komunist, si edhe të periudhës së demokracisë.

   Është konceptuar me tre akte dhe tre epilogë të ndërthurur jo në vijueshmëri të dukshme, por me copëzime si një tabllo futuriste, me stil tejet modern, meditim, filozofi e forcë njerëzore sizifiane, nëntekst të thellë, kulturë e humor të thekur shqiptar nga burimet shqiptare, dhënë me ngjyrimet e dritës, por edhe të mjegullës kafkiane, me analiza tronditese psikologjike e pasqyrime indirekte historike, me një eksplorim Kantian të vetvetes, apo të të tjereve nëpërmes vetvetes,  analiza psikologjike e reflektime indirekte historike, me personazhë e metafora-personazhe të gjetura si edhe me gjuhë të pasur e të kthjellët shqipe.

   Mendoj se është më së shumti një roman psikologjik postmodern; në vetë të parë, një roman ndryshe nga të tjerët e letërsisë shqipe, jo vetëm, ndryshe nga romanet e tij të mëparshëm, më i afërt me poezinë zhitiane, një risi në letrat shqiptare. 

   Bashkë me tragjizmin për fatet e intelektualit në të tri kohët, tragjizmin e komizmin e fatit dhe të lojës së aktorit, por edhe të një populli, romani përhap bashkë me emocionin artistik edhe dritësi, paqësim, mirësi e dashuri, përpjekjen për të lënë gjurmë në jetë apo në përjetësi, pasion për artin si edhe luftën për lirinë e brendshme, nën një trysni absurde, antinjerëzore. Një prozë e vetvetishme, një rrëfim i çiltër, emocional, që buron nga  një shpirt i ndjeshëm artisti dhe mendje e hapur. 

   Pjesa e parë jepet përmes rrëfimit të Moisiut, babait të Hektorit- heroit kryesor, një rrëfim  i ndjerë, tejet konçiz dhe i nëndheshëm, sipas parimit të ajsbergut dhe me humor  të hidhur. Koha e Mbretërisë dhe e Luftës së Dytë janë portretizuar me këtë personazh, në kërkim të vetes, që rreket të bëjë për vete mësimet e Rilindësve të mëdhenj dhe të Pavarësisë, për dije, kulturë dhe bashkim, tri arsye madhore të Lumo Skëndos për përlindjen e Shqipërisë. Nga Tomorica e largët, shkoi në shkollën Normale të Elbasanit, të iniciuar po nga Lumo Skëndo, të cilin  e kishte idhull, u shqua si nxënës por edhe si një talent për aktor, (këtu zuri fill këpuca e aktorit), mandej si mësues i shqipes, por edhe i lirisë. Nëpërmjet Moisiut, autori na jep me penelata piktori dhe ngjyrat e forta kuq e zi, dramat e Luftës së Dytë, përplasjet me pushtuesit e më së shumti me vetveten, luftën civile mes nacionalistëve dhe komunistëve, këta të fundit të yshtur nga rusët e serbët për t’i vënë shqiptarët, si asnjëhërë më parë në historinë e tyre, në një luftë vëllavrasëse. Në këtë luftë u përfshi edhe Moisiu, jo me armë vrasëse, por si luftëtar intelektual me armën e shqiptarizmës, luftohet edhe me libra, thoshte Moisiu, madje shkroi edhe dramën “Kundërshtarët përqafohen”, që e vuri vetë në skenë, duke mëtuar bashkimin dhe marrëveshjen dhe jo armiqësinë dhe mosmarrëveshjen. Protagonistë ishin dy vëllezër, njëri ballist dhe tjetri partizan, që u përballën dhe vranë me njeri-tjetrin; del nëna e tyre si fantazmë, gjen kufomat e tyre, i bën bashkë  me një përqafim të fundmë dhe i mbulon me shqiponjën e flamurit, që u flet me gjuhën e perëndive, me shqipen e lashtë: duke vrarë njëri-tjetrin, keni vrarë copëza Shqipërie. Dhe për këtë dramë, të cilën partizanët e dogjën mbi turrë drush si në kohën e inkuizicionit, Moisiun e dënuan. Njësitet guerilje gjejnë rast dhe e vrasin. Më tej, gjyqi partizan dënoi me pushkatim një partizan tjetër, sepse kishte rënë në dashuri me një partizane. Po përse kishin dalë të luftonin? Nuk ishte rasti i vetëm…   

Pjesa e dytë ose akti i dytë i dramës shqiptare. Autori, Visar Zhiti,  jep vetëm disa elementë sinjitikativë të krimeve të komunizmit, që emocionalisht plotësojnë tabllonë e përgjakshme të luftës e të pasluftës. Ai shkruan: Po erdhi nëntori 1944…U lirua Shqipëria, por jo shqiptarët.  Autori rikrijon skenat e tribunalit në Teatrin Popullor, ku zhvilloheshin gjyqet ushtarake ndaj kundërshtarëve politikë, armiqve dhe tradhtarëve te supozuar të popullit, një shfaqje, që s’ishte shfaqje teatrale, një loje që s’ishte lojë. Teatër absurd,, tragjik, teatër i vrasjeve. Binin kokat e shkolluara në Evropë, truri i kombit. Në skenën e hapur: futen vrasësit dhe ata që do të vriten. Dhe duartrokitje e thirrje frenetike të spektatoreve te zgjedhur. Në skenën e teatrit, nuk kishte aktorë, por partizanë, që ndonëse kishte mbaruar lufta, ende i mbanin  pushkët në krahë, kapelet me yll të kuq dhe dhe urrejtjen  në kokë. Sillni armiqtë…Një grua e lidhur me zinxhirë, e veshur me të zeza, me hijezimet e torturave në fytyrë, me një bukuri të dëmtuar, shkrimtarja e parë shqiptare, Musine Kokalari, përpara tyre, thotë:“Unë s’jam fajtore. Unë s’jam fashiste. S’jam komuniste dhe ky nuk mund të quhet faj. Nuk jam armike…”

    Autori pikturon tabllo impresioniste. Në mes  llozha me kadife të kuqe, ku qëndron diktatori Enver Hoxha, vështron me manokël fytyrat e armiqve dhe me një copë pusulle, që korieri e sjell  tek kryetari i gjyqit, jep vendimin. Teatër i gjyqeve farsë. Dhe i pasgjyqeve farsë. Grotesk tragjik. Një javë më pas sekretari i partisë  i kishte thënë xhaxhait, Agronit, (ish partizan) se ishte parë që nuk kishte duartrokitur në teatër. Në ç’teatër? Në atë të gjyqit. S’kam duartrokitur? Mbase, kur kisha djalin (Hektorin) në prehër! Të dy duhet të kishit duartrokitur… E drejtë , tha xhaxhai. Bëj autokritikë…Patjetër, dhe të është shënuar në kartelë…

   Kështu, kur ishte tre vjeç dhe në teatrin e vrasjeve, nisi edhe jeta e vërtetë e aktorit Hektor Tomorri, djalit të aktorit Moisi Tomorri. Unë jetim, me babanë e pushkatuar dhe me xhaxhanë partizan, kumton ai. Tërë jetën i dyzuar, i përndjekur, por edhe i mbrojtur nga xhaxhai  besnik i idealit të tradhtuar. Dihej fati tragjik i familjeve dhe fëmijëve të deklasuar, apo me prindër të pushkatuar. Por edhe i familjeve të ndërkallura, pak më ndryshe. Luftë klase, thotë autori. Duhej armiku, madje edhe duhej shpikur, kur nuk ekzistonte.  

   Është meritë e autorit në paraqitjen adekuate me kohën, të Xhaxhait: besnik i idealit partizan, besnik i partisë, për partinë jap gjakun, por njëherësh edhe njeri i mirë, i sakrificës, që e mban familjen e vëllait, kuptohet jo fshehurazi, me leje dhe mbron të ardhmen e të nipit, Hektorit, por dhe të vetes…

   Nën tutelën e xhaxhait partizan, Hektoi arriti të kryente shkollën dhe të bëhej aktor në qytetin e vogël L, pa teatër, më pas me estradë profesioniste. Aty e filloi jetën aktoreske me ëndrra të mira, me shtëpi dhe me grua të bukur e të dashur, Erikën. Ai ndjehet i pëmbushur dhe këtë ndjesi ia jepte aktrimi, por edhe Erika. Përpiqej t’i mbante të dyja, por edhe lumturia përndiqej, thotë ai. Ndjehej gjithsesi i pasigurt, i rrezikuar. E përndiqte në çdo lojë e në çdo hap Dega e Brendshme, edhe nërmjet aktorit të ardhur nga klasa punëtore, angjenti i fshehtë i Sigurimit, Çaçoja. Ndaj bëri çmos të punonte fort edhe si libretist edhe si aktor  dhe të fitonte besimin e autoritetit, që e kontrollonte, por edhe dashurinë në rritje të spektatorit, dashuri që e ndjente dhe e mbante gjallë. 

   Loja e aktorit në skenë pëpara Enverit, është një skenë shekspiriane, një lojë demoniake e mahnitëse, siç i pëlqente Enverit, një lojë vetëm me një këpucë, si Çaplini, duke kërcyer pupthi si një kloun dhe goditur fytyrën me këpucë, më në fund i rrëzuar në skenë si Molieri i vdekur. Një gjetje gjeniale e shkrimtarit. Enverit i pëqente aktrimi, ai është gjithnjë në aktrim, di të luajë bukur, është vazhdimisht në rol, është magjistar i mashtrimit. Luajtëm siç i pëlqente atij: mbreti me lolon Ai u ngjit në skenë, i tëri në rol, demon i kuq. Enveri erdhi pranë meje, më ngriti, (kështu të ngre Partia kur bie), e pashë përmes qerpikëve të mi si përmes telave me gjemba, (Çfarë figurë mahnitese!)..Ti luan mirë. Ju, shoku Enver! Jeni ju , pa jemi ne. Të rrojë Partia! Me Ju në krye…..

    Megjithëse e fitoi këtë mbrojtje të dytë, Hektori nuk ndihej i sigurt nën  presionin mbytës të ambientit të jashtëm, por edhe të  brendshëm psikologjik, të përndjekjes, të frikës; nisi të mendonte për mbrojtjen e familjes, ndaj e largoi Erikën dhe Irisin nga qyteti L. i makthit dhe e dërgoi në Tiranë tek familja e saj më e sigurt, më e mbrojtur. Kështu kishte nisur tjetërsimi i tij, tëhuajëzimi i ngadalshëm e gërryes, si për shkak të karrierës të tij iluzive dhe të sfinksit pushtet. Shkrimtari Visar Zhiti, si një mjek psikoanalist e ndjek fatin e pacientit të tij. Çapi i parë fatal ishte bërë, kur nuk iu gjend Erikës tek lindëte vajzën, Irisin, se duhet të ishte në shfaqjen me Enverin. Ngjarja më e rëndësishme në jetën e tij, por edhe më fatalja… U nda nga Erika dhe vajza, Irisi, ndonëse i donte, por e pranonte se kështu ishte më mirë për to, u nda pa bërë asnjë përpjekje për bashkim, u mjaftua dhe u pajtua me gjendjen vetanake, boshin familjar dhe  me rolin e aktorit me maskë, me takime seksuale të rastësishme, por edhe me ngushëllimin e vetëm dashuror të Kukullës Barbi… Po mendon për Erikën, e pyeti Kukulla Barbi, infermierja. Po, E vuaj. E vuan edhe lexuesi ndarjen pa motiv nga Erika. A thua të mos e kishte dashur me të vërtetë? Është koha kur s’duhej dot dhe vetja… 

   Autori i romanit e ndjek dhe e përshkruan me penë të hollë e zhbirim mjeshtëror zgripin moral e shpirtëror të heroit të tij dhe të brezit të humbur, në kohën e qoftëlargut. 

   Absurdi dhe grotesku shtohen në skenat e fshatit. Ato janë të një bukurie të rrallë dhe të trishtë. Ndërkaq ai sjell dhe personazhin e paparë në letrat shqipe, Merkoshin, shkërbyesin burrë të dhimbjeve të lindjes së gruas, një dukuri e çuditshme me rrënjë pellazgjike, që e pasurojnë romanin me etnos dhe befasi artistike.    

   Akti i tretë ose pjesa e tretë e romanit, kur erdhi ndryshimi i madh i dëshiruar në vitet ‘90, gjendja ndryshon, por edhe stoli i romanit, merr një dritë tjetër, edhe në gjuhë. Edhe në ironi. Tashmë është një demokraci pa teatër. Ëndërrat realizohen me vonesë, kur s’duhen më, përsiat shkrimtari, se protagonisti vjen tashmë në Teatrin Kombëtar. 

   Romani, përveç përjetimeve të aktorit për këtë kohë të tretë, ka edhe një dimension tjetër, na jep edhe një informormacion të filtruar artistikisht për botën shqiptare dhe atë të jashtme të lidhur me Shqipërinë, ngjarjeve historike apo aktuale me personazhe të trilluar u shton dhe ata të vërtetë, (At’ Gjergj Fishtën, Mid’hat Frashërin, Odisea Elitis, – poetin grek nobelist, Nënë Terezën, diktatorin Enver Hoxha dhe emra të tanishëm politikanësh të lartë…), që së bashku rrinë natyrshëm si në jetë, dhënë jo si kronikë, edhe pse kjo është e modës tanimë, as si portretizime publicistike, por nëpërmjet ndjesive e reflektimeve të brendshme të personazhit kryesor. Kjo e bën që fikshëni i romanit, tejet i ndjerë, të kumbojë më i sinqertë, pra, më i vërtetë. Imagjinata e reales dhe realja e imagjinatës përzihen.  

   Visar Zhiti sjell të tronditshem kohë, ndal dhe te 1997, e përjetuar si një çmenduri kolektive, siç e pohon vetë. Skema Ponci, thotë ai. Një kamarier i kthen aktorit kusurin për kafetë e ngjeruara, jo në lekë, por me disa plumba në dorë… Pastaj një spektakël makabër: 

…një njeri i shkaluar mbante në duar një kokë të prerë njeriu, e kishte kapur nga flokët, e tundte, e kalonte tryezë më tryezë, ua afronte njerëzve, u kanosej dhe s’fiste fare. Syngrirë ai dhe koka e prerë…E njihnin atë kokë, ishte një i lagjes, që kishte kaluar me bandat kundërshtare.

   Një barbari që vjen nga e kaluara. 

   Visar Zhiti është tejet i ndjeshëm për vuajtjet e të tjerëve, për peripecitë, zvarritjen e nëpëkëmbjen e të përndjekurve dhe të burgosurve politikë edhe në kohën e demokracisë, që kërkojnë drejtësi dhe jo vetëm dëmshpërblimin e dënimit.  

   Visari ka qenë dhe mbetet poet i dhimbjes njerëzore, ka qenë dhe është me të mundurit, me të vuajturit, me të drejtën e mohuar, me të privuarit e lirisë, kundër çdo pushteti apo qeverie qoftë. Ja si e jep ai grevën e urisë të ish të burgosurve politikë në lagjen “Komuna e Parisit”, ku mori pjesë edhe Hektori, pesonazhi i romanit . “U dëgjuan sirenat e makinave të policisë. Një polic doli  me të shpejtë ngë makina e parë dhe hapi derën e makinës më pas. Ministri i Punëve të brendshme, që shoqërohej me tre-katër civilë, që rrethoheshin nga policë. Njëri nga civilët foli rreptë: “Ministri kërkon t’ju dëgjojë, ç’kërkesa  kini dhe t’ju këshillojë të lini greven e urisë, të meremi vesh…. Brofi më këmbë një grevist: Jep dorëhëqjen ti. Ti prokuror i diktaturës, ti që më ke dënuar! Ministri mbeti. Dukej si një nofull e madhe. Dhe iku. Pas tij edhe ish-kryetari i Degës së Brenshme të qytetit L,, i cili e kishte futur në qeli aktorin, që të shkruante një  dramë për ta… Përmes turmave të çakërdisura, po vraponte një zjarr. Një zjarr me këpucë. Në formë njeriu zjarri. Britmat: Liri, Lirak..Po digjej ai që kisha njohur unë,  (Liraku) që sapo kishte hedhur benzinë mbi veten… Ish të përndjekurit e Shqipërisë djegin veten per Shqipërinë, politikanët djegin shqipërinë për veten e tyre”.

“Është demokraci e tyre, s’është  jona” tha  aktori Ziu, i teatrit të rrugës…   

   Megjithatë Hektori ishte dhe mbeti rob i skenës, sepse e donte atë dhe lojën e aktorit. Ndonëse i lodhur dhe i zhgënjyer, aktron me teatrin e rrugës, në spital, në amfiteatrin e Durrësit, ku punonte si punëtor për riedukim, sepse teatër nuk kishte.  

   Visar Zhiti, si për ndrequr diçka të thellë në shpirtin tonë kolektiv, fton në romanin e tij shenjten Nënë Terezë. Ndjenja e mëshirës, mbi të gjitha e dashurisë, e përshkon tej e ndanë veprën. Por e shoqëruar dhe me çudinë.    

   Në kohën e pandemisë, kur njerëzit ishin mbyllur brenda nën trusninë e një stresi të ri, protagonisti i romanit eksperimentoi teatrin lëvizës me ekskavator, një ide gjeniale e studentit shqiptar të Milanos, Atjonit personazh. Kova e ekskavatorit, si një këpucë gjigante, brenda së cilës aktronin Hektori dhe Kukulla Barby, lëviste nga ballkoni në ballkon, nga pallati në pallat, nga lagjia në lagje, nga qyteti në qytet, për t’u gjendur pranë qytetarëve të ngujuar, të cilët këqyrnin e dëgjonin nëpër ballkone, dritare e taraca dhe tundnin duart si të çliruar. Teatër eksperimental, i pa paparë, absurd, por sa human! Ndoshta ishte shfaqja e parë në botë në kovën e një ekskavatori me skenografi këpucën dhe monologu ngjethes i aktorit, që të zgjonte jetën e ngujuar. “Kemi harruar të duam, të ndihmojmë nëri-tjetrin dhe veten,” monologonte ai dhe recititonte lutjen-poezi “Jetë” të shenjtores Nënë Terezë.

   Eshtë aftësia  krijuese e autorit të romanit, që na e jep personazhin në situata të tilla rënieje, por edhe në ringritje, ferri apo qielli. Por është dashuria që e ringjall, një dashuri që e kthen në jetë: dashuria e vajzës, Irisit, që vinte pas kaq kohësh nga Amerika bashkë me të shoqin nga Kosova, Marinin, një çift aktorësh dhe krijuesish, emigrantë në SHBA. Takimi i tyre i parë me Hektorin është i befasishëm, tronditës, i bukur, shërues. Për herë të parë u ndje baba i vërtetë. Ajo i solli lumturinë e munguar aq gjatë. ”Po merrja ngazëllimin e munguar, aq shumë së brenshmi, sa ndjeja gufime në gjoks…Ngjante me një dënesë. Ndarja mes nesh s’ia kishte dalë të fitonte..,”

   Irisi me Marinin qëndruan gjatë me Hektorin, për ta jetuar dhe ndihmuar, por edhe për të mësuar prej tij, për të shkruar për të. Janë shumë kuptimplote bisedat dhe ndjeshmëritë mes tyre. Marini është djalë nga Prizreni, nga Kosova, e zgjeron atdheun dhe shpirtin. Ata do të jenë edhe dëshmitarë të fundit tragjik të tij, të epokës së tij.

   Ky është edhe epilogu i romanit, rekuiem i Mozartit. Prishja e teatrit të vjetër me ekskavatorin përbindësh dhe mbetja e aktorit nën rënoja. Një skenë tronditëse, tragjike, por edhe domethënëse,  e përshkruar nga Visar Zhiti me ndjenjë, forcë dhe art Visarian. 

   Nisi shëmbja e teatrit, por edhe e aktorit brenda tij. Aktorët, të vjetër e të rinj, të ndarë më dysh. Teatër kundër teatrit. Në luftë me vetvetën dhe me qeverinë. Mendoj se aktori, ashtu si autori, nuk janë për prishjet, ata duan kujtesën, dëshminë, reliket e kulturës së shkuar, si muze, edhe për vetë historinë e tij teatrore, edhe me ato gjyqet politike që ishin kryer në të si lojë vdekjeje. Diku tjetër të ndërtohej një teatër i ri, fuksional, modern, i bukur, si në botën e qytetëruar. 

   Aktori i plagosur mediton: “Teatri ra i gjithë. Më ra trari mbi kokë, ai më vrau… Është skena ku erdha vetë, i ri. Herët – kur ishte vonë, ky ishte ende herët. Çdo vend ka teatrin që meriton… Mos isha prapë në rol? S’ka si të jetë ndryshe. Sidomos në një teatër, qoftë edhe i shëmbur… Duhesha kurban. Por s’jam as ne themelet e teatrit të ri. Ky ishte fundi im”

   Në momentet e fundit, i vjen Atjoni, studenti, si një engjell mbrojtës dhe përdëllyes: 

“Si i dërguar nga qielli. Nga andej vij…”

   Kjo ishte vdekja e parë, nën gërmadhat e teatrit. 

   Shkrimtari na jep edhe në një vdekje të dytë të aktorit, si gjithnjë të dyzuar,  në shtëpinë e tij, ku ai shkon  i plagosur për vdekje dhe si në jerm  rikujton jetën e tij, të dashurit e tij, nënë Marijen, Erikën, Irisin, Martinin, Kukullën Barbi, miqtë aktorë dhe joaktorë, maskat dhe këpucët e aktorit. Ndezi një qiri dhe  flakëzën e vogël sa një gjuhë zogu ia afroi një maske të errët lëkure dhe flakëzat  si flatra zogjsh  përpinë gjithë shtëpinë dhe atë vetë që u kthye në hi. (mos është urrejtja e antiaktorit për maskat e teatrit e të jetës me maska në fytyrë dhe hiri i përjetësisë të aktorit të vërtetë, që mbetet?)

   Në sekuencën e tij të fundit të imaginatës së ndezur, ai  sheh edhe arkëmortin e tij, ku bënin homazhe njerëz  me maska, mes tyre sheh edhe kurrizin e Çaços, aktorit spiun, që rënoi perfundimisht  jetën dhe martesën e Hektorit me Erikën, por tashmë ishte kthyer në teatrin politik të kohës. Një gjetje tjetër identifikuese dhe metaforike e autorit të romanit.

   Një parantesë: Tek flisja e denoncoja në TV prishjen e varrit dhe të bustit të Mit’hat Frashërit, ç’koinçidencë, personazh dhe në roman, gazetarja me pyeti: ”Kush e prishi varrin e Mid’hat Frashërit? – Mbeturinat e shëmtuara, por edhe të rrezikshme të enveristëve, thashë.- Konkretisht, pyeti sërish ajo. – Çaçoja, përmenda krejt natyrshëm, personazhin e romanit “Këpuca e aktorit”. Ai nga realiteti u fut brenda në roman dhe nga romani tani del në realitetin jashtë.

    Në roman, edhe kur ka ndonjë skenë, ku ngjan sikur bie ritmi apo tek-tuk zgjatje të qëllimshme, ngërthime eseistike, etj, ato janë pjesë strategjike e romanit, e ritmit dhe aritmisë gjenerale, e asimetrisë estetike, stili i përshtat kohës së rrëfimit dhe personazheve me asosacione idesh dhe “përroin psikik” të tyre.

   Teksti fundor ose epilogu III mbi Ukrainën, për mua fare i beftë, por që autori gjen një pikë lidhëse, misionare – teatrin dhe aktorin Zhelenski, tashmë president i Ukrainës, teatri shkon në front, është dhimbja konkrete për Ukrainën që po qendron e rrënuar. Përsëritet motivi human i Visar Zhitit për të rënët, për  padrejtësitë e kësaj bote, por edhe për qëndrestarët me gjakim universalizimin.

   Gjithashtu vë re tek-tuk edhe ndonjë referencë të personaliteteve të shquara të teatrit apo të kulturës, një shfaqje të eruditizmit, që sikur e bën veprën më të mençur, por Visari tanimë nuk ka nevojë për to, shkrimtaria e tij e bukur dhe e mënçur ka zërin dhe fjalën e tij magjike.

Studiues austriakë e shqiptarë në Austri

by

Hazir Mehmeti/

Ndërsa shfleton këtë libër, përjeton  menjëherë një mini enciklopedi  mbushur me ngjarje, personazhe,  fotografi, dokumenta, art,   të cilat flasin për kontributin e studiuesve austriakë për\ dhe mbi \shqiptarë, të shpërndarë në kohë dhe hapsirë, por  në brendësi  të  kapitujve, na përcjellë disi më thellë  ndaj këtij vëzhgimi emirik e fotografik. Si rrathë danteske  përfshihen  nën kapituj, që përmbajnë një vastë të gjerë tematikash ; etnia  shqiptare autokton në territorin e saj, gjuha shqipe si një nga gjuhët më të vjetra të njerëzimit,  copëtimi i Shqipërisë dhe shakatarët e saj,  gjenocidi  serb mbi popullsinë shqiptare, rregjimi komunist dhe viktimat e tij,  diaspora, ekselenca e saj në Austri dhe kontributi i saj në   ruajtjen e identitetit  dhe të gjuhës shqipe.  

Struktura e librit; ka një renditje  asimetrike në kohë dhe hapësirë dhe e rradhitur në formën e një Antologjie. Gjuha  me të cilën janë  shkruar këto përmbledhje përmban  një stil jo pompoz,  informativ- narrativ-citues- kulturor,  i thjesht, depërtues dhe fotografik për lexuesin. 

Përmbajtja 

Libri hapet me  një citim të Fan Nolit –

     “I vetmi shtet që ka mbajtur një politikë të mënçur në Shqipëri ka qenë Austria merhume e               Hapsburgëve…. S’duhet  t’ia hammë hakun!” 

Shpesh thuhet se, për ne shqiptarët  nuk egziston koncepti i “ i huaj”, për faktin se ne shqiptarët të karakterizojmë  në “Mik”, dhe “Armik” dhe në fakt për ne shqiptarët nuk ekziston kombësi, për ne  je o mik ose je armik . Mikut nuk i hamë hakun, mikun  nuk e presim  në besë, dhe  mirënjohjen për të  e kemi gjithë jetën. 

Më tutje Fan  Noli në  analizën e tij vijon: 

…”Ja kush ishin Arsyet e suksesit që Austria arriti të na mbronte deri diku nga fuqitë e mëdha.

a)Austria bazonte politikën e saj mbi Shqiptarët nacionalist.

b) Austria ngarkonte me punët e Shqipërisë ata njerëz që e dinin shqipen më mirë se çdo arnaut! “

Është pikërisht binomi “shqipja” dhe miku”,  çelsi i leximit të përmbledhjes të këtyre faqeve .

Dritare të tjera hapen dhe pyetje të njëpasnjëshme lindin kur vazhdon e lexon gjithë ata studiues, hulmtues, filozof, albanolog gjermanë dhe austriakë që  dhanë kondributin e tyre të madh në fushë të alabanologjisë. 

Pse pikërisht kaq shumë studiues të Austrisë lëvruan në këtë degë? 

  1. Ndoshta, sepse  Austria e dinte shumë mirë që gjuha shqipe ishte gjuha më e lashtë në Europë, gjë  e cila konfermon atomatikisht se ky popull ishte autokton në trojet e tij!? 
  2. Ndoshta…përgjigjen autori na i përcjellë nën forcën e sinergjive të vargjeve Naim Frashëri. 

Gjuhë  që fletë ky popull  flisjin Perënditë 

Atë flisjin Pellazgjitë… 

Greqishten ajo e polli 

Llatinishtja andej dolli …

Shpesh nga studiues shqiptar dëgjojmë të thuhet se Rilindësit ekzagjeronin vërtetësinë e fakteve dhe çështjes mbi gjuhën shqipe për shkak romaticizmit që i karakterizonte, por  autori Hazir Mehmeti,  si një “comparat”,  vendos në paralelizmë me vargjeve e Naimit  deklaratën s  albanologut, studiuesit, diplomatit gjerman Johan Georg Von Han,  në  “Studime shqiptare, Jena 1954;  Shqipja rrejeth nga Ilirishtja e cila në vetvete ishte gjuhë pellasgjike.

Lind pyetja: Nëse rregulla e treshit në matematikë është e vlefshme, si ka mundësi që nuk është e tillë kur ndjekim  llogjikën  se; nëse gjuha  rrjeth nga ilirishtja, dhe  ilirishtja është me prejardhje pellazgjike, atëherë përse nuk pranohet që gjuha shqipe rrjedh nga pellazgjikja?.  

Dinastia e Hasburgëve ishte një dinati  iluministe, para se të sythonte humanizmi në Europë. Kjo dinasti kishte  një vizion shumë të përparuar përsa i përket kulturave të kombeve përfshirë edhe atë shqiptare dhe për këtë shumë studiues prekën territorin. 

I pari studjes rezulton  Arnold Von Harff(1471-1505)  i cili më 1491( një vit para se të zbulohej Amerika)   përshkoi  nga Ulqini deri në Sazan dhe  krijoji fjalorin me 26 fjalë.. 

Më vonë kemi  hisorianin gjerman Johannes Thunman  krijoi  Veprën e tij “Hulumtime mbi historinë e popujve  të Europës lindore më 1774.  Jemi në periudhën  kur në Itali  në pushtet  është   papa me origjinë shqiptare i cili nuk është indiferent ndaj mësimit në  gjuhën shqipe, dhe vendos të hapi në  1732  Kolegjin “Corsini”, i cili për shkak të numërit të madh të shqiptarëve në këtë kolegj  trasferohet  në 1794 në San Demetrio Corona\ Cosenza\Itali  dhe interesi për sudime albanoogjike shtohet. 

Do të jetë historiani  austriak Jakob Filipp Falmerajer (1790-1861) i specializuar në periudhën bizantine  që do ti interesoj tema e Moresë dhe  do të shkruaj mbi Morenë: Historia e Gadishullit të Moresë gjatë mesjetës dhe Elementi shqiptar në Greqi, Munshen 1857-1861. 

Një  tjetër mik;  udhëtar, kronist, ulumtues, do të përshkonte territorin e shqipes, dhe ai është  Pedersen, i cili  këto kujtimet  do ti shtronte në dy veprat e tij,“Udhëtimet në viset e Drinit dhe kulturës shqiptare”  si dhe  vepra “Udhëtime nga Beogradi deri në Selanik”,  ku shpreh  hapur autoktonia e popullit shqiptar. 

Autori informon me personalitete me origjinë shqiptare që kanë dhënë një ndihmesë konkrete në zhvillimin ekonomik, art dhe kulturë në Austri,  informacione që shpesh nuk i gjejmë në tekstet shkollore  . Figurat si  Giorgio Basta, governator i Vjenës  ( 1550- 1607) komandant i ushtrisë gjermane në Austri, Karl Gega inxhiniri i rrugës hekurudhore Simeringut i cili rradhitet ndër 100 austriakët më të mëdhenjë përfshirë këtu Moxart, Froidin,Kafka etje.  Alexander Moissi 1879-1935,  me tonalitetin e zërit  dhe përfshirja në rolet e tij të sukseshëm si ajo Hamletit, bëri këtë artist me origjinë shqiptare të famshëm  në skenat e teatrit  Gjerman.

Edhe sot  janë një mori figurash të shquara austriake sot për sot në hulumtime albanologjike;  Wilfred Fiedler, me vëllimin e tij “ Këngë Çame” , apo vepra e tij madhore “Sistemi foljor i shqipes në gjuhën e Gjon Buzukut,  Kurt  Gostenschnigg  studiues  në kërkimet albanologjike, Basil Schader Prof, Dr me aktivitetin e tij në Zyrih,  Peter Paul Wiplinger, publicist, kulturë, art dhe fotograf.  

Shqiptarët ishin miq të ebrejve. 

Historia ka rrëfyr se si shqiptarët mbrojtën dhe shpëtuan me qindra e qindra ebrej. I vetmi vend në Europë që nuk dorëzuan ebrejtë.   

Përmendim këtu dy personalitetet me origjinë ebrej të madhin Norbert Jokli, themeluesi i studimeve albanologjike dhe Robert Shwarz me origjinë edhe shqiptare prej nënës.  

Rradhitja e presonazhve  në këtë libër i ngjan një piramide sa sublime aq edhe  astronomike.  

Në bazë të kësaj piramide  qëndrojnë figurat austriake,të cilat mbështetën gjuhën kulturën,  ndërsa  si planete rreth tyre, janë kontributi i shqiptarëve e në të gjithë këtë kozmo, bie në sy mirnjohja e autorit  për  rolin pozitiv të Austrisë mbi çështjen shqiptare, por mbi të gjitha detajet dhe renditja e informacioneve  në këtë libër flasin një himn atyre bashkëatdhetarëve të autorit që dhanë një kontributë për atdheun e tij, për gjuhën  dhe kulturën shqipe, për të gjithëata që nuk u kursyen për të mbajtur gjallë emrin  shqiptar 

Shpesh dëgjojmë  shumë kritikë të cilët thonë që historinë tonë e shkruan të huajt.

Në fakt të njëjtën gjë mund të themi  edhe  edhe për gjuhën tonë shqipe, që e studjuan  e vlerësuan më tepër të huajt se sa ne vet shqiptarët. Ishte lbanologu austriak Gustav Meyer(1859-1900) që përpunoi i pari  Fjalorin  etimologjik, botuar në Strasburg më 1891,  fjalor i cili përmban 1540 fjalë, ndërsa  themeluesi i filologjisë shqipe  konsiderohet studiuesi tjetër Austriak, filologu  Franc Xaver Ritter Miklosich. 

Studiuesit Austriak e njihnin rëndësinë e gjuhës shqipe  

Nëpërmjet veprave të  veprave të studjuesve austriak  se ata e dinin shumë mirë rëndësinë e kësaj gjuhe, të lashtë sa vetë njerëzimi, dhe mbi madhështinë e tij lexojmë deklaratën e Maximilian Lambertz 1882-1963: 

  • Historia e plot e njerëzimit  do të shkruhet atherë kur shqiptarët  të marrin pjesë në shkruarjen e saj”

Mendoj se kjo deklaratë  nuk vetëm  një  shënjë fisnikërie dhe sublime   siç është gjuha jonë në vetvete, por  edhe një shuplak morale për ne shqiparët që akoma nuk kemi shkruar historinë tonë të lashtë të vjetër sa njerëzimi.

Ndihma e drejpërdrejt  e Austrisë në investimin mbi kapitalin human 

Të mbash një shtet, alfa e tij është të investosh mbi kapitalin human. Këtë linjë ruajti edhe Austria me shtetin tonë të ri, të drobitur, të vobekët për shak të rolit të ndyrë të politikës së  Rusisë në  akordet me shtetin otoman tashmë i  kapitulluar ku territoret shqiptare shiheshin nga fuqitë e mëdha si një copë gjigande, Austria u mundua që ti jepte asaj  frymë nga mushkria e saj gjigande. E ardhmja janë të rinjtë, prandaj shteti austriak  gjatë viteve  1917\ 1918  nis  kontigjentet e para shqiptare nga Elbasani  në drejtim të Austrisë. Kjo arritje edhe në saj të forcave të brendëshme intelektuale, si  falë angazhimit të Luigj Kurakuqit por edhe të  Sali Butka e Hajdar Kolonja. 

Në 23 mars 1917 austriakët duke parë nevojën e madhe për mësues hapën Shkollën Normale në Shkodër, ku drejtor emërohet Gaspër Baltoja. 

Deri në Kongresin e Lushnjes sistemi arsimor në Shqipëri u mbështet  tërësisht në sistemin arsimor austrohungarez. 

Kjo periudhë në libër është evidencuar nga autori Hazir Mehmeti , me data historikë, dhe shoqëruar nga shumë figura të shquara. Ai  përmend  Hilë Mosi, Dr Nush Bushati, Çatin Saraçi, Remiz Baçe, Sokrat Dodbiba, Karl Gurakuqi, Irakli Buda, Lec Çurçia, Kolë Rrota.

Në këtë fazë  autori na informon që drejt  Austrisë  u nisën shumë  të rinjë shqiptarë me bursa  për të studjuar në universitetet austriake; Vjenë , Klagenfurt, Graz, Linz, Villah. 

Shtypi dhe organet 

 Intelektualë e student me mbrritjen e tyre në Austri gjetën liri veprimi dhe mbështetje nga  vendi Mik austriak . Autori  e plotëson këtë  pazëll  dike na bërë të ditur me shtypin dhe organet  e asaj kohe.  Përmendim Gazeta “Albanisch Correspondenze”     1912-1918 si dhe Shoqëritë e asaj kohë. Veçojmë  Shoqëria “ Dija” 12 Janar 1916;  Gazeta Vllaznija 1917; Shoqëria studentore “ Albania”; Revista “Djalëria”; Gazeta Ora e Shqipnisë; Gazeta Bashkimi Kombëtar; Revista “Dardania” me dr Skender Gashi;  “Djelli Demokristjan”. 

Gjuha, është arsyetim dhe vetëtidije, por në të njëjtën kohë  është, histori dhe kulturë. 

 “Arsimi është shpirti i një kombi” deklaronte  Hasan Prishtina (1873-1933), cili me të ardhurat e tij  siguronte mbajtjen e 10 shkollave në Kosovë  dhe të 60 nxnësve në Normalen e Elbasanit.  

Është pikërisht detyrimi  moral që kemi ndaj të gjithë atyre që shpenzuan energji ndaj  gjuhës mëmë, kulturës, dhe çështjes shqiptare, ndaj dhe autori  pa kursyer përcjellë një mori  personalitesh të njohur  dhe më pak të njohur me origjinë shqiptare që kanë frekuentuar Vienën. Përmendim;  Hilë Mosi, Gergj Pekmezi, Eqerem Çabej, Pandeli Sotiri, Eqerm Bej Vlora, Aleks Buda, Xhevat Korça, Skënder Luarasi, Pandel Sotiri,   Gasper Pali, Gasper Beltoja, Ndue Paluca, Filip Llupi, Gasper Shoshi, Hilmi Doko, Hivzi Xeka, Halit Narzani, Ibrahim Babmusta, Ismail Nishani Kodra, Izet Bibeziqi, Karl Larja, Kel Kolë Vila e shumë e shumë të tjerë 

Austria hapi dyert edhe për gratë intelektuale  

Marie Paluca Kraja artiste e popullit,  e nderuar me urdhërin Naim Frashëri  e shumë çmime e nderime të tjera. Studjuese  në Graz\ Austri dhe është  një patriote e shquar. Në formë të detajuar flet për figurën e saj edhe si patriote. Nga rreshtat e këtij libri mësojmë që ajo  Arratiset  nga burgu ku ishte dënuar për 5 vjte  dhe nëpërmjet Dalmacisë shkon e vazhdon aktivitetin e saj në Vjen .

Agni Todhri (1894-1982) Mësuese e merituar. Ishte  gruaja e parë elbasanse që studjoi jashtë vendit.

Matilda Çarkaxhiu, studioi në kolegjin e Kremsit pranë Vjenës, pas vdekjes u nderua me titullin mësuese e merituar   

Rregjimi Komunist dhe studentët e Austrisë 

Për shumë intelektualë të cilët  u kthyen nga  vendi mik Austria në atdhe regjimi u tregua i pa mëshirshëm. 

Një pjesë e tyre  u burgosën, të tjerët u internuan dhe disa  u pushkatuan. Autori rradhit një numër viktimash të rregjimit. Përmendim disa prej tyre  si Fadil Gurmani, Ethem Haxhiademi, Venermin Dashi, Kolë Margjin, Sokrat Dodbibaj, Lasgush Poradeci e shumë të tjerë e midis tyre edhe një grua Marie Taci. 

Gjenocidi  serb ushtruar mbi etninë shqiptare.

Në kapitujt e këtij libri autori Hazir Mehmeti  nuk është aspak indiferent në shtimin  e informacionit mbi gjenocidin serb ushtruar mbi etninë shqiptare. Politikë kjo e theksuar akoma dhe më tepër pas rënjes së Perandorisë Osmane. Këtë argument autori na përcjellë nëpërmjet  kronistit të asaj kohe të  sheteti austriak, Leo Freundlich  i cili me veprën e tij “ Albanische Golgota”(Golgota Shqiptare),dhe  evidencon artikullin, Die Albaneses mussen ausgerottet werden! (Shqiptarët duhet të shfarosen!) të  datës 12 nëntor  1912. 

Leo Freundlich në kronikën e tij  shkruan: 

Se në afërsi të Shkupit u masakruan 2000 shqiptar muhamedan, e jo larg Prizërenti u mbytën 5000 mijë  e shumë shqiptar janë therur nga serbët. 

Një gjenocid i tmerrshëm! Lexojmë  qart jo vetëm indinjatën, revoltën, por edhe dhimbjen dhe  padrejtësinë  që i është bërë këtij populli mbi këtë hemoragji  të shumë dekadave,  kanë mbirë vetëm lulkuqet. 

Një nga njohësit e mirë i rrethanave shoqërore, politike në trevat shqiptare  e në veçanti atyre në Kosovë ishte edhe prof Dr. Hermann Olberg. 

Tematika e mohimit të të drejtave dhe  gjenocidit në këtë përmbledhje  merr përpasa të gjera  në kohë dhe hapsirë.  

Mësojmë  mbi  një letër të e Hasan Prishtinës  së vitit 1931 ku deklaronte se   ”Afër një miljon shqiptar që banojnë në Kosovë dhe Maqedoni  nuk kanë asnjë shkollë në gjuhë amtare. Ju është ndaluar të themelojnë shkolla me mjete private.  

Nga  hulumt e  historianit të njohur Sir Noel Malcolm, në veprën e tij “Kosova a short Hystori “, shumë fakte mbi represionin serbosllav  ndaj shkollave shqipe  në ish Jougosllavi  autori  merr nga një mësues  Dr Xhevat Hasani , kryetar i mësuesve shqiptar në Austri i cili i ka përjetuar nga afër këtë represion.Po nga autori Malcolm mësojmë  se në perandorinë Osmane ishte një numër i konsiderueshëm skllavrish të krishterë por edhe një numër mysliman  për rreth 100 000 mijë nëpër Europë.  

Diaspora sot në Vjen 

Elemente  bazë i “identitetet shqiptar” në diasporë, ngelet gjuha e mëmës dhe kultura  shqiptare.  Gjuha shqipe edhe pse e reduktuar  dhe e asimiluar në shumë treva,  nuk humbet, por ngel tek ajo pjesë e shuar, si  gjuhë e martirëve dhe e shenjtorëve, e ëndërrimtarëve apo kabalistëve,  një gjuhë e pasur me zgjuarsinë dhe me kujtimin  që njerëzimi nuk mund t’i harrojë kurrë.  Gjuha shqipe  edhe sot  mban idjomën e njerëzimit 

Autori  Mehmeti  duke qenë i profilit të mësuesisë është i ndërgjegjshëm  se në emigrim\diasporë, gjuha, si çdo përbërës tjetër i kulturës materiale dhe intelektuale të një populli, është një pasuri gjigande por edhe brishtë, ndaj shumë formave të “ndotjes” për hirë të mos pasjes kontakt drejpërdjet me tokën mëmë, shkak të hibrizimit e bilinguzimit  gjë e cila po nuk u kurua paraqet rrezik  asimilimi,  prandaj së bashku me disa miq të tij morën pjesë në ngritjen si të shkollave  po ashtu të shoqërisë së Lidhjes së shkrimtarëve dhe e krijuesve shqipatrë  “ Aleksandër  Moisiu” në Austri, shoqatë kjo e gjallë, me botime, me orë letrare, e binjakëzim shoqatash të tjera motra.

Autori Mehmeti  me disa dromza na rrëfen si u njoh me  poetin  e madh Ali Podrimen, që i bashkonte jo vetëm vena artistike por  ndoshta dhe fati ku,  Vlora ( bejëza e tij) me Lum Lumin  do  të ishin në një Valcer mes reve të bardha qiellor. Eshtë krenar autori  që është takuar me Ibrahim Rrugovën,  e kush nuk do ishte. 

Ky personalitet  i quajtur “ Gandhi i Kosovës” për anti violencën që atë e karakterizonte. Autori  Hazir nuk anashkalon, por si shqiptar që është nuk harron të nderoj  mikun e madh të shqipatarëve  Albeer Rohan i cili pak kohë më parë kishte humbur jetën.

Autori  Promovon,  personalitet miq, shokë;  Dr Eqerem Zenelaj, Nuhi Bytyqit” Libri i luftës”; rrëfen për  veprën e dr Nustret Pallana Terrori i Serbisë  pushtuese mbi shqiptarët e dhjetra të tjerë.

Të rinjtë intelektual në diasporë 

Në gjuhën e popullit shqiptar  qëndron zemra e identitetit të tij,  të atij populli që ka lindur shumë përpara  se të krijonin shtetin\ kombin dhe ku gjuha përfaqëson legjitimitetin më të lartë të tij”, dhe këtë autori na e përcjell nëpërmjet autorit austriak  Holgher Pedersen  i cili citon për  gjuhën shqipe: 

Gjuha shqipe është i vetmi mjet i ndriçimit dhe përparimit moral. 

Ajo është një gjuhë e fuqishme dhe e bukur që duhet të jetë krenaria  e folsëve të saj…

Është pikërisht ky mesazh, që duhet ti arrijë diasporës. Në fakt në Austri autori na informon me shoqatën e mësuesve shqiptare si edhe me kryetarin  Dr Xhevat Hasani  human që energjitë e tij ja dedikojë  rritjes së numrit të nxënësve për mësimin e gjuhës shqipe në diasporë. Një numër të konsiderueshëm nxënës mesojnë gjuhën shqipe. 

Si një shuplakë morale, autori me një “stil –nirvane”rradhitë  fjalët e Fishtës për të gjithë ata shqipfolës në mërgim që nuk u mësojnë gjuhën e mëmës shqipe:

 “Pra, Mallkue njaj bir shqyptari..” të cilat goditin me forcë çdo shqiptar dhe cdo bir shqiptari të cilët  nuk i mësojnë fëmijës që në djep gjuhën shqipe.. “ dhe ju thaftë, po, goja, që përbuzë këtë gjuhë hyjnore;

Në këto faqe, autori mbështjellë në gjirin e tij  figura të rinjë e të reja  shqiptare intelektuale në Vjen të cilat jo  vetëm nuk humbën lidhjet, nuk u asimiluan por kërkojnë me çdo kusht të mbajnë gjallë botën shqiptare në gjuhë, në artë, në krijmatari, mësimdhënie si Ina Arapi,  prof  e gjuhës dhe e letërsisë shqipe në  Vjenë; Elona Kamberi  gazetare, përkthese dhe politologe; Shpresa Musaj e cila vazhdon veprimtarinë në Austri dhe merret me studime rreth prejardhjes, vjetërsisë dhe lidhjes së shqipes me gjuhët e tjera; Ardita Statovici artiste , pianiste e talentuar; Astrit Alihajdari aktor dhe autor; Eno Peçi , balerin solist dhe korograf; Fater Velaj piktor, fotograf në arenën ndërkombëtare; Shkelzen Doli, violinist. Autori skalit  në ato rreshta emrin e skulptorit Destan Gashi skulptor,  ngjyros me nuanca bukolike piktorin  Gazmend  Freitag e  spërkat me stilistikë  grimca të  oreve  letrare që zhvillojnë në Vjenë   

Vlora Mehmeti –Tërshani. Një humbje e madhe për familjen, kombin dhe shkencën. 

Autori, na sjellë për lexuesin një artikull gazete ku flitet për një figurë ekselent në Austri, një vajzë 35 vjeçe,  Vlora Mehmeti- Tërshana. Vlora, me prindër z. Hazir dhe zonjën Nexhmie, lind në fashatin Beçiq të  Drenicë nga një familje arsimdashëse.  Studimet i mbaron në Vjen. Imagjinoni këtë vajzë shqiptare, lindur në ditën e ekuinoksit të pranverës, 20 Mars, dhe njëkohësisht  né vitin   i levizjes politike për çlirimin e Kosovës (1982). Vlora që në moshë adoleshenciale niset në mërgim në Vjen. Ajo ka ide të qarta. I futet rrugës së studimeve. Dipllomohet, ndjek studimet e doktoraturës, dhe me forcat e saj brilante arrin në ekselencën shkencore të sferës mikrobiologjike në Universitetin e Vjenës. Vlora është e shkëlqyer, por jeta e saj si një orkide e brishtë në ditë acari  ndërpritet në moshën 35 e vjeçe. 

Nëse nuk do të kishte patur mbiemrin e autorit askush nuk do ta merrte vesh se Vlora  ishte e bija e  mësuesit dhe publicistit Hazir Mehmeti.  Ndoshta të atin dhimbja nuk i lejonte  falangjet e” buta”  mbi tastjerë, të shkruante për të, por ai  arriti të skaliste  mbi “alabastrën e trishtimit” vetëm emrin e të bijës,  me dy rreshta,  si një epitaf  mbi një “copë-paradis”.  U mjaftua vetëm me një dedikim ky prind, ndërsa për të tjerë shkroi me  dhjetra e dhjetra rreshta, ndoshta  se për këtë Yll, ishin arritjet e saj që flasin. 

Si të gjithë yjet, edhe Vlora  tashmë i përket qiellit. Yjet na orjentojnë, dhe Vlora është një simbol orjentimi për të gjithë të rinjtë në përgjithësi,  por në veçanti për të gjithë ata  të tjerët që janë në diasporë.  Yjet kanë karakteristikën e pavdeksisë, dhe Vlora  do të jetë e tillë, ashtu siç është edhe gjuha e mëmës që ajo fliste, të përjetshëm.  

Falenderoj  Zotin Hazir Mehmetin, për këtë punë të palodhur, të madhe në dhënin e informacionit të gjerë, si dhe për këtë kopje në  Bibliotekën  tonë A. Blluasci.  

Ornela Radovicka, 

Qëndra albanologjike,  pranë Bibliotekës A. Bellusci

Frascineto\ Cosencë\ Itali       

“VËSHTRIM SINTAKSOR NË POETIKËN E ASDRENIT”

by

(Me rastin e 150-vjetorit të lindjes)

  Prof.dr. Tefë Topalli

      (Profesor Emeritus)

150-vjetori i Asdrenit, poeti që nuk shkroi vetëm himnin, por edhe vargje romantike – A2 CNN

A b s t r a k t

Asdreni, që zë një vend nderi në letërsinë e Rlindjes sonë Kombëtare, duke u shtrirë edhe gjatë periudhës së Pavarësinë, është ndër poetët më të kompletuar që ka tërhequr vëmendjen e studiuesve të traditës  dhe që radhitet me të drejtë përkrah Mjedës, Nolit, Zef Skiroit dhe Migjenit. Ai jetoi e shkroi në mërgim, Bukuresht të Rumanisë, dhe ishte pjesëmarrës e veprimtar aktiv i lëvizjeve për liri e pavarësi, përparim shoqëror dhe lulëzim të Shqipërisë. Pa u zgjeruar në jetëshkrimin e tij, themi se vjershëtari drenovar pati një fëmijëri të hidhur, rini të vështirë dhe pjekuri të palumtur, derisa u nda së gjallësh, në mjerim, më 1947.

Në këtë shkrim, autori ka bërë objekt të punës së tij gjuhën poetike të Asdrenit, përndryshe, vështrimin e sintaksës së vargjeve, në rrafshin stilistikor të disa vjershave që autori ynë i Rilindjes Kombëtare dhe i Pavarësisë, i ka hartuar në variantin e shkruar të Veriut, përfshirë edhe një paraqitje të vjershërisë së poetit për larminë e strukturave strofike, nga distikët, tercinat, strofat me katër dhe gjashtë e tetë vargje, ndërtimet kolonë, strofat safike, tingëllimat, si dhe rimemat e skemat e tyre brenda kësaj njësie poetike. Mendojmë se ky vështrim brenda nivelit sintaksor dhe stilistik, sillet për herë të parë në këtë masë, ka mjaft risi hulumtimi nga këndvështrimi i poetizimit të leksikut, sintagmave dhe ndërtimit të frazës me përbërësit e saj funksionalë, aq më tepër që autori i këtij kumti ka veçuar edhe vjershat e gjata, duke i quajtur poemtha, pasi kalojnë mbi njëqind e më tepër, deri 400 vargje. Për Asdrenin, na duket me vend ajo që, autori, në pjesën e parë të punimit sjell të dhëna e fakte vlerësimi e studime që janë bërë për artin e këtij poeti drenovar, si para Luftës II Botërore, kur ai bëri emër në letërsinë tonë, ashtu edhe pas saj, duke përfshirë sidomos, botimet e herëpashershme të krijimtarisë së tij dhe lartësimit të asaj që pruri të re në vjershërinë shqipe, prej personaliteteve, si: Konica, Fishta, Karl Gurakuqi, Dh. Shuteriqi, L.Poradeci, R. Qosja në veçanti,  S. Hamiti, K. Bihiku, J.Bulo, R.Elsie.

***

I. H Y R J E :    Çdo gjë për Asdrenin….V l e r ë s i m i

Në këtë hyrje të këtij shkrimi për Asdrenin, po sjellim në mënyrë kronologjike studimet që i takojnë krijimtarisë së poetit drenovar. I pari që e ka njohur dhe vlerësuar është Faik Konica, i cili ka shkruar tek revista  e tij, “Albania” një kritikë, ku, ndër të tjera lexojmë: “Duke qenë se këndonjësit e së Përkohëshmes e njohin zotin Asdreni  si vjershëtuar, nuk do t’i zgjat tepër fjalët: veç dua, aq shkurt sa më mundet, të shfaq këtu disa mendime: të parën, përmi karakterin e vjershësjës në “Rreze të Diellit”: të dytën, përmi metrikë a masërie: të tretën përmi gjuhë të “Rrezeve”. 

I.Që në fletë të para të librit, vjershësia e z. Asdren shfaqet e lehtë, e qetë: fjalët kullojnë jo si dropull a përrua, po si një lumë pa vala, i shtrihur në mes barërash: Ashtu në krye, dhe ashtu gjer në fund. Mund të thohet përmi vjershësie të z.Asdren, ato që thotë vetë te vjersha “Natyra”(f.12)…Po vjershëtori i luleve e i gjelbërimit gjen një zë të gjerë e të rëndë kur këndon atdhenë e të ngjarat e mbëdha të Shqipërisë. Palla e Skënderbeut, që dolli më parë te “Albania” (e mbajnë mend, besoj, të gjithë këndonjësit tanë), mund të tregohet si pasqyra e mënyrës së z. Asdren në vjershësi trimërie. Ç’mendim i bukur, e sa bukur i derdhur, mendimi i dy vijëve të fundit:

…Se s’pret palla q’është një hekur i dheut

  Po pret dor’e fuqishm’e Skënderbeut !

II. Kanunet e metrikës shqipe janë të shumta. Masa më klasike është ajo tetëkëmbëshe….

III….Tërësia e “Rrezeve” është plot me vlerë letrare, e ky libër është një nga fare të pakët që meritojnë të jenë në libërtore të çdo shqiptari a të huaji që punon gjuhën shqipe. Mënyra e shieshme me të cilën u shtyp libri, është sipër çdo lëvdate. (1904)

**

Pas tij, ka vlerë të njihemi me paraqitjen që i bën Gjergj Fishta kësaj vepre poetike të Asdrenit, botuar në revistën e njohur të urdhërit françeskan “Hylli i Dritës”, që duhet të jetë i dyti shkrim, lidhur me përmbledhjen “Ëndrra e lotë”.

Asdren – Endra e lotë

Vjerrsha- Bukuresht – Shtyp.”Gutenberg” 

Str. Doamnei 20. 1912.-

“Qe një libër sikush! Mundet me u thanë me gjithë arsye, se me këtë libër vjershash asht shtue fort pasunia e literaturës shqipe; pse fillim e mbarim këtij libri ndihet një fllad i ambël njomësie e hijeshie fort të kandshme. Për në qoftë e vërtetë çka thotë Bajroni, se poezia përbahet prej ndiesive të nalta e të ambla, e prej shqiptimit të mbarë e të ardhshëm, padyshim libri i z.Asdren, “Endra me Lotë” përmbledh në vetvete shumë poezi të thjeshta, tue qenë që ndër të pesë pjesët, ndër të cilat asht nda libri, vegojnë mendime të naltueshme, të shprehuna me gjuhë të pastër e të  hijshme. Mbas mendimit tim, ky libër tfaqë ma së miri çka ka të hijshëm në vetvete dialekti i Toskënisë. Do shqiptarë, kur shkruejnë shqip, e përziejnë gegnishten e toskënishten në një mënyrë kaq të vrazhdë, sa mos me t’u ba me e këndue. Ajo s’asht gjuhë: ajo asht si mushku, që s’asht kalë as gomar.  Për me u përba gjuha letrare, nuk asht nevoja, nuk asht nevoja me krijue një gjuhë të re: lypet vetëm me e njoftë gjuhën e me i ditë rregullat e saj mirë, e masandej me i rreshtue fjalët në shkrim me mjeshtri; e, atëherë koha e dija e estetika kanë me gjykue se cili dialekt do zgjedhë për gjuhë letrare në Shqipni. Për këtë arsye libri i Asdrenit asht një shembull, që do ndjekë prej shumëkujt. Unë shpresoj se autori ka me punue prap e prap, pa u lodhë, në Parnas të Shqipnisë, e se, me botime të tjera, ka me begatë ma tepër pasuninë e literaturës shqipe, tue u mundue mbas sotit me iu vu pak gja ma tepër teknikës së vjershave e trajtës së përjashtme të poezisë. “

                                                            (Gjergj Fishta, Vepra-9, Botimet “Fishta”, 

                                                     Lezhë, 2004, f. 155-156) (Hylli i Dritës, 1914/9, f. 264)

Njëri nga poetët në foton më lart, Lasgush Poradeci, i ka kushtuar një vjershë – portret me dy tercina, poetit drenovar:

                                                  A s d r e n i t

Burr’i urtë-e i veçuar,

 Shqipëtar me shpirt të qruar,

 Vjershëtor vjershëkënduar:

                                                             ***

Pate shkruar e punuar

Kombin për ta kombësuar,

Shqipen për ta shqipëzuar.

Studiuesi i tretë, i nivelit të lartë shkencor, që e ka pranuar Asdrenin si poet të shquar, madje edhe në një libër mësimi për shkollat e mesme, është E.Çabej, i cili e ka radhitur autorin mes shkrimtarëve shqiptarë që duhen studiuar nëpër shkollat shqiptare të kohës.Në faqet e para që shënuam Çabej jep pak të dhëna jetëshkrimi, tre vëllimet e botuara: Rreze Dielli, Ëndrra e Lotë e Psallme Murgu. Lidhur me artin e Asdenit, shkruhet: “Asdreni është poet lirik që rron në artin e për artin e tij. Ay është poet artist në kuptimin e plotë të fjalës. Vjershat e tij janë të punuara mirë dhe të përsosura në pikëpamje formale. Ay është mjeshtër i formës.Është për t’u vrejtur se gjithë veprat e Asdrenit kanë një njësi dhe kontinuitet organik midis tyre. Kjo njësi i përshkon të gjitha.Bashkë me këtë njësi shohim dhe zhvillimin e poetit nëpër veprat e tij: ky vjen gjithnjë duke u përsosur. Ideja e atdheut dhe ndjenja e natyrës gjejnë shprehje të gjallë te ky poet. Ky është këngëtar i jetës së katundit dhe i qyteteve të vjetra shqiptare. Gjuha shqipe…Por me rëndësi ka fakti që Asdreni formon kalimin nga brezi i kaluar në poezinë moderne shqiptare. Gjuha shqipe është duke u derdhur te ky poet në forma të ra…” Në lëndën antologjike autori ka zgjedhur 7 poezi, kryesisht prej përmbledhjes “Psallme Murgu”.                                                            ***

Edhe poeti e përkthyesi Petraq Kolevica, ka një të dhënë mjaft interesante, e cila lidhet me Asdrenin, nga L.Poradeci, botuar së voni, si kujtime për poetin e liqenit….

“…Siç thashë, poezia duhet të jetë koncize. Ja për shembull, pozia që kam bërë për Asdrenin. Tepër e shkurtë është, po unë i kam thënë të tëra ç’duhet thënë për të: Burr i urtë e i veçuar. Kështu ishte Asdreni. Shumë njeri i mirë, i urtë dhe gjithmonë i vetmuar: Shqipëtar me shpirt të qruar. Patriot i madh ishte. Erdhi edhe vullnetar në kohën e princ Vidit për të luftuar me armë. Dhe pastaj i përmend atributet e tjera: Pate shkruar e punuar-Shqipen për ta shqipëzuar-Kombin për ta kombësuar. Po ai Maloki thotë: Pse, ky është Asdreni? Po, ky është! Kaq mund të them unë për të. Për Naimin kam thënë më tepër, se për Naimin ke ç’të thuash më tepër.”

                                       ***

 “Mbledhja e parë e vjershave të tij me titullin “Rreze dielli” u botua në Bukuresht më 1904. Zef Skiroi e pret me këto fjalë lindjen e kësaj vepre….”Nuk kemi nevojë për shum fjalë për të lavdëruar veprën e Asdrenit, vetëm themi, me gëzim të math, se në këto vjersha, të cilat shpërndajnë me të vërtetë rreze dielli, ay ka fituar një vend me nder pranë poetëve kombëtarë më të famshëm.”Shkrimtaret Shqiptare 2-Adrion LTD

Revista “Albania”, nga ana e saj, shkruan: “…Gjuha e z. Asdren ësht e kulluar, elegante dhe e gjallë…” Duke u njohur me paraqitjen e poetit drenovar, në këtë tekst letërsie, mësojmë se te revista e mësipërme Faik Konica, shkruan se Asdreni “është një poet i cili në vargjet e tij është përpjekur që të përhapij midis djalërisë shqiptare ndienjën kombtare.”   

                                      ***                                        

                                  Botime e studime pas Luftës II Botërore
Asdreni – Rreze Dielli e book Part 1 - Libraria Ime

Asdreni i kushtoi shumë vëmendje dhe përpjekje formës poetike. Në krye gjuha e krijimeve të tij ishte e ngathët, shprehja e zbetë, krahasimet të zakonshme; në një varg krijimesh të para gjejmë mfigura të kërkuara, dikimi i leximeve romantike, si “rngjëllore”, “magjiplotë”, “verbim magjie” etj. Ndonëse kjo dukuri do të ndeshet edhe në disa krijime të periudhsë së mëvonshme të stërholluara, në përgjithësi prirja themelore e gjuhës së Asdrenit është qartësia dhe thjeshtësia. Duke punuar me dashuri të veçantë dhe me këmbëngulje, Asdreni arriti ta përsosë më tej gjuhën e vet dhe ta çlirojë nga të gjitha pengesat, që ia kufizonin forcën shprehëse. Krijimet e periudhës së pjekurisë shquhen nga rrjedhshmëria, muzikaliteti, thjeshtësia…Disa mjete stilistike të Asdrenit lidhen me poetizimin dhe idealizimin e jetës fshatare dhe sidomos me synimin e poetit për të shprehur dashurinë e vet për natyrës dhe ndjenjën e dashurisë së pastër….Në stilistikën e poetit gjejmë edhe ndonjë ndikim nga folklori. Kjo vihet re në krahasimet me të cilat jepet bukuria e vashës në poezinë “Ti me sytë e zinj” (“o moj ti me sy të zij , q’i ke buzët si qershi”) edhe në ndonjë krijim tjetër letrar…. 

                           ( Koço Bihiku, Asdreni- Vepra-1, Tiranë, 1976, f. 47-48)

Veçori tjetër e poezisë së Asdrenit është strofika e larme. Ai përpunoi një pasuri të madhe strofash. Gjejmë tek ai katrenin, strofat gjashtëshe, tetëshe, dhjetëshe e dymbëdhjetëshe; krahas distikut, poeti përdori edhe vjershën monokolare. Ndër strofat më të preferuara të Asdrenit ishte soneti; ai shkroi rreth 30 sonete, disa prej të cilave përfaëqojnë modele në llojin e tyre në poezinë tonë…(f. 48 – 49).Asdreni - Libraria Ime

Shkroi kryesisht në jamb katërkëmbësh dhe pesëkëmbësh; në sonetet e viteve të fundit përdori më shpesh vargun njëmbëdhjetërrokësh. Pas jambit vjen trokeu si forma që Asdreni e shfrytëzoi në shkallë të gjerë në krijimet e tij. Në varg trokaik janë shkruar poemi “Burri i dheut”, “Lulëkuqja”, “Ditë prenvere”, “Gjendja jonë”,  “Vlorës” etj. ..Në disa krijime, si në “Flamur të rrosh”,  “Apolloni”,“Vdekja e Byronit” etj. Zgjodhi amfibrakun si formë për të shprehur në mënyrë të plotë mendimet dhe ndjenjat e tij. E reja që solli Asdreni në lëmin e prosodisë është vargu i lirë, me të cilin ai e pasuroi poezinë shqipe…Vargu i lirë që solli Asdreni mori zhvillim të mëtejshëm në krijimtarinë e Migjenit, G.Palit etj., duke hyrë përfundimisht si arritje me vlerë në fondin e poezisë shqipe. 

                               (Koço Bihiku, Asdreni- Vepra-1, Tiranë, 1976, f. 47- 48 – 49)

***

Përmbledhja “Psallme Murgu” që sollëm këtu, është një botim postum, me komente të stiduesit Leka Ndoja,me 81 vjersha motivesh të ndryshme dhe ndarë në 5 pjesë, sipas E.Çabej: Flaga e vatrës, Vallja e jetës, Ngjyra ylberi, Lule dhe gjêmba. L.Ndoja shkruan: “Asdreni “murgu” i artit, përmbledh në “Psallmet” lutjet e mërgimtarit, që i ndarë nga familja e atdheu përjeton një gjendje të dyfishtë largësie fizike e shpirtërore, një “vjeshtë” lirike të idealizuar, për të theksuar shrehjen e izolimit, tëhuajsimit shpirtëror në vendin e huaj….Veçoria e madhe e Asdrenit është se ai përdor një gjuhë të pasuruar me trajta të gegënishtes, duke krijuar një ekuilibër të përsosur të formës shprehëse standarte për kohën, dhe tepër të stilizuar si gjuhë letrare duke e tejkaluar dhe Lasgushin që në këtë pikë nuk e ka ndjekur mjeshtrin pararendës, duke ruajtur ngjyrat lokale të Pogradec-Korçës…”…Jo më kot Konica i vishte Asdrenit si poet, kualitetin e futjes së frymës kombëtare tek të rinjtë e kohës, e të gjitha kohëve, por ky opinion i përhapur tashmë nuk mund të vërë në dyshim Asdrenin e hymneve triumfale kundrejt lirikës universale të tij…”

**

 “Kur më 1930 u botuan “Psallmet e murgut”, rinia nisi ta njohë për herë të parë Asdrenin në mënyrë pak a shumë të plotë. Ky rizbulim i vonë i ka ngjarë më se një poeti në të kaluarën, bie fjala Çajupit. Poezia e Asdrenit, e cila ishte ndër më populloret e kohës, ishte gati vetëm “antologjike” popullore. Libri i tij i fundit, më 1930, ka qenë, nga kjo anë, një revelacion. Pa dyshim, nuk ishte e lehtë atëherë të thelloheshe në kontradiktat që përmbështillte arti i Asdrenit dhe në disa dobësi. Po nuk ishte dhe e vështirë të kuptoje se fliste një zemër e gjakosur. Ne sot e shohim mirë se si ai zien kundër padrejtësive shoqërore (le të kujtojmë vjershën mbi Luftën e Vlorës), ai që pati shpresuar shumë më shumë nga çlirimi kombëtar. Poeti lëshonte psherëtima tragjike, sepse nuk mund të duronte fatin që e kishte pllakosur Shqipërinë e 12-ës. Po, së fundi, ai kërkoi të shkëputej  nga “kjo botë e pandrerqshme”, të ndrydhej në një si qeli, ku të mos depërtonte dhimbja e kohës, si një vjershërit “mjerush”, për të cilin e tashmja bëhej argëtim shpirtëror i mbyllur, – ngushëllim me vargjet vetë, – kurse e ardhmja, – e ardhmja çfarë do të sillte?

Këto lloj kontradiktash kanë shumë domethënie për veprën e Asdrenit e për kohën. Pati njerëz që koha i shpuri të thyejnë penën e ta jetojnë thuajse fatalisht batërdinë e Shqipërisë së tradhtuar nga bejlerët e agallarët me shokë. Mihal Gramenoja, vërsniku i Asdrenit, qe njëri ndër ta…Ne e përkujtojmë Asdrenin në çka ai i dha Shqipërisë më të bukur e me vlerë, në çka mbetet prej tij e pavdirë, dhe Asdreni la një trashëgim, që e rendit ndër poetët të cilët e ngritën lart vjershërinë shqipe. 

                                 (Dh.S.Shuteriqi, Autorë dhe tekste, Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, 

                              Kombinati poligrafik “Shtypshkronja e Re”, Tiranë, 1977, f. 419-420).

                    ***

 “Asdreni është nga ata shkrimtarë të paktë që jetoi dy epoka të zhvillimit historik të shoqërisë shqiptare dhe arriti të përshëndeste lindjen e “diellit të ri” për Shqipërinë, epokën që agoi me fitoren erevolucionit popullor.

Shqetësimet e mëdha të dy epokave, të Rilindjes dhe të epokës që nisi me fitoren e pavarësisë më 1912 dhe mbaroi me humbjen e saj më 7 prill, aspirata e një shoqërie të ndërtuar mbi baza të vërteta demokratike, të cilën nuk e pa të realizuar veçse kur ishte duke numëruar ditët e fundit, përbëjnë brendinë e tërë veprës së poetit, lëvrijnë në vargjet e tij, u japin atyre forcë dhe jetë…

Asdreni e pa kryesisht vegjëlinë si viktimë të pabesisë dhe të tradhtisë së shtresave të larta, në poemën realiste “Burri i dheut” (1920) ai e dha përfaqësuesin e vegjëlisë me tipare sociale konkrete, me vetëdijën e interesave të shtresës së vet. “Burri i dheut” është nga të paktat krijime që pasqyroi veprën e vegjëlisë në Luftën e Vlorës dhe gjendjen e saj të mjeruar sociale pas fitores…Kësaj teme poeti do t’i kthehet sërishmi me “Luftëtarin lypës” (1922) që është një rrëfim tronditës i luftëtarit të mbetur rrugëve pa asnjë ndihmë e përkrahje dhe një akuzë therëse për ata që “zhgryhen mbi fron” pa i vrarë ndërgjegja për tradhtinë dhe pabesinë e tyre…. 

                              (Jorgo Bulo, Tradita dhe risi letrare, Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”,

                           Kombinati poligrafik “Shtypshkronja e Re”, Tiranë, 1981, f. 131,134, 135.)

                                                                         ***

Për Himnin shqiptar të Asdrenit:

   Karakterizime dhe krahasime

 “Himni është këngë solemne, këngë e lavdit, vjershë që hartohet në frymë kombëtare, duke përfshirë përhershmëritë kombëtare në trajtë të dendur e simbolike. Vetëm kur kjo i përmban këto esenca dhe njëherësh pranohet nga të gjithë si e tillë, mbërrin nivelin e këngës simbolike e përfaqësuese të kombit. ..Në shqip vjersha të tilla kanë shkruar Asdreni, Fishta, Noli e Lasgushi….Sipas dëshmisë së Lasgush Poradecit, Asdreni himnin kombëtar Rreth flamurit të përbashkuar (me 6 strofa) e shkroi rreth vitit 1907 në Bukuresht, me kërkesën e Korit Kishtar Shqiptar, kor që po bënte punë kulturore atdhetare. Kjo vjershë për herë të parë u botua në Liri e Shqipërisë në Sofje, më 1912. Në fillim ky u bë himni i kolonisë së shqiptarëve të Bukureshtit, u përhap në Shqipëri dhe u pranua si himn, edhe pa u përgatitur për këtë qëllim, por u pranua nga populli dhe nga kryengritësit dhe u këndua edhe me rastin e ngritjes në flamurit më 1912, në Vlorë….

Aty janë bashkimi, besa, shpëtimi dhe betimi, koncepte kombëtare, po edhe fryma kundërshtuese, kryengritëse që do të zhvillohet në pesë strofa të tjera. Në këtë nivel kënga e himnit hyn njëmend në sferën e lavdit, përkushtimit të tërësishëm deri në nivel identifikimi; po edhe në nivel të shenjtërimit, që është një shkallë sipërfaqësore e lavdimit. Në këtë mënyrë, kënga e Asdrenit nis udhën e ngritjes nga kënga tokësore në një këngë qiellore, të përjetshme, si lavdim i therorisë për atdhe. Krijimi i kultit të heroizmit, i cili është provuar më parë në nivelet jetësore. Atdhetare. ….

Poezinë Hymni i flamurit kombtar Gjergj Fishta (me 10 strofa) e shkroi më 1913, dhe kjo këngë u këndua për të parën herë nga nxënësit françeskanë nëpër rrugët e Shkodrës, ditën që Fishta me miq të vet kishte ngritur flamurin kombëtar në kumbonaren e Kishës së Gjuhadolit….Janë bërë këtu bashkë bekimi dhe mallkimi hyjnor, një prosede i provuar me denduri edhe në vjersha të tjera atdhetare të Fishtës. Është këtu figura e tokës së bekuar e dhënë nga vetë Zoti, garancë e një konvence hyjnore që shkon përtej bindjeve individuale. Tema tjetër e zhvilluar në himnin e Fishtës është kryengritja dhe qëndresa  shqiptare, që merr konotacione kohore, historike, tejhistorike, po që përfundon rëndom në figurën identifikuese të luftës së Kastriotit, si identitet i brendshëm kombëtar, po i njohur dhe i pranuar edhe nga të huajt….Hymni flamurit kombtar i Gjergj Fishtës është vërtetë një këngë kombëtare me të gjitha karakteristikat e poetit Fishta…

Noli e shkroi vjershën  Hymni i Flamurit (me 6 strofa) me 14 nëntor 1926 dhe u botua në një numër të Lirisë kombëtare të Gjenevës, numër që i kushtohej festës së 28 Nëntorit. Është kjo një thirrje e drejtpërdrejtë e identifikimit me simbolet nacionale, të cilat zbulohen në figura të dashurisë së dheut e të familjes, në figurat themelore të fashurisë njerëzore, duke gjetur kështu ngjyrimet e flamurit për të theksuar gjenezën dhe historinë e këtyre shenjave si produkte të jetës kombëtare. Në këtë vështrim himni i Nolit është i zotëruar nga retorika dhe ideologjia kombëtare…..

Lasgush Poradeci e shkroi Marshin e djalërisë me përcaktim zhanror (Himn Kombëtar) në vitet ’20 dhe e botoi në librin e poezisë Vallja e yjeve  në vitin 1933. Kjo në të vërtetë është një këngë për zemrën e djalërisë. Himni i Lasgushir është një himn, para së gjithash, poetik, duke ruajtur skemën e njohur lasgushiane të krijimit të figurave, të pamjeve e të vizioneve kombëtare, që përherë përfundojnë me atë artikulimin e kualitetit të veçantë të brendshëm: të dhembjes e të lavdit të vetvetes. Vjershat-himne të dy autorëve të fundit, janë pa përpunim muzikor….. 

(Sabri Hamiti, Vepra letrare-6, Shtëpia Botuese 

            Faik Konica, Prishtinë, 2002, f. 304-313)

I pari nga studiuesit e huaj, albanologë, që kanë njohur një pjesë të mirë të krijimtarisë së poetit drenovar, përndryshe, të përmbledhjes Rreze Djelli (Sonnenstrahlen), Bukarest, 1904 (Toskisch), ka qenë albanologu austriak Maximilian Lambertz (1882 – 1963). Autori ka vjelë nga poezitë e Asdrenit, shembuj e modele ndërtimi të frazës (periudhës), në monografinë gjuhësore Periudha hipotetike në gjuhën shqipe “Die hypothetische Periode im Albanischen”, botuar në revistën Hulumtime indogjermanike (“Indogermanische Forschungen”, 1914-1915, Vëllimi i 34-t.) 

Tetëdhjetë e tri vjet pas Lambertz-it, shkrimtari, përkthyesi, interpreti dhe specialisti në studimet shqiptare, kanadezi Robert Elsie (1950-2017), hartoi një Histori të letërsisë shqiptare (1997), në 13 krerë, plus Kronologjinë e letërsisë shqiptare, Bibliografinë dhe Indeksin e emrave. Autori, me dëshirën e tij,  është varrosur në kryeqendrën e Dukagjinit, Theth. Elsie është quajtur Bir shpirtëror i Shqipërisë. 

Nga ky studiues i botës shqiptare, për Asdrenin, s’kemi çfarë të shënojmë, përveçse një pohim, ndoshta jo aq të njohur, lidhur me qëndrimin që mori poeti ndaj pushtimit të vendit nga Italia fashiste. Shkruan kanadezi: “ Asdreni në fillim përshëndeti pushtimin e Shqipërisë nga Italia në Pashkët e vitit 1939 dhe shkroi Credere, obbedire, combattere, por rrëmuja e shkaktuar nga pushtimi dhe lufta ia bëri fare të qartë dhe me dhimbje se shpresat për pension qenë të kota. Për këtë të dhënë, Elsie nuk e jep burimin, që kërkon një vepër shkencore. 

Të fundit për këtë Hyrje po japim punimin më të shënuar shkencor, kushtuar artit poetik të Asdrenit, hartuar si tezë Doktorate nga prof. R.Qosja, me titull “Asdreni. Jeta dhe vepra e tij”, në vitin 1972, mbrojtur në Universitetin e Tiranës. Pa hyrë në përshkrimin shkurt të përbërësve që e formojnë këtë monografi, sjellim një vlerësim që ka bërë studiuesi fishtolog, Dr. Tonin Çobani për këtë libër, ditën e promovimit të ribotimit të saj në Drenovë të Korçës, ku merrte pjesë edhe autori i saj: “Monografia voluminoze e prof. Rexhep Qoses “Asdreni, jeta dhe vepra e tij” është shëmbull i një shkolle estetike shqiptare për metodologjinë që ka përpunuar ky autor në shtrimin dhe strukturimin e lendës së paraqitur. Si një ngrehinë e padukshme ndihet gjatë gjithë librit qartësia e koncepteve estetike që e kanë udhëhequr autorin me konseguencë nga konkluzioni në konkluzion, nga kapitulli në kapitull. Këtë cilësi, që lidhet me talentin prej studiuesi të autorit dhe me punën voluminoze dhe sistematike, mund ta krahasojmë pa frikë se gabojmë me punën e instituteve apo të institucioneve të specializuara dhe me tradita, që, shpesh herë ose na kanë munguar ose nuk kanë qenë eficente te ne.”

Pasazhin në vijim (me pak ndërhyrje tonat) e shkëputem nga libri Panteon i rralluar

i R.Qosjes, ku është botuar kreu XIX i monografisë. Në këto 17 faqe, autori ndalet në mënyrë të veçantë tek stili letrar dhe figuracioni në poezinë e Asdrenit, duke nisur nga:

Epitetet dhe krahasimet – Autori fillon me një kredo të punës që do të ndjekë gjatë studimit: “Karakteristika e stilit të një poeti është e arsyeshme të kërkohen në poezitë e tij më të mira, por kjo kurrsesi nuk do të thotë se edhe në vjershat e tjera, që nuk janë në nivel artistik të atyre më të mirave, nuk dallohen karakteristikat e stilit të atij poeti…Asdreni e fillon krijimtarinë poetike me vargje bombastike, retorike, të cilat e tregojnë natyrën e ndjenjës së tij në momentet e krijimit të tyre më të mirë se ç’e përmbajnë atë ndjenjë brenda strukturës së vet figurative dhe ritmike. Vjershat e tij të para ai i shkruan nën presionin e një temperature të lartë emocionale që nuk është shndërruar pra edhe në vlerë të tyre të brendshme artistike. Në këto vjersha duhet kërkuar me pishë ndonjë figurë e përshtatshme stilistike dhe nuk është e sigurt se mund të gjendet aq lehtë….Përkrah këtij përcaktimi të akademikut Qosja ka ecur edhe gjuha poetike e këtij poeti. Në konkretizimin vizual, figurativ, të botës poetike të Asdrenit rolin më të madh e luajnë epitetet dhe krahasimet, personifikimet dhe metaforat e simbolet, megjithëse toni retorik, i shfaqur në fillimet krijuese, mbetet një prej cilësive të përhershme të shprehjes së tij. …Kështu, për shembull, epitetet janë më të shpeshta në vjershat e tij lidhur me natyrën dhe dashurinë, sesa në vjershat patriotike, sociale dhe politike si dhe meditative, ashtu sikundër janë më të shpeshta në përmbledhjet Ëndrra e lot dhe Psallme murgu, si përmbledhje të pjekurisë krijuese, sesa në përmbledhjen Rreze dielli apo në vjershat e përmbledhjes së pabotuar Kambana e Krujës. Mund të vërehet, gjithashtu, se në dy përmbledhjet e tij më të mira epitetet janë më të shpeshta se ç’mund të jenë në krijimtarinë e poetëve tanë më të dalluar të Rilindjues: Jeronim de Radës, Zef Serembes dhe Naim Frashërit… Kjo nuk do të thotë se të gjitha epitetet e Asdrenit janë të reja, të freskëta, të panjohura në poezinë shqipe përpara tij; një numër i mirë i epiteteve që shfrytëzon ai në vjershat e përmbledhjes së parë dhe, madje edhe të dytë, janë aq të përdorura si në poezinë e Rilindjes, ashtu edhe në poezinë popullore, saqë lehtë mund të quhen epitete të banalizuara nga shfrytëzimi i tepërt…

Sikundër përdor epitete të shfrytëzuara dhe banale, por edhe të reja dhe befasuese, Asdreni përdor në poezinë e tij edhe karahsime të shfrytëzuara dhe bamale, por edhe të reja, origjinale, të panjohura në poezinë shqipe…..Në vijim të këtij kreu autori merr e përshkruan krahasimet, personifikimet, metaforat dhe simbolet, në të cilat është derdhur gjithë mjeshtëria e dija letrare e këtij shkrimtari e studiuesi, si Rexhep Qosja. (f. 519  – 536) 

***

Në udhën e Naimit

Le ta nisim nga versniku i Asdrenit, siç e quan Dh.Shuteriqi M.Gramenon, novelisti i këndshëm i viteve të para të shekullit të kaluar, i cili ka përdorur paskajoren gege që në strofën e parë të vjershës “Për mëmëdhenë”, ku dalin dy paskajore gege me vlerën e urdhërores (strofa I, III):

Për Mëmëdhenë, për Mëmëdhenë,

Vraponi, burra, se s’ka me prit !

Të vdesim sot ne me besa besë

Pranë Flamurit të kuq q’u ngrit !

Tym edhe flakë, ujë të valë

Baba Tomorri nxjerr e buçet,

Të gjithë trimat atje me dalë,

Se dita erdhi, koha më s’pret !

Te një krijim tjetër i kohës, me titull “Uratë për Liri”, gjejmë vetëm një tregues të tillë: një leksemë – emri “krye”(SP “Për mbi krye”- në vend të “Për mbi kokë”). 

Nëse në tekstin e këngës, më sipër, shfaqen dy trajta foljore me paskajoren gege, tek kënga e Asdrenit, të gjitha strofat kanë gegizma: në leksik apo në vështrimin gramatikor të tri foljeve, siç i kemi nënvizuar më poshtë:

Kënga e Bashkimit   

………………………..

Eja gegë, këtu pranë,

Qasu, qasu porsi zanë,

Dorën zgjate me dëshirë

Si një burrë i pavdirë ! 

Gegë, toskë, vllazën jemi,

Të dy bashkë një emër kemi

Dhe një fat në këtë botë:

Shqyptar’jemi, fjala thotë.

Prej një nane jemi lerë

Mysliman’e të krishterë,

Me një diellë jemi rritur,

Si dy lisa pranë ngjitur.

Të dy kemi një dëshirë,

Se një sisë kemi pirë,

Një të qeshur, një të qame

E një zemër të pandame.

Prej Viose gjer te Drini

Mos na ndajë dot Shkumbini,

Porsi vllazën na të rrojmë,

Dhe Shqypninë ta forcojmë.

Se Shqypnia është besa,

Nderi i ynë, jeta, shpresa,

Besën tonë, pra ta mbajmë

Kurrë armiqtë mos na çajnë !

Veç si burra pa një drojë

Si ndë luftë edhe nevojë,

Tërë bota ka me ditur,

Se na s’jena për t’u shitur.

Po të fortë e të bashkuar,

Kryelartë e shpirtndritur,

Të gjithë kena m’u përpjekun:

Për Shqypninë sot me vdekun !

L e k s i k

Kângë-a, e – kur përdoret në tituj, siç e vë autori, duhet kuptuar “teksti i këngës”.

Zânë-a, figurë e besimeve popullore shqiptare, e përfytyruar si një vajzë e bukur luftëtare, 

që jetonte në male e pyje e ndihmonte trimat, por që kishte fuqi edhe të ndeshkonte duke të shituar. Fjalë e dy dialekteve me mbizotërim të trajtës gege. Trajtën toske zërë e ka Labëria dhe Bregdeti për “vashë e bukur”; sot, pothuajse e dalë nga përdorimi. Huazim nga lat. Diana-Perëndesha romake e pyjeve.

Pavdirë (i) mb. “që s’shuhet, që s’humbet”. Fjalë krahinore e dialektit gegë. Formim i 

     brendshëm nga vdjerr “humb”, prej foljes bjerr me të njëjtin kuptim…

Vllâzën, trajtë dialektore e dialektit gegë; toskërisht: vëllezër.

Shqyptar-i, e, mb. trajtë dialektore e gegërishtes; e vjetëruar prej kohësh: khs. Shqiptar.

Prej, prf.- parafjalë e rasës rrjedhore, më tepër e përdorur në variantin dialektor të 

Gegërishtes; në vend të saj del më së shpeshti, parafjala e rasës emërore “nga”.

Nânë-a, e. dialektore e veriut: leksiku standard: nënë.

Të qâme, emër prejfoljor asnjanës; leksiku standard: të qara.

Të pandâme, mb. formim nga pjesorja ndarë (-me), me paranyjëzim.

Çaj – f. fjalë e vjetër shqipe nga rrënja i.e., me kuptimin “pres”, “ndaj”.

Drojë-a, e. droe-ja, frikë, e trembur (Fj. i Bashkimit, 1908); fjalë e gegërishtes, e vjetëruar. 

Gramatikë:

Më vete duhen parë trajtat foljore, që përdoren vetëm në të folmet gege: 

        ka me ditur                  kena m’u përpjekun:   me vdekun

kohë e përtejardhme          kohë e përtejardhme             paskajore gege

 (me + pjesore tosk.)         (kam + paskajore gege)     (me pjesore të vjetëruar, 

khs. “vdekë”)

**

Vërejmë se, duke lexuar këtë  tekst poetik, në strofën VII, vargu II ,  lexojmë:  “Prej Viose te Drini/ Mos na ndajë dot Shkumbini”, menjëherë na shkon mendja tek  studimet dialektologjike, ku prej  kohsëh, specialistët tanë, lumin Shkumbin e kanë caktuar si kufi gjuhësor që i ndan dy kryedialeket e shqipes. Nuk e dimë nëse poeti drenovar e ka njohur këtë  të vërtetë shkencore, por mund të gjykojmë se ai del kundër ndarjes dialektore gjuhësore, sepse vargjet e tjera janë: “Porsi vllazën na të rrojmë,/Dhe Shqypninë ta forcojmë.” Lidhur me këtë,  R.Qosja, duke pohuar ndikimin e Naimit tek Asdreni, shkruan: “Ndikimi gjuhësor i Naimit mbi krijimtarinë e Asdrenit, gjithsesi, do të jetë shumë i frytshëm, megjithëse nxënësi do të bëjë më tepër përpjekje se sa mësuesi për afrimin e dy kryedialekteve.”

Nga kritika jonë është thënë e shkruar se Asdreni, hapat e tij të parë i bëri nën ndikimin e Naimit, nga i cili huazoi traditat progresive, si frymën e zjarrtë patriotike, shpresën në të ardhmën e bukur të Shqipërisë dhe besimin në forcën e dijes dhe të arsyes. Sepse vepra poetike e këtij rilindësi të madh ushtroi një ndikim të thellë në ata autorë që nisën punën e tyre letrare në kapërcyellin e shekullit të kaluar dhe të shekullit XX. Tek vjersha e gjatë kushtuar Naimit- si poem lirik dhe botuar në librin “Naim Frashëri-prej një grupi studentësh të Austrisë (Graz), 1925, Lasgush Poradeci shkruan: “Këtë vjershë e kam bërë në Poradec më 1921, kohë e mbushjes së 20 vjetëve pas vdekjes së Naim Frashërit. Një sëmund’e rëndë dyke më hedhur në spitale, j-a dorëzova vjershëtorit Asdren për çdo eventualitet…(Bukuresht, Qershor 1921). Sot po e botoj me rastine një të katërte shekulli pas vajtjes së Këngëtorit Kombëtar në të Vërtetën. – L.P.

Edhe te ky apostull i Shqiptarizmit, ka shembuj me ngjyrime leksiku e tregues gramatikorë, si tek poema e njohur dhe aq popullore e rilindësit të madh, “Bagëti e Bujqësija”, nëpër gjashtëmbëdhgjetërrokëshat e begatë të kësaj vepre:

Të munjam të fluturonja e të kisha krahë si ti !

  Me gas të math do t’i vinjam Shqipërisë brënda në gji !

  Për me marrë drejt Shkumbinë edh’Elbasan’e Tiranën,

  E me arth ke ti, o Shkodrë, të shoh Drinin e Bujanën.

  Kostur, Përlep, Fëllërinë,Dibrë, Ipek e Jakovën,

  Mat e Ysqyp e Prështinë, dhe Mirëdit’e Tetovën;

  Krojënë e Skënderbegut, q’i ka pas dhân ner Shqypnisë,

  Tue bam me trimat luftë, e me munt mren’ e Turqisë,…

Kjo “ngjyerje pene” në dialektin e të folmet e begata të gegërishtes, nuk ka asgjë të përbashkët me koncepsionin e paqëndrueshëm të F.Konocës, kaluar nëpër disa faza, njëra prej të cilave njëra ishte: “E mira e së mirave do të jetë të përdoreshin prej të gjithë Shqiptarëve toskërishtja për prozën, gegërishtja për poezinë”Më tej, ai shtonte se dialekti gegë ruan qindra trajta të humbura prej toskëve, e që janë thesarë të vërtetë të trashëguara nga stërgjyshët t’anë që në kohë të vjetër.” Sipas N.Resulit, Konica ishte “përkrahës i shkrirjes së dy dialekteve. 

Ngjyerja e penës, që shënuam më sipër me anë të metaforës, mund të jetë një aluzion i teorive të ndryshme linguistike që qarkullonin në fillim të shekullit XX për unifikimin e gjuhës letrare shqipe me anë të përzierjes armonike të të dy dialekteve. Termin “përzierje të gjuhës”e shpreh edhe Fishta në recensionin e shkurtë që i bën veprës së Asdrenit “Ëndrra e lotë”, para 109 vjetësh, duke u shprehur kundër një planifikimi të tillë për gjuhën e njësuar letrare.                                     

Është me vend të tregojmë këtu se krijimet në idiomën gege në poezi të Asdrenit, i ka vlerësuar me mjaft pëlqim edhe Faik Konica; në një letër të tij të vitit 1902, ku i drejtohet “I dhëmbshur atdhetar!, “I shtrënjtë atdhetar”: “Të përshëndosh për viershat që më çove. Shumë të bukura, edhe gegnishtet janë mirë të goditura.”     

***

II. Një shikim për strukturat 

     e vjershërisë së Asdrenit

Kur ke në dorë librat me poezi të Asdrenit dhe merr e lexon, duke shijuar artin e tij, gjëja e parë që bie në sy është larmia e strofave, struktura e tyre sipas numrit të vargjeve, nisur prej tingëllimave, si formë poetike e vjetër dhe asnjëherë e ndryshuar, vargjet monokolonë, poezi me distikë vargjesh, me tercina, vjersha me strofa katërshe, gjashtëshe, rrallë edhe me tetëshe. Grup më vete dalin te ky poet strofat safike, afërsisht aq sa janë sonete, në dy vëllimet “Rreze dielli” e “Ëndrra e lotë”. Shpesh ndërtimet me dy vargje e tercina, lidhen edhe nga ana sintaksore, si për shembull, te “Ardhi dita”,

Për trima, ju, trima jini,

Këtë dhe ju vet’e dini,

Po ç’dobi ësht’ për atdhenë

Kur s’ësht’si ka qenë”

                                                              ***

Në jini ju atdhetarë

Dhe të thjeshtë shqipëtarë,

Bënie ju atdhenë

Siç qe nënë Skënderbenë !”

Po një zë kështu më tha:

Mos u çirr e mos u vra, 

Se i lumtur këtu s’ka,

Se çdo grimë që po shkon

Jeta çduket, koha ndërron;

Askush botën s’trashëgon.

                                                              ***

Në strofa katërshe, më e zakonshmja është që fraza nis dhe mbyllet sintaksorisht nga vargu i parë deri tek i katërti, por sipas kuptimit, ngjet që në segmente të ndryshme, strofa vijuese është e lidhur semantikisht me atë pararendëse, si në vjershën “Në mërgim”:,ku katër strofat e fundit janë të lidhura edhe gjuhësisht:

Edhe ti, ylli i mëngjezit

Që sheh ditën kur mburon,

Që ke qenë bres pas brezit

Ylli i bukur që ndriton;

Si kandile e pashuar

Që ndë jetë s’ka shtërrim,

Dërgoi dritë të uruar

Atij vendit, dheut tim!

Shqipëri, i vent i bukur,

Fusha e male plot me ar,

Ku çdo burrë në të dukur

Është trim dhe luftëtar; 

Me sa mall e sa dëshirë

Atë ditë po e pres,

Që edhe unë atje i lirë

Pranë prindërve të vdes” 

***

Në dy strofat e para, autori i drejtohet “yllit të mëngjezit”, kurse në të tretën e të katërtën,  drejtimi i shkon thirrorit “Shqipëri”.

Në strofat pesëshe, që janë më të rralla për krijimtarinë e poetit, gjendet një lidhje e tillë bashkuese nga ana kuptimore, në atë masë sa më tepër se një strofë – një varg i tërë prej tyre – kanë varësi vetëm te një varg, përndryshe tek një gjymtyrë – kryefjalë – siç ngjet në strofën e 9-të (f.19), tek e cila marrin kuptim 7 stzrofa të tjera, deri në mbyllje të poezisë. Në 28 vargjet në vijim rimerret S “Ju male” me anë të përemrave në rasa të ndryshme, edhe të shoqëruar me parafjalë; ka edhe strofa pa subjekte: 

Ju male, jini ndjenja jonë

    Burim i çdo dëshirës gjallë,

    Tek ju e kemi shpresën tonë

    Se kur e keqja vjen, gjithmonë

    Me ju, ne do t’i bëjmë ballë.

                …………………………………………

nër ju, prej jush, ju, me ju, 

   me ju, nër gjinjt’tuaj, ju (fali), 

      nër brigjet e luginat tuaj, ju, 

         tek ju, s’ju (tundin), tek ju, 

Edhe në krijimet me strofa gjashtëshe, si ndër më të bukurat vjersha, “Balashit”,ndër tri strofat e para, vetëm njëra qëndron kuptimisht më vete, kurse II dhe III kanë varësi kuptimore me të parën, përndtyshe, me kalin balash e bukurosh e trim dragua:

O balash, o bukurosh,

Që je trim si një fatosh,

O dragua, kali im,

Që po pret me padurim;

Në ke mall për Shqipëri,

Ngjeshu, kalë, ji gati !

Shih sa vent plot bukuri

Ku del ar, ku del flori,

Ku ndrit dielli me shkëlqim

Dhe qesh hëna me pëlqim;

Si në vent të prrallave,

Trimave dhe pallave!

Ku një pyll, ku një mburim

Male e fusha pa mbarim,

Me lëndina plot magji,

Ku derth këngë trimi i ri ,

Ku del zana për mëmgjes

Lulethurur gjer në bres.

Te kjo strukturë strofike, me 6 vargje, R.Qosja vjen e gjen shfaqje të karakteristikave të poezisë së parnasizmit, që shpjeguam më sipër dhe që janë: depersonalizimi i krijuesit, pamja klasike, shprehja e ftohtë, e kristaltë dhe ndërtimi me 6 vargje – si skemë e kësaj rryme.                                                                                                                      

Kështu ngjet edhe në strofat 7-she, tepër të rralla në vjershërinë e Asdrenit, si te poezia “Lutje” (romantike),ku 35 vargjet e lira të autorit (nga metri, jo nga rimemat), kanë 

mbiemra dhe epitete, drejtuar thirrorit në v.I       “Vajzë e bukur”:

Vajz’ e bukur 

Më je dukur

Dritë jete plot shkëlqim; 

Pa lëvdatë

Ke dhuratë

Që prure gaz e dëshirim         

Me plot mall e ngushëllim! 

Në 4 strofat e vjershës në vijim, ka vetëm dy rimarrje përemërore (përemër pronor, v. II dhe një përemër vetor), të gjitha të tjerat kuptohen nga foljet-kallëzues në vetën II: tënd, (më) çel, shpall, kundërmon, shëron, dashuron, çile, ndriçon, eja, të (kërkon), teje, hapi, fal(mi), prit. 

Strofa tetëshe gjejmë edhe në vëllimet “Rreze Djelli”: Dua, f. 69, Frori, f. 129, Përfytyrime, f. 170, Djalëria, f. 198, Rreth mësallës, f. 206; tek vëllimi “Ëndrra e lotë: Betim mi flamur, f. 224, Shqiponja me dy krerë, f. 250, Të falura, f. 265, Zëri i kryengritësve, f. 274, Krujës, f. 279. Kurse, tri vjersha me strofa tetëshe përmban përmbledhja “Psallme Murgu”, poezitë: Vlorës (f. 37), Marshi i djalërisë shqiptare (f. 40), Mëkati i fshehur (f. 112). 

Edhe më interesante është arkitektura e poezisë me 10 strofa, kushtuar Vlorës ( 80 vargje), ku vetëm në vargun I të strofës së parë del thirrori i nënvizuar, ngjishet me epitete të qëlluara:

                                               “Vlorë, Vlorë, zall e det…”: 

Hyll prej qiellit je pikuar

Dorës Zotit e gatuar

Si rrallë shoqe ke mbi dhet.

Vlorë e bukur, lumja ti!

Dita, nata sy-kulluar

Ver’e dimër lule-shtruar

                                                            Je si nuse plot stoli.

Në 9 strofat e tjera, autori i drejtohet Vlorës me folje e përemra, si: ti je, ngjalle, të sjell nder, ta ka shkruar, ti trime, ke tjerrë; je kurore, t’i radhuan,, që lakmon, ti përballë, jashtë teje, por ti, hap, ti je, të vu Zoti, t’jesh, t’i mbash, ta tundësh, ta pat dhënë, dergje gjakun, të ta korrin, mban, ke, por ti, mos u dro, mbaj mburojën. Ndër 72 vargje, vetëm tri herë dalin thirrërët si në vargun e parë të poezisë. 

Strukturë të veçantë (përveç përmbajtjes së papritur për kohën kur u shkrua), ka edhe poezia “Mëkati i fsheur”, ku heroina shkon të rrëfejë mëkatin tek psallti dhe, duke mos e kallëzaur atë, ngrhet edhe kundër Perëndisë që e bëri ashtu një qenie “me shpirtin-shkëndijë”, sa të mëkatojë dhe deklarohet: “E di se ka pjesë djalli/Po zemrën kur ma ngjalli/ I tij le t’jem e tërë.” 

Tek ky syth duhet vënë në dukje se, përveç vargut të lirë, poeti drenovar, ka sjellë në letërsinë tonë (së bashku me Mjedën), edhe strofat safike ( 13 poezi, tek dy vëllimet e para “Rreze Djelli” dhe “Ëndrra e Lotë”), ai ka 31 sonete në veprat e tij të botuara, ka hartuar vjersha të gjata, në përmasat e një poemthi, si: Epogonët, me 234 vargje; Koshtutta…me 134 vargje; Drini, me 128 vargje; Prej katundit, me 140 vargje;  Një ëndërr, me 156 vargje;  Paradokse, me 216 vargje, Shqipëria më 1914, me 128 vargje; Shega, me 135 vargje, Hija e keqe, me 384 vargje; Burri i dheut, me  419 vargje; Durrësi, me 70 vargje (5 tingëllima radhazi); Vlorës, me 80 vargje. Nuk mungojnë tek ky poet edhe vjersha me distikë, tercina, monokolonë- si Dëshirë pagane, me 90 vargje;  me shumicë janë dhe strofat me nga 4 vargje. Por në strofikën gjithnduerëshe të Asdrenit gjen edhe strofa me 10 e 12 vargje, të organizuara mjaft saktë nga ana gjuhësore. Në vëllimin “Psallme Murgu” ka leksema gege përgjatë poezive; si te “Kanga e bashkimit” që sollëm më lart. Në mënyrë të pashjegueshme, gjenden shenja diaktirike, që përdor autori, sidomos për llojet e theksave e hundorësinë, por mungojnë provat që ka bërë poeti për të shkruar vjersha të plota në idiomën gegërishte. 

                                                                                II.                                                                                              

II. Krijime në vargje sipas idiomës gege

“I shtrënjtë atdhetar: “Të përshëndosh për viershat që më çove. Shumë të bukura, edhe gegnishtet janë mirë të goditura.” 

             ( “Albania”, Faik Konica- 1904)                     

“Veçoria e madhe e Asdrenit është se ai përdori një gjuhë të pasuruar me trajta të gegënishtes, duke krijuar një ekuilibër të prësosur të formës së shprehëse standarte për kohën, dhe tepër të stilizuar si gjuhë letrare, duke e tejkaluar dhe Lasgushin që në këtë pikë nuk e ka ndjekur mjeshtrin pararendës, duke ruajtur ngjyrat lokale të Podradec-Korçës….” 

(L.Ndoja-studiues dhe botues: Psallme Murgu-Hyrje, f. 4)                     

                                                                                          ***

Asdreni krijoi disa poezi sipas variantit të shkruar të gegërishtes, gjithsej 6 vjersha, të gjitha- 336 vargje: tri në përmbledhjen “Rreze Djelli” dhe 3 në “Lndrra e Lotë”. Duket se ai e ka ndjerë që ekzistonte ndërmjet shqiptarëve një kufi gjuhësor, si ndarje edhe në gjuhë, prandaj, siç shprehet vetë te Kënga e Bashkimit, kërkonte të mos na ndajë dot Shkumbini. Janë me interes edhe titujt e vjershave, si: Nata e mrame e Skanderbegut (me 108 vargje), Për Shqypninë (me 25 vargje), Për Atdhenë (me 60 vargje)Zani i Lahutës (me 32 vargje),Kosovës (me 90 vargje) dhe Të tanë janë gëzu (me 24 vargje). 

Vjersha e parë “Nata e mrame e Skanderbegut” thuret sipas motivit që lëvrohej më tepër gjatë Rilindjes sonë Kombëtare: evokimi i kohës heroike të Gj.Kastriotit. Përdorimi me shkrim i këtij varianti të shkruar të dialektit verior dëshmon se autori nuk e ka zotëruar në shkallën e duhur idiomën gege deri në shprehësinë e saj. Le të vërejmë me radhë disa tregues, nisur nga foljet dhe kategoritë e saj gramatikore: 

  1. Janë përdorur paskajore gege, përgjithësisht të rregullta, si: me dekë me u shue, pa i këshillue, me iu dhan’këshilla, kan’rrethu, mos m’e len, me ngordhë, mos m’e coptu, me iu falë, me e shtrëngue, me i thanë, m’e tunt, me i dëbue… 
  2. Autori anon më tepër nga format e vjetëruara të paskajores, një pjesë e mirë prej të cilave, nuk përdorej më as në kohën kur krijonte poeti “me + pjesore”, si:   m’e shejtnumun, me nerue, m}e çporr’, me hy, rrethue, me luftu, me i zbardh’, (ish) mulue, me ardh’ pran’, me nigjue zan’, ish bjerrun, m’e prit’, m’i qitë, m’u pamun, e mjerume, me i numurue, me rrnue, të shejtnumun, me lotu, me punu, me e pështu, me dalë, me u përment, me ia çduk’, me dek’, me i thanë, me iu çnderu, me e ba, me rrnu, m’e zhdrivilluje, m’e lirue, t’helmumun, etj. 
  3. Dalin trajta të gabuara të kohës së tashme, si: shofin, njofin, munim (nd), njen (ndjen), etj. 
  4. Dëshmohet paskajorja e dytë gege, si: për me mujt’ m’u folë, për me iu dhan’, për me ma shkurtu, për me i qit’, ka shu, për me i njekun, për m’e qitun, për m’e shunt, për t’lulëzumun, për me u kthye, për me ardhë,’ për m’e pshtumun, për me i çporrë, për me e përqafue, për me ia amëlcue (pleqninë), për të nuhmumun, për me e shkue, për m’e mpru, për me t’rrëzu, për me t’shkel’, për me t’ba, etj.
  5.  Koha e përtejardhme: s’ka ma me shënrit’, për me i dhanë, kini me vajt’, ka me ra, ka me qa, për me kqyrë, s’ka me arth, për me pa,  ke me hjekujn, kam me ranun, s’ka me shënrit’, etj.
  6. Përcjellore: tuj shenrit’, ishte tuj prit’, ish tuj thirr’, tuj luftumun, tuj qa, jan’tuj lotue, tuj përcjell’, tuj e bekuje,  tuj përpjekun, tuj hjekun, tuj luftumun, tuj lanun, tuj e prekun, tuj gatumun, tuj pritun, tuj pvetun, tuj luftumun, tuj e thirrë, tuj luftumun, tuj i nxjerrë, tuj këndu, tuj na thirrë, tij shku, tuj ta pamun, tuj këndu, tuj pushu, tuj u mposhtumun, tuj pa, tuj kërkumun, tuj ngja, tuj u qafu, tuj u përqasun, tuj xhixhillue…
  7. Krahas paskajores, del edhe trajta e lidhores: të më rrëmbejë, t’u flasë, t’i keni kujdes, t’jen bes’, mos m’lini (mos me m’lanë), t’u puth (me u puthun), t’u flasë, etj.
  1. Krijon mbiemra jashtë natyrës së shqipes, si dhe pjesore të vjetëruara:  të mretëreshme, të lotueshme,  t’mramen her’, të vlerëshmit, e mallku (-uar), i shejtnumun, m’ke shptumun, i lavdumun, asht vumun, asht marumun, e vorfnumun, robënin’, damun, robnu, dëbu, e dashtnumun, vumun, t’lulëzumun, i çmenue, t’tërbue, t’gazmumun, të dobtue, t’munun, t’therrun, hasun (jena), kalumun (me kalë), etj.
  2. Fjalor: kan e kan (kënd e kënd), shnet, prep, qiella, mrena, katuni, i tan’, met (mbet), vullnesë-a, kurrma, kryet, gjaksi, luana, atdhesi, ven-i, shelbue, nanë, men, prehen, hup, tane (jetën), të rana (rënda), vobesi-a, gjimon, e mallënjyshme, e hyjyshme, gazmend, djelmënisë, buri-a, dashtni-a, krye, kunorë-a, i lavdum, ke pas kjen (si shembëllim me vargun e Pashko Vasës: Ti pas’kenë nji zojë e randë…), Shqypnija, sakola, shoq, drojë (frikë), tetem, duhi, rrokin (armët), pa pra (pa pushue), dojë-a (dëshirë-a), ka le (ka lindur), e bekume, shkëlzen, nalt, kurm-i, çudë-a, të tana, të mramen (të fundmen) … gjinja  (gjindja- njerëzit)… burrnisht, me trimni, etj.
  3. Jo rrallë, poeti përzien leksema toske në vjershat shkruar gegërisht, dhe leksema gege (pa rotacizëm), shkruar toskërisht, si: toskizma: për mua, njenj, tutje, diq, lavdim, s’t’la me bjerrun, , t’kan’shue, , rrënjosun, në të dukur, ay, emri,  vonim (!) Emra pa rotacizëm: vorfni, dituni, e pritun, burrnisht, ernat, breshni, luftna,  urdhënon, etj.                                ***

Çka u rreshtua më sipër me shembuj të marrë nga vjershat e autorit, mund të shihen qartë në disa strofa në vijim, vjelë prej 6 poezive:

Kumonat tinglloin me trishtim,

Gjinia e padurueshme nxiton

Për me pa mretin, edhe pa vonim

Atje mlidhet, e po qan e vajton!

Njen se Shqypnia q’sot ka me ra n’zi

Dhe për jet’ ka me qa krahun e tij !  

Për Shqypnin’ e dashtnumun

       që ka met’n’vorfni,

Djelmt’ e saj n’ kam jan’ vumun

       Për me i dhan’dituni.

Atdheu prej anmiqsh ish rrethue,

Kur nana tuj përcjellë birin e vet

E përshënosh gjith’ tuj e bekue

Nga lufta për me u kthye me shnet;

I uron nga zemra prep për me ardh’,

Burrnisht me luftu, armët me i zbardh’.

    Si ndë luftë tek ushtari

    Me hov hidhet tuj këndu,

 Ashtu bujku dhe tregtari

    Gjith’ me kang’ven’ me punu.

Shqyptarë, mos kujtoni bes’e fe, 

Po nanën ju kujtoni që u ka le,

Që ka mbet’fill e vetum si gru e ve

Prej bijvet e harrume mi kët dhe !

Se asht turp i math për ju

           Të huejt me iu çnderu !

T’tana jan’ tuj u mposhtumun,

Syni jot sa q’asht tuj pa;

Dhe me çud jan’ tuj kërkumun

   Për punën q’asht tuj ngja.

Sapo lexon tubën e vjershave në dialektin e Veriut, bindesh se ato janë poezitë më të dobëta të autorit, se ai nuk e zotëron dot në shkallën e duhur idiomën gegërishte dhe se poeti ka jo pak toskizma fjalësh, çka dëshmon se bën një përzierje leksikore. Është një vjershërim ekzotik që Asdreni do ta bëjë si provë e mundësi, por pa e arritur poetizimin e vargut, as figuracionin e kërkuar, siç e ka në poezitë e endura në të folmen e tij të jugut. 

III. Struktura sintaksore e soneteve

Kushdo që merr përsipër të hulumtojë në sintaksën e vargjeve, duhet baza teorike që ka sjellë e trajtuar në veprën e njohur “Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika” prof.Xhevat Lloshi, ku poetizim i i fjalës, është një tregues aq i rëndësishëm, që, me shumë kërkesa të tjera, shtrihen brenda aritit të gjuhës.

Në llojin poetik, siç janë ndërtimet e vargjeve në tingëllima, ka vështirësi organizimi gjuhësor e sintaksor të 14 vargjeve, pasi vetë skema e rreptë në vendin e theksave,  masën metrike në 11-rrokësha, dhe skemën e rimemave, e caktuar e pa ndryshime. Pas Mjedës, që ka edhe poema të tëra sonetesh varg, Asdreni është lëvruesi më i njohur i këtij lloji poetik në Letërsinë e Pavarësisë. Të ndarë sipas përmbledhjeve që ka botuar, gjejmë: tek “Rreze Djelli” – 1 sonet; “Ëndrra e Lotë” – 9 tingëllima; kurse në  “Psallme Murgu” përfshihen 21 sonete. Gjithsej 31 poezi të kësaj gjinie. Me një lexim të vëmendshëm, nga soneti i parë në “Rreze Djelli”, deri në tingëllimat e përmbledhjes së fundit, duket se autori ka ngritje cilësore poetike, si në përzgjedhjen e fjalëve të poetizuara, ashtu edhe në klauzolat rimema, të cilat, tek 14 vargjet e para, dalin më tepër nga klasa e foljeve: 8 folje, 2 përemra dhe 4 emra. Skema që zgjedh poeti është: ABAB/ ABAB/ ABA/BAB; metri: me 12 rrokje. Vargjet e dy strofave të para – vargje katërshe –  kanë një sintaksë të veçantë, më së shumti: me varg e fjali (rrallë me dy folje brenda vargut); të ndryshme nga thurja kuptimore e dy tercinave (6 vargje), duke ruajtur lidhje sintaksore me bazë fjalie, megjithëse poeti (me shumë mundësi) redaktorët e veprës që kemi në dorë, kanë vendosur pikësim të gabuar, pasi më dendur vargu i 11-të vjen e plotësohet sintaksorisht me vargun e 12-të, ose edhe me gjithë tercinën që mbyll tingëllimën: 

Për faqet e syt’e tu zemra më rënkon a një fjali

Dhe nat’e dit’ jam duk’u menjtuar për to, b një fjali

Me mall t’i vështronj, moj çupë, udhës kur shkon, a dy fjali

Që kurrë nuk më vjen të ndahem nga ato. b një fjali

                                                                                                                          Rima të kryqëzuara

Përandaj unë gjendem ndë aq mundime; a një fjali

Ah! Shpirtit s’munt t’i gjenj asfare qetësi, b një fjali

Zemra, kur ty të shoh, më bëhet thërrime, a dy fjali

Vetën e ndjenj të dobët pa nonjë fuqi ! b një fjali

Ti me nënqeshjen tënde ëmbëlsomë, c një fjali

Shpirtit tem jepi një frymë të çelet d dy fjali

Edhe nga plagat që po vuanj shëromë ! c një fjali

                                                                                                                          Rimë me kombinime

Se veç nga gjiri yt dashuria vjelet; d  një fjali

Pra, edhe mua atje të vjel lëshomë, c dy fjali

Se me atë shpirt e zemër më përkëdhelet !   d një fjali

Nëse dy strofat katërshe kanë organizim sintaksor më vete me parataksë dhe hipotaksë, dy tercinat e kësaj tingëllime, përbëjnë një ndërtim fraze, e cila nuk mund të ndahet nga gjithë struktura e periudhës; kështu kemi të bëjmë me një ndërtim të drejtë (nis me një fjali kryesore, tek e cila nuk varet asnjëra njësi predikative), vijon me një njësi drejtuese, ku varet fjalia pasardhëse- pa mjete lidhëse sintaksore, por vetëm me pjesëzën “të” të lidhores; pas tyre vjen fjalia përcaktore lidhore e bashkuar me fjalën lidhëse-përemrin lidhor “që-të cilat”; në strofën e dytë del njësia me marrëdhënie shkaku e lidhëzn “se-sepse”, vazhdon fjalia tjetër drejtuese (vargu 13, ku janë dy njësi predikative (me ndërvendosje) dhe mbyllet fraza me një njësi kallëzuesore shkakore; ja dhe skema: 

              Fj.kryes.  Fj.drejtuese         +             Fj.drejtuese

                                 Fr.                   –         Fj.v.qëllimore                     Fj.v.qëllimore

                                                      Fj.v.përcaktore  Fj.v.shkakore       Fj.v.shkakore

Në sintaksën e vargjeve që po ndjekim rendi merr rëndësi të veçantë: në str.I foljet dalin pothuajse në fund, në str.II ato vendosen në mes të vargjeve, kurse në dy tercinat e sonetit foljet janë vënë në mbyllje të vargjeve; autori ka përdorur edhe dy leksema të idiomës gege: teme dhe vjelet. Tridhjetë vjet më vonë, Asdreni publikon përmbledhjen “Psallme Murgu”, ku përfshihen 21 sonete, prej të cilëve tërheq vëmednjen tuba prej 3 tingëllimash me titull “Adriatikut”. Katërmbëdhjetë vargjet e para dalin në trajtën e një kornize, po të vërejmë me kujdes foljen “pashë”, që del në vargun e parë dhe vjen e përsëritet në vargun e 14-të; brenda kësaj hapësire lëviz vështrimi i ligjëruesit-poet; duket sikur dy vargjet: 

             “Të pashë det Adriatik, të pashë

                Si Zanë je prej qiellit i pikuar……… Kujtime t’êmla, botë lumërije

  M’u duk se pashë vetë Perëndinë !”

Gjithë soneti për detin Adriatik ngjet me një tabllo pikture, para së cilës ndjen dhe reflekton autori, sikur ndodhet para një filmi që shfaqet ngadalë, duke gëzuar kënaqësinë e ujit të pamasë. Tingëllima ka edhe një veçori tjetër, që edhe e kemi zënë në gojë: vetëm një herë na del emri i detit dhe në të gjitha vargjet, drejtimi ndaj thirrorit realizohet nëpërmjet foljes: je (trazuar), përemrit pronor yt (gjiri), përemri vetor ty (të rashë), të (lashë), të shkreptijnë; kjo është njëfarë tabllo; tablloja tjetër nuk ka asnjë lidhje me detin, autori sjell para vetes: dritë ari, pallate përrallash, dhe menjëherë i shfaqet magjia: me vajza e djem që derdhen në lëndinë e atij i ngjallen kujtime të ëmbla lumturie…të perëndishme! Po nga ana sintaksore? Përgjigjemi se vetëm strofa e parë ka semantikë të plotë e të pavarur, kurse të gjitha të tjerat: strofa katërshe I dhe dy tercinat nuk japin të dhëna për të qëndruar më vete kuptimisht. Atëherë, poezia-kornizë ravijëzon një tabllo pranë një tjetre dhe kalimit e përceptimit që bën autori në këtë pamje të perëndishme.  

Le ta sjellim në vështrimin e përbërësve frazorë këtë gjashtëvargësh. Tercina e parë ka varg e fjali (me nga një folje në fund e në mes vargjeve):

Fj.kryesore          Fj. drejtuese   Fj.drejtuese

Fr. 

  •        Fj.v.kohore – Fj.v.kohore      Fj.v.kryefjalore   

Ndër vëllimet poetike të Asdrenit ka vjersha me sintaksë të natyrshme për shqipen, ndërtime sintaksore të thjeshta, të qarta dhe me mjete lidhjeje të pasura, njëherësh, edhe me njësi predikative asindete; shfaqjet e dukurisë l’enjambement, janë të rralla në teknikën e vargëzimit të këtij autori. Por, veç ndërtimeve lineare të njësive përbërëse frazore, nuk mungojnë tek Asdreni edhe strukturat me ndëvendosje, çka puqen me një sintzaksë mtë ndërlikuar poetike, si në dy strofat në vijim, vjelë prej vjershës “Lulja e këputur”:

E mjera lule, të këputa                   /__________/ /___________/

Pa pikë mëshire e dhembshuri,

As unë s’di //pse kaq u nguta//     /____________/

Që nuk t’u solla si njeri. –     /____________/

Nga shoqet// rrebtë kur të ndava//        /_________//_________//_________/

T’afrova plot fisnikëri,//

Të mora erën //e mënt qava                     /_________/       _           /_________/

Në ty //kur pashë aq bukuri.

(Vargu III dhe IV ndërtohen 

               me dukurinë e tejkalimit)    

***

IV. Sintaksa në strofat safike  

Asdreni, ashtu si dhe poeti i madh Nd.Mjeda, ka mjaft strofa safike, të cilat po i shohim nga pikëvështrimi i mësipërm. Për poetin e Drenovës, themi se praktikon formën e strofave safike jo pak në vjershërinë e tij, por edhe duke dalë jashtë skemës me të dhënat që jep teoria letrare. Poezi të tilla gjejmë që tek “Rreze Djelli”, në strofa pesëshe, 11 rrokëshe, plus vargun e shkurtuar, me 6 rrokje, në “Zërin e Flamurit”, në të cilin jepen përgjithësime e përcaktime sa i takon përmbajtjes së gjithë strofës së ndërtuar me kombinime të parataksës dhe hipotaksës, me njësi funksionale homogjene, si në shmebullin që vijon, ku vargu përmbyllës është njësi predikative:

“Oh, veç aher’ka vlerë trimëria,

Kur për atdhen’ajo derdhet pa kursim,

Kur armiqtë shuhen si mizëria                   

E flamuri është ndë nder’e lavdim!

Pra, përpara djem, se s’do Perëndia

T’vdesë Shqipëria !”

Mjaft vjersha të autorit, me strifa safike që mbyllen me varg të shkurtuar, dalin jashtë këtyre rregullave dhe ndërtohen me vargje 7-8 rrokëshe + 5-rrokësh, si në vijim, te vjersha “I burgosuri”, ku vargu final është vetëm një sintagmë stilemë e anasjellë:

I lidhur këmb’e duar

Shkon udhës me unjësi;

Jetën duke mallkuar, 

i mjeri njeri.

Në vëllimn e parë “Rreze Djelli”, gjejmë edhe ndërtime safike në tercina 9-rrokëshe +6 vargu mbyllës dhe me 5-rrokëshe + vargun 3 rrokësh, si tek “Malli i peshkatares”, “Bëj një të mirë” dhe “Mos kërko”: 

   Peshkatar, peshkatar, mos nxito,

   Mbaje lundrën e më vent qëndro,

  se më kënda të t’shoh !

                                                      *

   Gushën e bardhë      Kur foshnja ishim

   Falma një herë,              Dashuri kishim

   Faqet si dardhë              Si motr’e vëlla

         m’i bjerë.                                 të dy.

Edhe në këtë lloj poetik, autori ka mundur të krijojë skema aq të rralla, sa vetëm në vjershërinë e tij mund të gjenden thurje të tilla, si te “Mall nate”, ku rimemat e gjashtë e shtatërrokëshit dalin ABBCCA dhe vargu i fundit vendoset si në strofat safike, duke qenë i metruar si të tjerët:

Del hëna si ar

Lart bregut porsi korë,

Me rrezet rreth kurorë;

Çel buzët, qesh si zanë

Me kryet gjith’mënjanë

Dhe faqet plot me zjarr !

Po kështu vepron poeti edhe në skema, ku përshkruhet mërgimi i zogjve, si te vjersha “Shpesët udhëtare”:

Tok mbledhur si nga mot

Po shkojnë ndaj mërgimi,

Nga kulmi, nga largimi

Na lënë “lamtumirën”

Dhe çajnë hapësirën

I bien erës m’not.

Strofat safike, më së shumti përmbajnë vargje të shkurtuara pa folje (si në disa strofa të vjershës “Zëri i Flamurit”), por edhe të kombinuar me klasa të tjera fjalësh, shoqëruar me epitete, edhe vetëm me folje që përmbyllin kuptimin e frazës-strofë, duke qenë njësi predikative, si tek poezia e njohur “Lulkuqja…”, e cila përmban disa strofë-fraza me parataksë: 

    Lulëkuqeja, e mjera,   Ajo ngjyrë nd’ato fletë

   Asgjëkundi s’ka shtëpi,                   Është shpresa që tregon

   E shkon jetën nd’arrati                    Një të ardhme që ëndërron..

   Ajo s’është si të tjera                        Është Flamuri ynë vetë

           S’ka stoli                                            që valon !

Tek “Psallme Murgu”, ka një adaptim tek vjersha “Shi po bije!”, ku në një strofë safike del fugura morfosintaksore e enalagës, që shfaqet në ndërrimin e gjinisë për emrin “lulet”:

Shi bije! Le të bjerë!

Kopsht, lendinë zun’e thahen

Lulet epur sa po mbahen

Si të mjerë.

***

Përfundime 

  1. Asdreni është një prej poetëve m[ të njohur i Rilindjes sonë Kombëtare dhe i periudhës së Pavarësisë, i cili u njoh që në krijimet e para.
  2. Ai ka pasur vëmendjen e kritikës dhe u vlerësua gjatë gjysmë shekullit XX, duke nisur nga Faik Konica  dhe Gjergj Fishta.
  3. Poeti drenovar jetoi e krijoi jashtë Shqipërisë dhe formimi gjuhësor i tij i përket kohës së fëmijërisë dhe rinisë, që lidhet më gjatë me gjuhën rumune sesa me gjuhën amtare, kështu që nuk mund të quhej njohës i nivelit të lartë të pasurisë leksikore dhe shprehësisë së shqipes. Sidomos, kjo duket qartë në krijimet e pakëta që ka lënë në idiomën gegërishte.
  4. Asdreni ka sjellë jo pak risi në vjershërimin shqip, sidomos në pasurinë e larminë e strofikës, nga distikët, tercinat, strofat katërshe, pesëshe, gjashtëshe, tetëshe, strofat safike dhe sonetet e shumta që ka krijuar. 
  5. Ka mjaft të dhëna që ky poet lëvroi për herë të parë edhe vargjet e lira (kryesisht në metrikë), një udhë e re që vazhdoi gjatë, më pas, në letërsinë shqipe.
  6. Motivet e krijimtarisë së Asdrenit janë temat që u lëvruan gjatë Rilindjes Kombëtare, si dhe problemet shoqërore shqiptare, të gjysmës së parë të shek. XX.
  7. Për vjershat në tingëllima, për nga mjeshtëria, Asdreni, vjen pas Mjedës, i cili, me sonete krijoi poema të tëra në vargje.
  8. Ai është një ndër shkrimarët shqiptarë që u çmua dhe u përfshi në librat shkollorë para dhe pas Luftës II Botërore.  

Bibliografi

  • Faik Konica, Vepra I, Botimet Dudaj, Shtypshkronja “Guttenberg”, Tiranë, 2001.
  • Gjergj Fishta, Ëndrra e lotë, Hylli i Dritës, Shkodër, 1914/9.
  • Lasgush Poradeci, Ylli i zemrës, Tiranë, 1933. (Vepra letrare, Tiranë, 1990). 
  • Eqrem Çabej, Elemente të gjuhë[sisë e të literaturës shqipe, excupere 20, Shtypshkroja e Ministrisë s’Arsimit, Tiranë, 1936. 
  • Petraq Kolevica, Lasgushi më ka thënë…Shtypur Shtypshkr.Tirana”,Tiranë, 1992.
  • Karl Gurakuqi, Shkrimtarë shqiptarë – 2, Rilindja – Histori e Letërsisë shqipe, nën kujdesin e Ernest Koliqit, Tiranë, 1941; Botim II “Pakti”, Tiranë, 2008.. 
  • Asdreni, Psallme Murgu, Komentuar nga Leka Ndoja, Botimet “Pakti”, Tiranë, 2009 (me 208 faqe). Qendra e Studimeve Albanologjike, Maximilian Lambertz, Periudha hipotetike në gjuhën shqipe, përgatitur për botim: Prof..dr.Tefë Topalli & Dr. phil.MA Edmond Malaj, Botime Albanologjike, Tiranë, 2011. 
  • Robert Elsie, Histori e letërsisë shqiptare, Dukagjini, Tiranë – Pejë, 1997. 
  • Rexhep Qosja, Asdreni. Jeta dhe vepra e tij, Dukagjini, Prishtinë 1972 (Ribotuar nga TOENA, më 2002).
  • Tonin Çobani, Referuar në promovimin e librit “Asdreni, jeta dhe vepra e tij”, TOENA, 2002. ,  shkruar  nga akademiku Rexhep Qosja, promovim që u bë gjatë ditëve të sallonit të librit  në Korçë. Botuar te  gazeta “Koha jonë”…
  • Rexhep Qosja, Panteoni i rralluar- Studime, kritika dhe ese, Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1988.
  • Karl Gurakuqi, Shkrimtarë shqiptarë – 2, Rilindja – Histori e Letërsisë shqipe, nën kujdesin e Ernest Koliqit. 
  • Asdreni – Vepra I, Tiranë, 1976. (Botuar për herë të parë në “Korça”, Korçë, v.I, 1909, nr. 17, 15 tetor, f. 2).
  • Rexhep Qosja, Asdreni- Jeta dhe vepra e tij, Botimet Toena; Tiranë, 2002.
  •  Koço Bihiku, në Asdreni-I, Kombinati Poligrafik, Shtypshkronja “Mihal Duri”- Tiranë 1976.
  • Lasgush Poradeci, Naim Frashërit- Poem lirik- Nxjerrë nga libra “Naim Frashëri” prej një grupi studentësh të Austrisë (Graz), 1925. Naim Frashëri, Vjersha lirike- Nën redaktimin e L.Poradecit. Shtëpija Botonjëse “Naim Frashëri”, Tiranë, 1950.
  • ASHAK, Drejtshkrimet e shqipes Përgatitur nga R. Ismajli, Prishtinë, 2005.
  • Faik Konica, Vepra-4, Botimet Dudaj, Shtypshkronja “Guttenberg”,  Tiranë, 2001.
  • Adreni, Psallme Murgu, Botimet “Pakti”, Tiranë, 2009, (Sipas botimit në Bukuresht, 1930).
  •  Rexhep Qosja, Asdreni, jeta dhe vepra e tij, Botimet Toena, Tiranë, 2002. 
  •  Xhevat Lloshi, Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Albas, Tiranë, 2012..
  • Ferdinand Leka, Fjalor i termave të letërsisë, Infobotues, Tiranë, 2013. 

   ***