Dr. Xhakli serves as an inspiration to us all, and we are truly honored to have her as the Vice Chair of our society. Dr. Shpresa Xhakli MD, is a licensed physician who earned her medical degree from the Medical University of Pristina in Kosovo. She has served her hometown of Mitrovica across multiple settings—including ambulance services, the emergency department, and hospital care—and has also shared her expertise as an instructor in internal medicine. Shpresa is the founder of United for Autism and a passionate advocate for children with special needs. She immigrated to the United States in 1986 to continue her medical career, but her life’s course changed profoundly when her son, Arben, was diagnosed with autism.

Driven by love and determination, she dedicated herself to raising awareness, improving education, and expanding services for children with autism and their families. Dr. Xhakli began her advocacy work in the United States, serving on the board of The Alpine Learning Group and fundraising for the New England Center for Children with Autism in Boston, Massachusetts. During the Kosovo war, she also played an active role in humanitarian relief efforts—organizing donations, providing housing for refugees, and supporting United Nations initiatives through UNIFEM and HCUND. In 2009, Dr. Xhakli brought her mission back to Kosovo, organizing training programs for teachers and psychologists, equipping schools with essential resources, and ultimately founding United for Autism. Under her leadership, autism centers were established in Peja, Prizren, Ferizaj, Podujevë, Suharekë, and Preshevë. She also coordinated the delivery of supplies to two centers in Tetovë, one in Shkodër, and provided donations to support children in Ulqin, Montenegro.

In 2012, Shpresa achieved a historic milestone by opening the first school for children with autism in Kosovo, which now serves more than 120 students. Her tireless efforts also played a key role in the passage of national legislation protecting the rights of children with special needs, and she continues to advocate for better diagnostic services and improved healthcare across the region. Shpresa’s work is far from over. She is currently organizing specialized training for adults with autism and leading the development of a new day program called Autizmi in Pristina. This center will provide much-needed adult care services, including structured activities and weekly programs—resources that have not previously existed in Kosovo.

Gladiola Jorbus/

(Faktorët që ndikojnë në humbjen e pasurisë kulturore)

Gjuhët janë më shumë se një mjet komunikimi. Ato janë thesare të kulturës, historisë dhe identitetit të një komuniteti. Për fat të keq në botën moderne, shumë gjuhë po përballen me rrezikun e zhdukjes, dhe ky fenomen nuk është i rastësishëm. Ai pasqyron një kombinim të faktorëve socialë, politikë, ekonomikë dhe teknologjikë. Një nga shkaqet kryesore është asimilimi kulturor dhe presioni i gjuhëve dominante. Kur komunitetet përballen me nevojën për të mësuar gjuhë si anglishtja, spanjishtja apo mandarine për të pasur më shumë mundësi arsimore dhe ekonomike, gjuhët amtare lihen pas dore. Kështu që gradualisht ato shndërrohen në gjuhë që fliten vetëm nga brezat e moshuar.

Faktorë të tjerë kritikë janë urbanizimi dhe migrimi. Popullsitë që lëvizin drejt qyteteve ose jashtë vendit, shpesh përdorin gjuhën standarde ose gjuhën e shtetit të ri, duke reduktuar përdorimin e gjuhës amtare apo dialekteve në familje dhe komunitet. Ky proces çon në humbjen e përcjelljes ndër breza, i cili është një ndër treguesit kryesorë të gjuhës në rrezik.

Për më tepër, politikat arsimore dhe ligjore kanë një ndikim të madh. Në shumë vende, shkollat dhe institucionet publike nuk ofrojnë mësim ose material edukativ në gjuhët e minoritetit. Kjo jo vetëm që kufizon përdorimin e gjuhës, por krijon një perceptim se gjuha nuk ka vlerë sociale apo ekonomike. Në disa raste, historia është e mbushur me shembuj ku qeveritë kanë ndaluar përdorimin e gjuhës së një grupi të caktuar, duke përshpejtuar zhdukjen e saj.

Po ashtu, globalizimi dhe teknologjia kanë një rol të dyfishtë. Ndërsa komunikimi global dhe interneti ofrojnë mundësi për lidhje, përqindja e përmbajtjes online është kryesisht në gjuhën angleze, duke i lënë gjuhët e vogla jashtë skenës digjitale. Rinia që e përdor internetin për qëllime profesionale, studimi apo argëtimi i anashkalon gjuhët amtare.

Përveç faktorëve të jashtëm, ndikimi i perceptimeve sociale është vendimtar. Kur një gjuhë shihet si e “prapambetur” ose jo e dobishme ekonomikisht, prirja për ta mësuar dhe përdorur bie ndjeshëm. Brezat e rinj shpesh e braktisin gjuhën e tyre për t’u përshtatur me normat e shoqërisë ose për të fituar status social.

Zhdukja e një gjuhe nuk është një ngjarje e papritur, por një proces kompleks që lind nga një ndërthurje presionesh sociale, politike, ekonomike dhe teknologjike. Për të ruajtur gjuhët dhe pasuritë kulturore që ato mbartin, kërkohet ndërgjegjësim, politika mbrojtëse dhe iniciativa aktive. Mbështetja e arsimit dhe përdorimi i gjuhëve në familje, shkolla dhe komunitet është një faktor vendimtar për lëvrimin dhe transmetimin e gjuhëve. Nëse këto masa nuk merren, shumë prej gjuhëve të botës do të përfundojnë si histori të humbura që nuk do të mund të rikthehen më.

Prof. Dr. Fejzulla Berisha/

1.Zgjedhjet si akt i sovranitetit dhe legjitimitetit shtetëror

Zgjedhjet e lira, të ndershme dhe të mbajtura në pajtim me Kushtetutën përbëjnë manifestimin më të lartë të sovranitetit popullor dhe bazën themelore të rendit demokratik të çdo shteti. Në Republikën e Kosovës, ky parim është i sanksionuar qartë në nenin 2 të Kushtetutës, i cili përcakton se sovraniteti buron nga populli dhe ushtrohet në përputhje me këtë Kushtetutë.

Në këtë kontekst, proceset zgjedhore në komunat veriore nuk janë vetëm ngjarje politike, por akte konfirmimi të sovranitetit kushtetues të shtetit të Kosovës mbi tërë territorin e saj. Prandaj, çdo ndërhyrje e jashtme – veçanërisht ajo e organizuar nga Serbia – përbën sulm të drejtpërdrejtë ndaj sovranitetit dhe integritetit kushtetues të Republikës së Kosovës, duke shkelur parimet themelore të së drejtës ndërkombëtare publike dhe të Kartës së Kombeve të Bashkuara.

2. Ndërhyrja e Serbisë – veprim i qëllimshëm dhe i organizuar shtetëror

Në zgjedhjet lokale të mbajtura në komunat me shumicë serbe – Mitrovicë e Veriut, Zveçan, Leposaviq dhe Zubin Potok – Serbia ka ushtruar një sërë ndërhyrjesh të drejtpërdrejta dhe të ndërmjetme, të cilat dëshmojnë për një strategji shtetërore të planifikuar për të sabotuar procesin demokratik të Kosovës. Këto ndërhyrje përfshijnë:

-Thirrjet publike të zyrtarëve më të lartë shtetërorë serbë, përfshirë Presidentin e Serbisë, për bojkot të zgjedhjeve të organizuara nga institucionet legjitime të Kosovës;

-Përdorimin e strukturave paralele ilegale, të financuara dhe të dirigjuara nga Beogradi, që veprojnë jashtë juridiksionit të Kosovës;

-Presione sistematike ndaj qytetarëve serbë, përmes kërcënimeve për vendet e punës, ndëshkimeve ekonomike dhe frikësimeve të drejtpërdrejta për pjesëmarrje në votim;

-Fushata propagandistike të mediave shtetërore serbe, të cilat e paraqesin procesin zgjedhor në Kosovë si “ilegjitim” apo “të imponuar nga Prishtina”.

Këto veprime, të sinkronizuara në nivel politik, ekonomik dhe informativ, përbëjnë një ndërhyrje hibride të mirëstrukturuar kundër integritetit të brendshëm të Republikës së Kosovës, me synim final delegjitimimin e institucioneve kushtetuese në veri.

3. Dimensioni kushtetues – shkelje e parimeve të sovranitetit dhe rendit publik

Sipas nenit 16 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, rendi juridik i Republikës është suprem dhe sovraniteti i saj shtrihet në tërë territorin e vendit. Po ashtu, Ligji për Vetëqeverisje Lokale dhe Ligji për Zgjedhjet Lokale përcaktojnë se Komisioni Qendror i Zgjedhjeve (KQZ) ka kompetencë ekskluzive për organizimin dhe mbikëqyrjen e zgjedhjeve në çdo komunë pa përjashtim.

Në këtë kuptim, ndërhyrja e Serbisë në procesin zgjedhor paraqet:

-Cenim të drejtpërdrejtë të autoritetit të institucioneve të Republikës së Kosovës;

-Ndërhyrje në ushtrimin e sovranitetit popullor (neni 2);

-Shkelje të parimit të barazisë qytetare dhe vetëqeverisjes lokale (neni 123);

-Rrezikim të rendi publik dhe paqes kushtetuese.

Në thelb, ndërhyrja serbe është përpjekje për të ruajtur një kontroll paralel dhe antikushtetues në territorin verior të Kosovës – duke e paraqitur si “çështje etnike”, por në fakt duke synuar cenimin e rendit juridik dhe sovranitetit shtetëror.

4. Aspekti i së drejtës ndërkombëtare – shkelje e parimit të mosndërhyrjes

Në planin ndërkombëtar, parimi i mosndërhyrjes përbën një nga themelet e së drejtës ndërkombëtare. Ai është i sanksionuar në:

-Nenin 2(4) të Kartës së Kombeve të Bashkuara, që ndalon çdo kërcënim ose përdorim të forcës kundër integritetit territorial apo pavarësisë politike të ndonjë shteti;

-Nenin 2(7) të së njëjtës Kartë, që ndalon ndërhyrjen në çështjet që i përkasin juridiksionit të brendshëm të një shteti;

-Aktin Final të Helsinkit (1975), i cili e përforcon detyrimin për respektimin e sovranitetit dhe mosimponimin politik ndërmjet shteteve.

Si anëtare e OKB-së, OSBE-së dhe Këshillit të Evropës, Serbia ka detyrimin ndërkombëtar të respektojë këto parime. Megjithatë, përmes ndërhyrjeve në proceset zgjedhore të Kosovës, ajo jo vetëm që shkel të drejtën ndërkombëtare, por edhe zotimet e dhëna në kuadër të dialogut të Brukselit, për të mos penguar funksionimin e institucioneve të Kosovës në veri.

5. Ndërhyrja si vazhdimësi e politikës hegjemoniste serbe ndaj Kosovës

Ndërhyrja e Serbisë në zgjedhjet lokale në veri është pjesë e vazhdueshme e politikës hegjemoniste dhe neoekspansioniste serbe që nga përfundimi i luftës së vitit 1999. Serbia nuk e ka pranuar realitetin e shtetësisë së Kosovës dhe, përmes strukturave paralele, synon të ruajë një mekanizëm kontrolli politik dhe ekonomik mbi qytetarët serbë të Kosovës.

Kjo politikë nuk është vetëm kundër shtetit të Kosovës, por edhe kundër interesave të vetë komunitetit serb që jeton në Kosovë, i cili pengohet të integrohet në institucionet demokratike të vendit dhe të ushtrojë të drejtat qytetare në mënyrë të lirë dhe të barabartë.

6. Përgjegjësia ndërkombëtare e Serbisë

Sipas Draft Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts (Komisioni i së Drejtës Ndërkombëtare, 2001), çdo shtet është përgjegjës ndërkombëtarisht për veprimet që shkelin sovranitetin e një shteti tjetër.

Në këtë kuptim, Serbia, përmes:

-Organizimit të strukturave ilegale në territorin e Kosovës,

-Ndërhyrjes direkte në procesin zgjedhor,

-Propagandës kundër institucioneve të Kosovës, dhe

-Thirrjeve për bojkot institucional,

ka kryer akte ndërkombëtarisht të palejuara, të cilat prodhojnë përgjegjësi shtetërore.

Prandaj, Kosova ka të drejtë të adresojë këtë çështje në instancat ndërkombëtare – përfshirë OKB, BE, OSBE dhe Këshillin e Evropës – duke kërkuar sanksione diplomatike dhe politike ndaj Serbisë për ndërhyrje flagrante në punët e saj të brendshme.

7. Reagimi i institucioneve të Kosovës – mbrojtja e rendit kushtetues dhe sovranitetit

Institucionet e Republikës së Kosovës kanë detyrimin kushtetues dhe moral për të mbrojtur integritetin e procesit zgjedhor dhe për të siguruar ushtrimin e lirë të të drejtës së votës nga çdo qytetar, pa dallim etnik.

Reagimi duhet të jetë i shumëdimensionuar:

-Juridikisht, përmes zbatimit të rreptë të ligjit ndaj çdo strukture ilegale;

-Politikisht, përmes informimit të vazhdueshëm të partnerëve ndërkombëtarë;

-Diplomatikisht, përmes ngritjes së çështjes në instancat evropiane dhe ndërkombëtare;

-Kushtetueshëm, përmes forcimit të pranisë së institucioneve shtetërore dhe garantimit të funksionimit të vetëqeverisjes lokale në përputhje me ligjin.

8.Ndërhyrja serbe si sfidë për paqen dhe sovranitetin

Ndërhyrja e Serbisë në zgjedhjet lokale në veri të Kosovës nuk është vetëm akt politik, por sulm juridik, institucional dhe sovranitetar ndaj shtetit të Kosovës.

Ajo përbën cenim të rendit kushtetues, të sovranitetit popullor dhe të parimeve themelore të së drejtës ndërkombëtare.

Nëse një ndërhyrje e tillë do të tolerohej, do të rrezikohej jo vetëm stabiliteti i brendshëm i Kosovës, por edhe arkitektura e sigurisë në Ballkanin Perëndimor, e ndërtuar mbi parimet e integritetit territorial dhe respektit të sovranitetit shtetëror.

Mbrojtja e Kushtetutës dhe e sovranitetit të Republikës së Kosovës nuk është vetëm detyrim juridik e institucional, por detyrim historik, kombëtar dhe moral – në mbrojtje të shtetësisë së fituar me gjak, të rendit demokratik dhe të paqes rajonale.

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/

1. Shqipëria – nga izolimi i hekurt drejt integrimeve euroatlantike

Historia e Shqipërisë është një shembull unik në Evropë. Pas Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria u shndërrua në vendin më të izoluar të kontinentit. Regjimi totalitar komunist ngriti një mur më të fortë se ai i Berlinit, duke shkëputur vendin nga çdo kontakt i lirë me botën. Ky izolim solli pasoja të thella: stagnim ekonomik, shkelje masive të të drejtave të njeriut dhe mbyllje të çdo perspektive zhvillimi.

Por me shembjen e sistemit komunist në fillim të viteve ’90, Shqipëria nisi një rrugëtim të ri. Tranzicioni nuk ishte i lehtë – shoqëria u përball me kriza të thella ekonomike, politike dhe sociale. Megjithatë, përmes reformave graduale dhe mbështetjes së fuqishme ndërkombëtare, vendi arriti të bëjë hapa të rëndësishëm:

-Anëtarësimi në Këshillin e Evropës (1995);

-Nënshkrimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit me BE-në (2006);

-Anëtarësimi në NATO (2009);

-Marrja e statusit kandidat për BE (2014);

-Hapja e negociatave të anëtarësimit në BE (2022).

Sot, Shqipëria po negocion kapitujt e fundit për anëtarësim të plotë në Bashkimin Evropian, duke dëshmuar se nga izolimi më i thellë mund të ngrihesh në standardet më të larta ndërkombëtare.

2. Kosova – shtet i ri në kërkim të konsolidimit ndërkombëtar

Kosova, e cila shpalli pavarësinë më 17 shkurt 2008, është shteti më i ri në Evropë. Ndryshe nga Shqipëria, ajo nuk trashëgoi një shtet të konsoliduar, por doli nga një luftë çlirimtare dhe një administrim ndërkombëtar nën UNMIK-un. Ky fakt e bën procesin e ndërtimit të shtetit të saj edhe më sfidues.

Kosova ka arritur shumë në 17 vitet e saj të pavarësisë: ka ndërtuar institucione demokratike, ka fituar njohje nga mbi 100 shtete, është anëtarësuar në organizata të rëndësishme si FMN, Banka Botërore, BERZH, ka fituar liberalizimin e vizave me BE (2024) dhe është përfshirë në partneritete strategjike me SHBA, NATO dhe BE.

Megjithatë, Kosova përballet ende me sfida të mëdha: mungesa e njohjes universale, mosanëtarësimi në OKB dhe organizata kyçe ndërkombëtare, sfidat e sundimit të ligjit dhe nevoja për reforma të thella ekonomike. Pikërisht këtu qëndron rëndësia e modelit të Shqipërisë.

3. Shqipëria si model për Kosovën

Rrugëtimi i Shqipërisë drejt integrimeve është një shembull që Kosova duhet ta shohë si udhërrëfyes:

-Reformat institucionale dhe sundimi i ligjit – Shqipëria, përmes reformës në drejtësi, ka treguar se pa një sistem gjyqësor të pavarur, rruga drejt BE-së është e pamundur. Kosova duhet të zbatojë një reformë të ngjashme për të fituar besimin ndërkombëtar.

-Orientimi euroatlantik – Shqipëria është bërë pjesë e NATO-s, duke garantuar sigurinë e saj kombëtare dhe duke forcuar pozitën ndërkombëtare. Kosova, edhe pse ende jashtë NATO-s, duhet të synojë me prioritet këtë integrim, duke shfrytëzuar përkrahjen e Shqipërisë dhe partnerëve strategjikë.

-Diplomacia aktive – Shqipëria ka përdorur çdo mekanizëm diplomatik për të përshpejtuar procesin e integrimit. Kosova shpeshherë ka treguar diplomaci pasive ose të vonuar. Një diplomaci e përbashkët Kosovë–Shqipëri do të kishte fuqi më të madhe lobuese.

4. Shembuj historikë dhe aktualë të bashkëpunimit Kosovë–Shqipëri

Historia e shqiptarëve ka treguar se vetëm në momentet e bashkimit, kombi ynë ka arritur suksese të mëdha:

-Konferenca e Londrës (1913) na ndau territorin kombëtar për mungesë uniteti dhe fuqie ndërkombëtare;

-Çlirimi i Kosovës (1999) u bë i mundur vetëm falë bashkimit të shqiptarëve dhe mbështetjes ndërkombëtare;

-Pavarësia e Kosovës (2008) u përshëndet e përkra nga Shqipëria si shteti i parë që e njohu.

Sot, kur Shqipëria po hyn në BE dhe Kosova po kërkon të bëhet pjesë e saj, është momenti historik që të dy shtetet të veprojnë në mënyrë të koordinuar, duke ndërtuar një strategji të përbashkët integrimi.

5. Perspektiva e përbashkët shqiptare në Evropë

Nëse Kosova ndjek rrugën e Shqipërisë dhe e përdor atë si model, atëherë procesi i saj i integrimit ndërkombëtar do të jetë më i shpejtë dhe më i sigurt. Shqipëria mund të shërbejë si avokat i fuqishëm i Kosovës në Bruksel, NATO dhe OKB, ndërsa Kosova mund të kontribuojë në forcimin e pozitës së përbashkët shqiptare në Ballkan.

Kombin shqiptar nuk e ndan më izolimi dhe kufijtë e imponuar, por e bashkon vizioni i përbashkët: të bëhet pjesë integrale e rendit të ri botëror euroatlantik.

Rruga e Shqipërisë nga izolimi totalitar në dyert e Bashkimit Evropian është një histori suksesi që duhet të shërbejë si model për Kosovën. Integrimi nuk është vetëm një proces teknik, por mbi të gjitha një projekt kombëtar dhe historik. Vetëm përmes unitetit, reformave dhe diplomacisë aktive, Shqipëria dhe Kosova do të sigurojnë vendin që u takon – në familjen e kombeve të barabarta të Evropës së Bashkuar.

Dr. Ledri Kurti/

Konica, prozë dhe kritikë

“Në letërsinë moderne të shek. XX, në këtë letërsi të larmishme e të shumëllojtë nga pikëpamja e origjinalitetit kombëtar e individual, estetik e filozofik, me shkolla, drejtime dhe praktika krijuese nga më të ndryshmet ka qenë realizuar një princip estetik, që vetëm vitet e fundit u shpall nga Moda e veshjes si mbizotërues: gjithë llojet e mënyrat më të ndryshme të veshjes, që pëlqehen e i përshtaten individit, janë të përligjura. Një liri e këtillë është kërkuar e afirmuar edhe në letërsinë, artet dhe shijet estetike të shekullit të XX, e cila ka sjellë larmi shkollash e drejtimesh letrare”.1

Pikërisht kësaj periudhe i përket Faik Konica. Lindi në Konicë dhe vdiq në Uashington. Studimet e larta në Francë dhe ShBA. Themeloi dhe drejtoi revistën “Albania”(1897-1909) në Bruksel dhe në Londër. Për mendimin tim këndvështrimin estetik të botëkuptimit të tij, m’u duk e arsyeshme ta hulumtoja në këtë prizëm në një nga shkrimet e tij të pakta por të rralla për nga fuqia e gjithanshme transmetuese “DOKTOR GJILPERA….”

Shkroi dhe “Katër përralla nga Zullulandi”, vepra postume “Shqipëria –kopshti shkëmbor i Evropës juglindore” 1957 …etj, por mbi të gjitha njihet si themelues i kritikës letrare shqipe. Ky ishte pak a shumë konteksi konician, që shkëlqeu në mendime konçize dhe të prera me përmasat e argumenteve të një kulture të thukët. “Faik Konica në prozën e tij shëmbullore…, ndër të tjera në pika të veçanta e koncepton botën shpirtërore të personazhit, të strukturuar përbrenda narracionit modern letrar”.2

Njeriun modern e karakterizon vizioni mbi “progressus ad infinitum, si parim i historisë”.3

Konica ishte kritik edhe kur objekti i tij i drejtpërdrejtë ishte kritika letrare, por edhe kur ky objekt qe i ndryshëm, një prozë artistike (art letrar). Për Konicën sërish, një prozë – art do të ishte kritikë por dhe patjetër estetikë. Shije e re, kjo do të thotë për të një art që dërrmon një mënyrë e re të shprehuri dhe mentaliteti. Konica shfaqet si individi që kerkon revolucion në rrënjë në mendim, në shpirt, në moral.

Nga mendja dhe dora e tij dalin veç gjilpëra, që të ngulen në tru, sapo i lexon. Siç thamë më lart, nuk jemi në kritikë, por gjithashtu Konica edhe në prozën e tij art, si kudo dhe në gjithçka nuk njeh tërheqje, njeh vetëm revansh.

Dikush shkroi : “ Faiku u shmang nga tradita …u largua nga kuptimi i atyre rrënjëve të forta e të shëndosha qi qenë gjallnija e shqiptarit gjatë shekujve”.4 Do të isha krejt në një mendje. Konica nuk kishte pse gërryente nostalgji brenda të qenit, shqiptar. Ai i përkiste modernes, së resë si concept, në mendim dhe shihe, bashkëkohores në kuptimin më korrekt të saj. Individualiteti i tij ishte Konica, si startues i një epoke të re në art dhe kritikë ose më saktë, jo një ndër të tjerë elemente të suazës së Rilindjes Kombëtare.

Konica, me gjak të fisëm shqiptar, me krenari tipike shqiptare, të ligjshme e të themeltë. Kjo ligjërohej sepse ai vishte për kostum të qenies së tij si “i tillë”, kulturën më bashkëkohore, firmë evropiano-perëndimore, si rrallëkush i qenë shqiptar. Si autor i frymës moderne të fillimshekullit XX, thyen (e theksoj këtu!) frymën tradicionaliste të Rilindjes Kombëtare, “përkundër rilindësve të mëdhenj, që krijuan mitin e adhurimit dhe mitizimit…”5 . Individualiteti i tij është përcaktuar si “i tillë” si rezultante e hapësirë-shtrirjes social-historike, në të cilën jetoi. “Konica është një nyjë kundërthëniesh, që burojnë jo vetëm nga karakteri. Shumë merita të personalitetit të tij janë erudit, poliglot, atdhetar, publicist, stilist i rallë, diplomat, evropian i amerikanizuar, aristokrat progresist etj., virtyte që plekseshin në mënyrë të çuditshme me të meta e dobësi: grindavec, snob, inaçor, prepotent i papërmbajtur, elitar, përpuzës i ashpër i vulgut, pragmatist, inkoherent, etj…. Sigurisht të tilla kapërcime nuk janë vetëm koherenca të karakterit individual, por edhe të zhvillimeve kaotike, irracionale, kthesave e përmbysjeve të papritura dhe kundërthënieve të jetës, kombit, atdheut, që e përcollën tërë jetën e tij”6.

Ndërkaq, do të kemi parasysh sikurse shprehet studiuesi “Elementet moderne të përceptimit ambiental, situatat dhe veprimet e personazheve, tipizimi i tyre, karakterologjia dhe biografia shpirtërore etj. dukshëm priren nga rezultantja e poetikës moderne. Duke përdorur një fjalor karakteristik gjatë prurjes së intrigës dhe pikturimit të karaktereve (sidomos dr. Gjilpëra), Konica arrin, që me origjinalitet stilistik dhe narrativ të mbitheksojë procedimin ironiko-satirik përbrenda tematikës specifike dhe të papërsëritshme në prozën satirike shqipe të viteve 20- 30” .7

Konica njihet si kritik . Në kritikën e tij qe reagim, ironi, sarkazëm gjer në art dhe anasjelltas në art, qe ironi gjer në sarkazëm, qe reagim kritik socio-psikologjik, analist. Në secilin rast, para tij ndjehesh, si para një vullkani. Gjithçka e dalë nga mendja e dora e tij shpon. Jo rastësisht pra, kritikë ndaj gjithshkaje, ishte Konica dhe për kombin dhe artin shqiptar.

Një mënyrë e tillë koniciane, kritikë ndaj gjithçkaje do të ishte nisma bazë e lindjes dhe lulëzimit të modernizmit, si dukuri sociale dhe fenomen artistik. Ky është ambienti i fenomeneve sociale dhe artistike, me të cilat jeton dhe u përket krejtësisht në kohë. “Neve na duket i pabesueshëm epiteti modern, d.m.th. bashkëkohor për shkrimet letrare të Konicës: edhe neve na pëlqen ta quajmë të tillë, por nga që e dallojmë para së gjithash nga shkrimtarët tanë të Rilindjes. Ku e shohim këtë dallim? Së pari duke afirmuar idealin pozitiv sikurse Naimi, Pashko Vasa, Çajupi, etj., Konica është modern ngaqë i dha letërsisë artistike “frymë kritike”. (Nënv. LK.). Zaten për këtë frymë pati keqkuptime nga lexues të gjysmës së parë të shekullit XX që ishin nanurisur vetëm ose kryesisht me përralla dhe iluzione të historisë sonë kombëtare të Shqipërisë dhe të Shqiptarëve…, por ajo që ishte e re, më origjinale, më e mprehtë tek ai qe mosndrojtja për t’i paraqitur e për t’i kritikuar dhe shumë vese, mëkata, kufizime e mangësi intelektuale, politike e social-kulturore, që lidhen me dramën e stërgjatur të historisë së kombit tonë. Në këtë mes Faik Konica ish i Pari që solli frymë kritike në letërsinë shqiptare, duke e afruar me modelet e letërsisë moderne me evropiane të shek. XX”.8 (Nënv. LK)

Konica është dr. Gjilpëra.

Konica në prozë kërkon art të një shije të re dhe në këtë lloj arti ai bën kritikë. Konica është dr.Gjilpëra. Konica është Plugu.

Dr. Gjilpëra është i dërguari i fatit, për të injektuar, për t’i kaluar në gjak këtij populli, kohën konkrete. Ai është i dërguari i kohës për të injektuar kulturën. Është qesharake gjer në vaj të vdekjes, që bashkëkombasit e kuptojnë, por s’duan ta dëgjojnë gjuhën e tij. “Bartësi i një lufte të tillë kundër shoqërisë së korruptuar kundër shoqërisë të prampambetur dhe të korruptuar është mjeku i ri dr. Gjilpëra, i cili është shkolluar në Perëndim dhe i cili ka një kulturë të gjerë evropiane dhe zemër e ideal shqiptari”.9

“Heshtni, shtrohuni, bashkohuni, mos u bëni besim raporteve që thonë gjëra të mira për ne dhe mbase një ditë dalim të rritur në sytë e botës. Udha që shpie në nder, në liti e në shpëtim nuk është e shtruar me lule po me ferra; ai që arrin në kulm arrin i grisur, i përgjakur, i dërsitur, i lodhur dhe trendafilat, dafinat, ujët e ftohtë, lëndinat ku është mirë dhe ëmbël të shtrihet, të gjitha këto i gjen në kulm vetëm, dhe atje shumë herë as që i gëzon dot se bie i vdekur nga të lodhurit, po me vetëdijen që i hapi një udhë të re popullit. Ne, vëllezër, jemi negër të varfër, pa ndonjë rëndësi fare… Jo mbledhje, po kazmën. Jo misione, po kazmën. Po mjaft me lëvdime”.10

Është ky, mesazhi gjithpërfshirës i Konicës, i prozës koniciane. Është ky, i gjithë potenciali i fuqisë së tij prej artisti, për të paralajmëruar të ardhmen e duhur dhe për të treguar drejtimin, në të cilin duhej ecur, për të qenë ato që duhet të jemi, jo prè e vesit, e fodullëkut, e vetëlëvdatës, por qenie të ndershme e të arsyeshme, fytyrë e virtytit të kombit, nëpërmjet punës e dijes së urtë. “Madje dihet përcaktimi fillimtar i tekstit si përrallë, që tregohet për kohën e ndodhur në retrospektivë. Tërë kjo dëshmon për mënyrën e rrëfimit nga distanca estetike e përceptimit të ngjarjeve”.11

Nisur nga kjo largësi estetike, ajo që vlen të vihet re është fakti, se ky lloj mesazhi i dyfishtë, që i përket të njëjtit realitet, atij shqiptar, është vjelur nga Konica, si një mësim i përvojës së pohuar e të pranuar që nga koha e Platonit dhe lënë si mësim i jetës nga Hesiodi. Konkretisht, Hesiodi do të na mësonte: “Vesi mund të ushtrohet me shumicë fare lehtë: Rruga që të çon tek ai është e shtruar dhe ai banon afër, por përpara virtytit, perënditë kanë vënë djersë, rruga që të çon atje është një rrugë e gjatë dhe e thepisur.”12

“Konica e vë Dr. Gjilpërën në prozë duke i sjellë pacientë nga shtresat me të ulta deri tek vetë Salemboza (fatkeqësisht, fytyra e shtresës së lartë, LK.) dhe në të gjitha rastet, doktori përfshihet në situata që të bëjnë të qeshësh e të qash për gjendjen e mjeruar e injorancën e njerëzve që kanë qenë mjekuar me metodat “magjike”, që përdoren në xhunglat e Afrikës. Dr. Gjilpëra e ndjen veten si një kalorës donkishotezk me një botë të çuditshme ku njerëzit jetojnë në varfëri e pisllëk”.13

1. “…bashkëkombësit e tij …ishin shëmbëlltyra shumë të varfëra të racës së njeriut…njerëz të mërzitur nga bota dhe vetja e tyre, që nuk shihnin”.

“Shëmbëlltyra shumë të varfra të racës së njeriut”,14 çka do të thotë, pasqyrime mjerane të natyrës, as imitime të sakta jo. Më saktë, në gjuhën estetike kemi të përftuar, një imitim të mjerë të racës njerëzore, më saktë tek fytyra dhe truri i bashkëkombasve të Konicës.

Më pas, veçojmë: “… që nuk shihnin”.

Për të shijuar të bukurën, qoftë edhe si një imitim identik, me anë të shqisës së parë të kontaktit të qenies me realitetin, me të “të parit”. Mungesa kësaj shqise, nuk u lejon bashkëkombasve, as këtë imitim të arrijnë, duke bërë kështu absolut, imitimin negativ, duke shkuar ku injoranca e tërheq rrëshqanë, me sytë e vet.

Shëmbëlltyra e mjerë e bashkëkombasve, krahasuar me racat e tjera njerëzore, nxit mllef dhe revoltë tek Konica. Fatkeqësisht ata, të bindur verbërisht, nuk duan të shohin veten nuk kanë dëshirë të dëgjojnë, e jo më të të kuptojnë, se ishin jashtë kohës reale. Në kokat e tyre, ato nuk pranojnë sytë e mendimit, si çdo qenie e arsyeshme. Ato ishin thjesht, ashtu siç ata vetë donin të ishin, vetëm qenie biologjike, brenda tërësisë njerëzore.

E pjesa tjetër e bashkëkombasve “elita”, me nofkën e ndyrë “kamorra”, e cila “…s’mund të japë leje të bëhet ndonjë ndryshim me themel në Shqipëri”15

“….Ndryshim me themel!..”

Pikërisht, ky ndryshim me themel, qe e drejta dhe kërkesa numër një, e fillimshekullit XX. Ndryshimi në themel është tipar agresiv, agresivitet tipik bashkëkohor, për të ecur përpara, pa imituar.. Në kohën përkatëse, ky tipar shfaqet në të gjitha fushat ashtu si edhe në art, por jo në Shqipëri, as në mendjen e shqiptarit. Tek Konica, po.

Konica e njihte dhe e pohonte kohën. Ai gjendej në të njëjtën linjë mendimi, bukurie e madhështie me ndryshimin rrënjësor nga mentaliteti i tejkalbur shqiptar.

Fjala e fundme e një mendimi të koracuar në verbëri e që s’lejonte as ndryshimin më të vogël, jo më ndryshim me themel, ishte kundërshtia absolute ndaj së resë. Kjo kundërshti shprehet me një fjalë të vetme nga “elita” e asaj kohe në Shqipëri: “Meazallah!”

Rrënjësore është e reja, që kërkon të futet, nga Konica, por po aq e paarsyeshme, është kundërshtia “e elitës”. Ky lloj paradoksi, pushton gjer konvencionin e të folurit thjesht shqip. Ndaj këtij fenomeni, Konica qesh dhe kafshon me art gjer në sarkazëm. Ai zbulon ironi, kundërshti, paradokse të njëpasnjëshme me realitetin në mendimin shqiptar të kohës.

“Dr. Protagoras flet gjysëm greqisht, Dr. Emrullahu flet gjysëm turqisht, vetëm dr. Gjilpëra flet pastër shqip. Sipas studiuesit Sabri Hamiti dhe domethënia e emrave është – Salep dhe Boza është bashkimi i emrave të dy pijeve orientale, Abd-el Katl, që shqip do të dilte diçka si Rob i Gjakpirësit, apo Ibn-el-Kelb, që do të thoshte bir i Fundrinës…”.16

Kështu, edhe në radhitjen e artit të fonemave të lidhura në emra –elite, Konica realizon një kuptimësi të tillë, plot ironi e realitet të mjerë. Vetëm art- mendimi i Konicës, i bën në maksimum funksionale, si kritikë, si art, si mendim.

Të tillë, emra si: Salem boza, Abd-El –Katli, Dr.Habi-bullah, Dr. Emrullahu, Dr. Protagoras Dhalla, Denizullu Serpia, Zullu, Zgjebo etj, janë përzgjedhur qëllimisht prej tij, për të bërë efekt të menjëhershëm impresionues, së pari, estetik, për shijen auditive të lexuesit. Mjafton t’i shqiptosh t’ua dëgjosh tingullin dhe arrin të kuptosh gjithë arealin e mendimit të Konicës dhe të kritikës së tij depërtuese në palc.

Komunikimi estetik që përcojnë këto emra, me anë të së shëmtuarës, që bartin në impresionin që realizojnë kur i dëgjon, Konica me qëllim i zgjedh, që të zbulojë, dhe zhveshë. Vetëm kështu, sic i përzgjodhi qëllimisht Konica, ato emra-domethënës elite, do të ngjallë efektin funksional meditativ, për kërkimin e pse – së së fshehur të mesazhit, brenda tyre. Realizohet ky funksion meditatues rreth tyre, falë efektit funksional estetik , të së shëmtuarës, që ato transmetojnë. E shëmtuara e zbuluar nga Konica, nëpërmjet gjuhës së tij therëse, kthehet në bukuri estetike arti., prej tij dhe kritikë njëkohësisht. Në mënyrë ironike, Konica radhit tinguj “të dashur” për veshët e bashkëkombasve dhe krijon reaksion të menjëhershëm. Në këtë mënyrë, Konica të detyron t’i hapësh vend qëllimit të tij, për të shkatërruar me sarkazmën tipike, atë traditë të dalë boje, ngulur gjer në emra., duke e kthyer konceptin e elitës, në një rrashtë.

Konica ishte shkatërrues i tillë, sepse vuante shijen dhe ushqimin shpirtëror anadollak të bashkëkombasve, truri qeverisës i të cilëve, si drejtues të fatit, të së ardhmes, qëndronte në shina rrangalle për kohën. Zhvillimi i shkencës dhe i teknikës qe gjuhë e huaj dhe e panevojshme fatkeqësisht për ta. Gjithçka e tyre, ishte mbllaçitje e hershme nga Lindja. Por koha, në të cilën jetonte Konica, nuk pranonte kurrsesi në moto të saj, as bashkëqëndrim me të shkuarën, jo më bashkëjetesë totale vetëm me të.

Modernia, ose më saktë bashkëkohësia, për Konicën ishte koha ekzistuese, e gjitha e re, origjinale, identitet i vetvetes, bashkëjetesë me të renë. Për të, kjo e re duhej bërë identitet i kombësisë shqiptare dhe i botëkuptimit të tij. Në thelb, duhej nisur nga fillimi, që të ekzistonte. Kombi duhej të pohonte vetveten. Bashkëkombasit duhej të pranonin së pari, se çfarë dhe kush ishin.

Por, korniza dhe rregullat e lojës, në kohën shqiptare, për të cilën Konica flet, ishin: “Korrupsion kamorrist!”. Fatkeqësisht ky ishte realiteti. Më i fëlliqti model, vetëm ky i përshtatshëm, i kapërdishëm, perfekt i të qenit shqiptar dhe Shqipëri. Konica, zbuloi pa frikë arketipin ose kryemodelin shqiptar të kohës. Ky model kish ngelur jashtë kohës së vërtetë të normalitetit njerëzor dhe asaj, që ai do dëshironte për to.

Konica vëzhgoi, evidentoi dhe pohoi krejt ndryshe nga ç’ishte bërë më parë, në letërsi. Për të tilla përshtypje të përçudshme, që i falë dheu i vet dhe njerëzit e tij, ai u bë Gjilpëra. Ai ngulet pa tkurrje gjer në palc, për të na dhënë efektin në tru. Bashkëkohorja pranonte vetëm, të renë në koncept, nga zero tek njëshi e me radhë… . Kështu dhe Konica, fillimin e kërkon në tru, nga duhet të fillojë gjithçka për së mbari, në një mendim krejt të ri, krejt tjetër, të ndryshëm në themel.

Përsëri , këtë shenjë të së resë evidenton edhe studiuesi Sabri Hamiti: “Me dr. Gjilpërën, Faik Konica fut në prozën shqipe për herë të parë me sukses njeriun shqiptar perëndimor, i cili duke nxënë dijen nuk tjetërsohet kombëtarisht…” 17

Peshku ish qelbur nga koka për Konicën (dr. Gjilpërën) dhe Konica kokës i bie. Ai kërkon të mos humbë kohë. Zhvesh, për të parë gjithë ç’është, lakuriq. Duke qenë ithtar i së resë, koherent me periudhën në të cilën jetonte ai ofron e këshillon “diell”, “ajr” natyrë”.

Mendja e pseudointelektualit për vëzhguesin Konicë, ishte katror i mbyllur. Mendimi i tij ishte dogmatik, i thatë, pa jetë, si (Dr. Protagoras +Emrullahu) ose i frikshëm në mediokritet, si:(Denizullu Serpia, Zgjebua). “I frymëzuar nga historia dhe jeta shqiptare nga njeriu shqiptar dhe bota e tij, Konica provoi të krijojë një letërsi me koncepte e shije bashkëkohore me vizion të ri të çliruar krejtësisht nga konvencionalizmi dhe rekuizita e vjetër e modeleve të letërsisë orientale”.18

“është afër mendsh që në Ballkan dhe vecan në Shqipërinë tonë, të mbetur në llom të kohës së Mesme, fuqia e diellit si shëronjëstë jetë e panjohur”.19

Ja, gjer ku arrin pohimi i tij shkatërrues! Shkatërrues me themel, i gjithçkaje të pathemeltë.

Kështu individualiteti Konicë, merr guximin e vëzhguesit empirik, imtësisht të qëndisë tre fakte:

1. “Shqipëria – mbetur në llom të Kohës së Mesme”- 500 vite prapa, largësi kohore me realitetin e duhur.

2. “Shqipëria, pjesë e Ballkanit” kështu Ballkani parcelizohet më vete, në kuadrin e përgjithshëm. Pra, jo Evropë!

3. “Shqipëria veçan” çka do të thotë, sektor origjinal prapambetjeje brenda këtij fenomeni, sikurse edhe brenda vetë Ballkanit. Ky është rrjedhimi i logjik, origjinal i emrit Konicë, që arrin për kombin e tij.

Dielli, drita, e reja u duhet të depërtojnë në 500 vite larg, u duhet të ngrohin njëherësh, çka është e pamundur të realizohet, 500 vite breza, për të filluar të besohet, se jo larg saj, në Evropë, i njëjti diell s’ka kaq llom për të tharë, por vetëm ndriçim të vërtetë e të natyrshëm, brenda hapësirë –kohës aktuale.

“E vërteta është se Faiku, në polemikat e ndezta të veta, shprehte mëninë e vet të thellë sidomos kundra vogëlsirave shpirtërore, që shëmtojnë jetën, kundra mendjes së madhe të injorantëve, ngushtësisë mendore të gjysmakëve, verbnis së fanatikëve, guximit të shpërdoruesvet të patriotizmit.20 “Paradoksi tjetër vazhdon se veprën e shpëton arti i saj. E arti i saj është përgjithësimi. Se dija e injoranca janë në kacafytje kudo për sot e mot, veçanërisht në botën shqiptare”.21

Mendja e tij është lëruar me dije sistematike bashkëkohore evropiane.

Përfundimisht, në përzgjedhjen e vijë-jetës së tij, Konica (Dr. Gjilpëra) nuk mund të barazohet kurrë, me ligjet e jetës së të tjerëve, prè e një tradite mesjetare, traditë tashmë, që duhej kapërcyer me çdo kusht, për hir të mospërputhjes së saj me kohën. Konica (Dr. Gjilpëra) zotëron tashmë në mentalitet, si normale, konceptin e domosdoshmërisë të shtetit ligjor, në përputhje me mendimin dhe zhvillimin e kohës.

Konica është Plugu, pse Plugu përfaqëson misionin e tij. Konica kërkon të plugojë mendjet, konceptet, mediokritetin, për të shpresuar më pas, në farën e hedhur. Kështu Konica nuk kërkon rikthim të askujt, as moderim, përpunim në asgjë çka sheh dhe dëgjon nga bashkëkombasit, por një plugim total të mentalitetit.

“Bëhuni burra! Rrëmbeni kazmat! Të vihet re! E reja e modernes, fillon nga ndryshimi i mentalitetit. “Bëhuni burra”, çka do të thotë lini mënjanë britmat, euforinë, parazitizmin. E reja, aq e dhimbshme për të lindur, për shqiptarin, fillon nga koncepti punë. Me këtë koncept do të fillojë ndryshimi total, fillimi i gjithçkaje për të arritur diku, për të qenë dikushi si komb, për Konicën.

Në përzgjedhjen e vijë-jetës së tij, do të vëmë re, se Konica (Dr. Gjilpëra) për të ardhmen, nuk vendos të merret me letrat (letërsi-art), duke e arsyetuar si një vijë luksi, si diçka e tepërt ose më saktë të pamundur me auerolën e saj, për pikëqëllimin e tij. As për jetën e përditshme dhe as për nevoja të domosdoshme të shpejta të bashkëkombësave nuk e shihte të arsyeshme këtë përzgjedhje. Në koncept- simbol, gjithçka fillon nga mjekimi psikologjik dhe fizik i qenies së sëmurë, në rastin tonë, i një kombi, që është në komë. Për këtë arsye ai zgjedh mjekësinë. I bindur në vete, për të mos qenë dogmatiku “i recetave” të mykura, pa funksion në raport me kohën, në të cilën vazhdojnë të përdoren. Efektet e tyre janë vetëm hapa prapa, qoftë në shëndetin fizik dhe atë mendor. Konica, pranuesi i kulturuar i përparimit, i gjithçkaje të mirë e të re, nuk mohon traditën, origjinën e rrënjëve të shëndetshme që kemi trashëgim. Natyra, thënë ndryshe, gjithcka e mirë e pozitive, që trashëgojme nga kultura jonë, “mjekësia popullore”. Shërimi psikologjik, mendor dhe fizik i popullit, duhet t’i ruajë karakteristikat dhe epërsitë e veta më të mira, të trashëguara nga tradita e tij. Mjekësia popullore dhe natyra për të janë trashëgimia jonë më e mirë që duhet ruajtur., për të shëruar nga prapambetja e verbëria. Konica pranon e pohon, jo dogma, por hapësirë për çka është e mirë dhe pozitive në shërbim të së ardhmes, që duhej të vinte patjetër.

Ku qëndron e reja? Së pari, në mohimin e varësisë idioteske në kanunin e dogmave. Dogmat dhe “recetat” nuk përputheshin me fillimin e së resë së një kombi, por çonin në ngurtësimin “e mjekësisë” shëruese, simbolikisht , e realisht në mospranimin e së resë. Kërkon brenda shërimit dhe indirekt brenda koncepteve për shërim, natyrën, origjinalitetin, traditën më të mirë, që kemi trashëgim dhe kulturë. Ai përdor dijen duke kërkuar një fillim ndërtues. Për hir të rifillimit të gjithçkaje të mbarë, ai niset nga pranimi dhe pohimi i të mirave origjinale, tradicionale dhe specifike, që ka një komb. Ky rifillim i mbarë, nis me shëndetin fizik, por pashmangshmërisht, në simbolikën e vet me trurin, shëndetin mendor të kombit. “Gjithçka në masë” (Aristoteli), për të mos rënë në kthetrat e rregullave të ngurta e të pajetë, nga duhet të shkëputemi njëherë e mirë.

Së dyti, me kërkimin kësaj mase, ndeshim në shijen e tij dashurore ndaj Ingridës suedeze dhe Verës misterioze ruse. Ai shpreh dhe pranon indirekt, me të njëjtën logjikë, një të mesme të arrirë mes Ingridës dhe Verës

Së treti, në dialogët me personazhet filoturk dhe filogrek në të vërtetë shqiptarë, por që mohojnë kombësinë e vet në thelb.

Jo më kot, përzgjedhjet e veta, në jetë dhe për jetën, janë qëllimi i tij në përpjekjen e ideimit për fytyrimin e plotë të Shqipërisë së kohës dhe të projektimit të idesë të së ardhmes së saj. E mesmja e artë dhe masa e duhur është pikërisht fytyra e Dr. Gjilpërës, i cili sjell të renë, bashkëkohoren, kulturën perëndimore dhe pranon, çka është e mirë nga tradita e kombit në masën dhe sensin e duhur, të nevojshëm dhe të domosdoshëm.

Andaj dhe dialogët me personazhe filoturkë dhe filogrekë janë shndërruar në dialogë filozofikë.

Të duket se gjithçka, në gërmimin dhe idetë dr. Gjilpërës, kanë qëllim. Qëllim, i cili tenton drejt paditjes së të metave dhe krijimit nga e para, të një “Republike platoniane”, ku të sundojë e drejta, e mira e vërteta, ose më saktë një fytyrë kombëtare siç meriton të jetë. “Në këto pika teksti: merr trajtën e traktateve filozofike, prandaj edhe kur teksti është i shkruar në trajtën e dialogëve dramatikë, ata i janë më tepër të përgjasuar dhe kanë për qëllim të fundit mësimin, sidomos kur zhvillohen ndrmjet Dr-ve”.23 “…diskuton relativizmin e Protagorës, për të gjetur udhën e bindjes dhe të së vërtetës, bashkohet me përsëritjet e Platonit për të gjetur këtë udhë: “Mendimet e drejta, mendimet e vërteta; të menduarit gjëra të drejta; dituria e mendit të drejtë”.24

Së katërti, ndeshim edhe në një koncept pastërtisht estetik – shija, . Shfaqet në hapat e parë të hyrjes në këtë prozë. Ndofta fare e thjeshtë në dukje, krejt praktike, por ama si e tillë, vjen nga reminishencat dhe dritëhijet e kujtimeve me të atin. Kjo lidhet me shijen e verës së Shqipërisë, shije e papërsëritshme, por në vetvete domethënëse në âmën e vet, përsa i përket konceptit shije dhe thirrjen e gjakut tënd. I kthyer kështu, në të vërtetën, që kërkon të arrijë, në shijen e origjinalitetit të amës shqiptare.

“Puna është më e lartë se trimëria, kazma më fisnike se palla!” Palla dhe trimëria janë mbetje të kapërcyera tashmë në epokën e trurit, shkencës dhe teknikës. Palla e trimëria janë donkishoteske, para projektit të një kohe të re, themelet e së cilës, duan veç mendim dhe punë.

Në fakt, modernizmi, kohë në të cilën veproi Konica, projektoi krejtësisht themele të reja për ndërtesën e saj ideale. Ndërkaq, për Konicën themelet e reja, fillonin pikërisht me ripërtëritjen e ndjenjës së kombësisë në tru.

Ky është mesazhi i Plugut dhe mesazhi i vetë Konicës. Ky është kodi, që i duhej kohës, alfabeti i sigurt, për të mos mbetur jashtë saj. Kazma, puna, jo trimëria, jo palla! Ato i përkisnin tashmë, një alfabeti të vjetëruar. Turma jepet si simbol i primitivizmit shkatërrues dhe i kohës së kapërcyer në histori. Pseudointelektualëve u jepet një shuplakë. Ato jepen po aq të shpërlarë sa c’është një tru i frenuar, përtej murit të të cilëve, nuk duket askund kombi.

“Një turmë e tillë nuk mund të kuptojë një lagpamës të iluminizmit dhe të ideales…”.25

Raca e ngelur në llom të Kohës së Mesme, mbijeton si kundërshti i kohëve të reja dhe përçudshëm, kërkon të drejtën e ekzistencës së vet, në një kohë, që s’i përket aspak. Këtë të drejtë e kërkon me kodin e vjetruar të klithmave, armëve. Me këtë kod kërkon edhe të ardhmen, si borxh i të tjerëve, si borxh i trurit ndaj instiktit. Puna më e lartë se trimëria e kazma më fisnike se palla, dalë nga goja e Plugut, qenë herezia vetë për bashkombasit(!).

Ato u lëshuan ndaj së resë, si ndaj largqoftit. E vërteta për ta është herezi, e drejta është herezi, liria totale nga skllopi i së kaluarës është herezi, pra rrjedhimisht, fillimi është herezi. Kështu, të jetosh me kohën për ta është herezi.

Bashkëkombasit ishin zhytur kokë e këmbë në kalbësirën e së vjetrës dhe nuk e pranonin zë tjetër vec britmës së vet.. Duke gjetur tokë të papluguar dhe tru të palëruar, Konicës i duhej, që me hovin e kohës të plugonte thellë e dhimbshëm, aksiomat e së ardhmes së duhur për kombin dhe bashkëkombasit e vet.

“Konica ndërton një kundërthënie (kundërthëniet janë tipar i pastër i modernizmit LK) midis intelektualit, plugut, krijuesit e prijësit të lëvizjes kombëtare të zulluve dhe turmës së marrë të pushtuar nga gëzimi e krenaria për “Fitoren”, turmës së dalldisur e të kredhur në euforinë irracionale, në shfrimet instiktive festive”.26

“…Dhe përmbi të gjitha , heshtni!”, “ jo fjalët, por kazmën dhe parmenden dhe draprin, dhe shoshën , dhe furrën. Po mjaft me lëvdime!”27

Duhej arrritur shkëputja nga tradita negative, anadollake e dembelllëkut, euforisë ndaj së kaluarës. Jo më rikthim të mallshëm ndaj së kaluarës së kalbur, jo më krenari boshe për çka ka kaluar, jo më gjumë të përjetshëm mbi to. Të shkëputemi nga ç’qemë dhe jemi, për të filluar ecjen me kohën që është, ofron Konica me këtë lloj proze, art, mendim dhe kritikë.

Bashkëkombasit për Plugun, për vetë Konicën, ishin të dështuar. Brohorisnin veten, të shkuarën e vet, vajtje – ardhjet rreth vetes, pa ecur aspak më tej, pa ditur përse, pa ditur për çfarë, pa arsye, pa ditur çfarë janë, ku janë e pa dashur ta dëgjojnë këtë, prej askujt.

Bashkëkombësit gjendeshin brenda një drame pa fund, të përçarë gjer në teatralitet të vetvetes si absurd, vendosnin gjithashtu po në mënyrë absurde, fatin e përgjithshëm të një kombi. Ndaj Konica thërret, madje klith: “ Hiqni dorë, ju them, se u bëmë palaçot e dheut!” 28

Kjo është e vërteta, që i dhëmbi Konicës në sy të kombeve të tjera. Ky ishte referimi ynë në hartën e qytetërimit, fatkeqësisht. Tashmë, sërish e vërteta reale brenda së vërtetës artistike. Në tërësinë e emrave të zgjedhur qëllimisht nga Konica, përballemi edhe me emra krejt të shqipërueshëm, aspak të huaj për publikun pritës. Mesazhi i marrë nga domethënia ka ngjizur me emrin përkatës me trurin. Vetë domethënia e emrit të përzgjedhur, është gjithashtu zhgënjim i plotë i shpresës për ndryshim, tek bashkëkombasit e tij.

Kjo ndodh, pse Konica e vuri re saktë, logjikën e vetos pas së cilës zvarritej kombi.Veto-ja që udhëheq kombin – “Zgjebë” , as më pak e as më shumë. Konica evodenton.

Konica nxori në sipërfaqe, kunderthënie dhe paradokse, koncepte morale të përmbysura. Koncepti i së mirës, si normë etike ishte logjikisht i gabuar. Kjo duhej ta trembte Konicën , por jo. Ai guxon përsëri të fshikullojë drejtpërdrejtë. Konica arrin të pohojë: “ në çdo punë që bëni , në çdo masë që merrni, në çdo lëvizje e në çdo fjalë që ju del nga goja , shoh shenjën e një barbarie të thellë…”

Profecia fatale : “ Më tepër plakem dhe më tepër më hyjnë dyshime nëse do të qytetërohemi ndonjë ditë!”29

Konica plugon të vërteta, fakte, arrin në zhgënjime të njëpasnjëshme e në kriza të pariparueshme besimi, për të ardhmen e kombit të vet, “ nëse do të qyterohemi ndonjë ditë!”. I pamëshirshëm gjer në shkatërrim të gjithçkaje ekzistuese mesjetare, arrin në parashikimin fatal, që ende sot, ka fuqi të na frikësojë në këndvështrimin e vet. Kjo është e reja – koniciane. Kjo është sarkazma, gollë përpirëse e pamëshirshme e gjthçkaje në emër të domosdoshmërisë së lindjes së të resë në gjithçka, por mbi të gjitha, duke filluar që në tru.

Konica shkatërron me të vërtetën. Nëpërmjet artit dhe kartëcipërisht nga të dhënat e një teoreme të tillë , e vërtetë dhe art, ai arrin në: “ Perënditë ishin vrarë…vetëm në kokë, vend,që për një zullu, s’ka ndonjë rëndësi, a sa për vithet e barkun, ato janë pjesët më fisnike të trupit”30.

Ky është rezultati sarkastik i një plugimi të gjatë, në trurin dhe psikologjinë e këtij populli të verdhë, meit, mbetur e ardhur në kohët e reja, si atavizëm i Kohës së Mesme.

S’ kish si të pritej ndryshe nga letargjia e tij.

Por, Faik Konica gjithashtu, nisej nga bindja, se nga pikëpamja kulturore, Shqipëria i takonte Evropës perëndimore. Në këtë rrugë, ajo kish ecur gjer në shek. XV, por me pushtimin osman, ishte detyruar me forcë të ndryshonte drejtimin e të merrte rrugën e Lindjes.

“Është detyra e jonë, theksonte ai, ta shkëpusim Shqipërinë nga shekujt e sundimit osman dhe ta rikthejmë ku e gjeti pushtimi turk, për të vazhduar rrugën drejt Evropës Perëndimore”31.

Vendi i Konicës, Shqipëria, kultura shqiptare, dhe truri flasin nëpërmjet tij me artin e tij.

Kështu hyri Konica, me një shkëlqim verbues, tronditës, shokues brenda në një shpellë – labirinth të atdheut të vet. Edhe pse ishte atdheu i vet, ai ia përplasi të vërtetat, i hapi udhë lirisë në gjykim dhe në art, për hir të së resë, që duhej të lindte patjetër. Atdheut të vet, të pesë shekuj pa dritë, të pesë shekuj pa ecje, të padritë në tru dhe të padiell në kohë, ai iu dha, me dëshirën e ethshme iluministe të ndriçimit të mendjes dhe shpirtit, por përfundimisht, mbeti një protagonist i dëshpëruar në art dhe i tëhuajtur në atdheun e vet. Koha e paqëruar dhe mentaliteti i nxirë thukët, nuk e kapërdinë frymë-kritikën e tij, qoftë edhe nëpërmjet mënyrës së tij të paditjes së këtij lloj realiteti, me art, nëpërmjet prozës.

“ Plugu (Konica) protagonist i një tragjedie të fshehtë dhe të errët vajton”.32 “ Por, jeta ime psherëtijti Plugu( Konica), është një faliment. Dhe doli nga shpella si hije e vetvetes”, “të iki , të iki nga ky kontinent, të iki për jetë , dhe jo nesër , por që sonte, që tani. Të shkund këmbët mirë,që të mos më mbetet as pluhur nga dheu i Afrikës, dhe i sëmundjeve , dhe i vrasjeve, dhe vjershave mirlitone…!33

Ky është fati i intelektualit të vërtetë, fati i Konicës, që u ndje i tepërt në boshësinë e kombit të vet. Konica, qe mendimtari, artisti, esteti i parë modern. Si i tillë, pati për udhërrëfyes, moton, kritikë ndaj gjithçkaje, rindërtim total, përplasje të së vërtetës. Kjo është fytyra e tij, dora e tij, jeta e tij. Në prozën e tij gjen një realitet, ku kufizimet e trurit nuk mund të kapërceheshin vetëm nga Konica. I gjendur vetëm, përballë një çorientimi kohor të ngritur në themelet e orgjive të korrupsionit, shumëfishon shijen e përvojës së disfatës, zhgënjimit, pamundësisë për të kryer kapërcimin, që kishte për qëllim të kryente. Populli, qe i paracaktuar të dështonte në përzgjedhjen e vet. Megjithatë, Konica zbuloi shkaqet e lajmëroi pasojat. E reja, moderniteti i tij kritik-shkatërrues qe i domosdoshëm.

“Krijuesi i parë i prozës moderne shqipe” dhe “ Mjeshtri më i skalitur i prozës” e quan Fan Noli. Me këtë përcaktim ka parasysh hopin cilësor që solli vepra e tij në rrugën e mundimshme të prozës sonë”.34

Për Bergsonin, “themeli i të gjithave është shpirti krijues, liria”.35

Kush më shumë se individualiteti i Konicës, përmban në vete, qenien shpirt krijues dhe i lirë. Ndofta kjo edhe për vetë faktin se ai: “… nuk ishte shkrimtar profesionist, ulur mbas tryezet, por një krijues. Estet, Aristokrat deri në art.”36

Vullneti i tij për të vërtetën, njëlloj si tek Niçja “është pasion që përpin gjithçka të shëmtuar”.37

Përfundimisht, gjilpëra e mendimit, artit dhe estetikës koniciane ishte individualiteti i tij tipik, origjinaliteti, moderniteti. E reja, që duhej të vinte patjetër, qe kritika dhe kjo erdhi me Konicën. Ai i përkiste kriticizmit impresionist, një version i modernizmit ky, i lindur në fund të shekullit të XlX e në fillim të shek. të XX. “ Mbrojtja…” e Ëolter Peter i përkiste të tillë kriticizmi, në “Hyrjen e Studimit të tij për Historinë e Rilindjes” (1873) e formuluar kështu, se në kriticizëm estetik, hapi i parë ishte të shikuarit e një objekti, si ai ishte në të vërtetë, ishte të njihje veten në impresionim si ajo vërtetë ishte, ta diskriminoje atë, ta realizoje të qartë. Më i zakonshmi lloj i kriticizmit impresionist ishte themeluar në teatër dhe në rradhë të tërë librash: “Unë qesha gjithë natën;Unë nuk munda ta mposht atë!”.38

“… Mësimet që nxirrnin shkrimtarët shqiptarë prej tij qenë orientuese, kishin të bënin me progresin estetik të letërsisë sonë. Dukuria novatore që bart Konica shprehet në artikujt teorikë dhe kritikë, siç shfaqet dhe në publicistikën dhe eseistikën e tij, por ajo mishërohet qartë në veprën letrare që ai shkroi”.39

Literatura:

1 Uçi, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV, “Nobël”, Tiranë, 2001, f. 3.
2 Bashota, Sali, Simpoziumi Ndërkombëtar…, 21/1, Prishtinë, 2003, f. 328.
3 Salihu, Astrit, Revista “Thema”, nr. 11, Organ i Shoqatës së Filozofëve, Kosovë, 1993, f. 115.
4 Pipa, Arshi, Fletore për Konicën (Faik Konica 1876 – 1942) Revista “Jeta e Re”, nr. 3, Prishtinë Maj-Qershor, 1995, f. 4/kol.3/2.
5 Hamiti, Sabri, Faik Konica jam unë, Tiranë, 1994, f. 171/3.
6 Uçi, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV “Nobël”, Tiranë, 2001, f. 9.
7 Bashota, Sali, Simpozium Ndërkombëtar… 21/1, Prishtinë, 2003, f. 327.
8 Uçi, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV “Nobël”, Tiranë, 2001, f. 13.
9 Kiseri, Vedat, Simpoziumi Ndërkombëtar…, 21/1, Prishtinë, 2003, f. 330.
10 Konica, Faik, Prozë “Doktor Gjilpëra…” , në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi dhe Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1983, f. 263.
11 Bashota, Sali, Simpozium Ndërkombëtar…, 21/1, Prishtinë, 2003, f. 327.
12 Platoni, Republika, Libri II, Tiranë, 1999, f. 62.
13 Uçi, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV “Nobël”, Tiranë, 2001, f. 33.
14 Konica, Faik, Prozë “Doktor Gjilpëra…”, në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 263.
15 Konica, Faik, Prozë “Doktor Gjilpëra…”, në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 263.
16 Hamiti, Sabri, Vepër letrare 8, “Faik Konica”, Prishtinë, 2003, f. 243.
17 Hamiti, Sabri, Vepër letrare 8, “Faik Konica”, Prishtinë, 2003, f. 239.
18 Jorgaqi, Nasho, Estetika e fjalës shqipe, “Onufri”, Tiranë, 1996, f. 13.
19 Konica, Faik, Prozë, “Doktor Gjilpëra…”, në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 263.
20 Koliqi, Ernest, Fletore për Konicën, Maj-Qershor 1995 (Faik Konica 1876-1942), f. 3, kol.1.
21 Hamiti, Sabri, Vepër letrare 8, “Faik Konica”, Prishtinë, 2003, f. 246.
23 Konica, Faik, Prozë, “Doktor Gjilpëra…”, në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 263.
24 Hamiti, Sabri, Vepra letrare 8, “Faik Konica”, Prishtinë, 2003, f. 241.
25 Kiseri, Vedat, Simpozium Ndërkombëtar…., 21/1, Prishtinë, 2003, f. 332.
26 Uçi, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV “Nobël”, Tiranë, 2001, f. 20.
27 Konica, Faik, Prozë “Katër përralla nga Zullulandi…”, në Vepra, Përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 203.
28Konica, Faik, Prozë “Katër përralla nga Zullulandi…”, në Vepra, Përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 203.
29Konica, Faik, Prozë “Katër përralla nga Zullulandi…” në Vepra, Përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 203.
30 Konica, Faik, Prozë, “Katër përralla nga Zullulandi…”, në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 203.
31 Frashëri, Kristo, Vendi i Konicës në kulturën shqiptare, Revista “Jeta e Re”, nr. 3, Prishtinë, Fletore për Konicën, Maj-Qershor 1995, f. 8, kol. 2.
32 Konica, Faik, Prozë, “Katër përralla nga Zullulandi…”, në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 203.
33 Konica, Faik, Prozë, “Doktor Gjilpëra…”, “Katër përralla nga Zullulandi…”, në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 203.
34 Jorgaqi, Nasho, Estetika e fjalës shqipe, “Onufri”, Tiranë, 1996, f. 15.
35 Hersh, Zhan, Habia filozofike, “Dituria”, Tiranë, 1995, f. 315.
36 Konica, Faik, Prozë “Doktor Gjilpëra…”, në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 203.
37 Konica, Faik, Prozë “Doktor Gjilpëra…”, në Vepra, përgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 203.
38 Baldick, Chris, The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms, Oxford University Press, 1991, f. 108.
39 Jorgaqi, Nasho, Estetika e fjalës shqipe, “Onufri”, Tiranë, 1996, f. 15.

Marrë nga: “http://ledri.blogspot.com”