ARKIVI APOSTOLIK I VATIKANIT (ARCHIVIO APOSTOLICO VATICANO) SI BURIM I PASHTERSHËM PËR HISTORINË E SHQIPTARËVE

Dr. Etleva LALA

Eötvös Loránd Tudományegyetem (Universiteti ELTE)

Programi i Albanologjisë, Budapest, Hungary

Më 29 nëntor 2021, të gjithë studiuesit e Arkivit Sekret të Vatikanit u njoftuan nga prefekti Sergio Pagano nëpërmjet Newsletter No. 1 të datës 23/11/2021, [1] për ndryshimin e emrit të këtij institucioni kaq të rëndësishëm për gjithë studiuesit e botës: Archivio Apostolico Vaticano do të jetë emri i ri i Arkivit Sekret të Vatikanit. Në vend të emrit që ky arkiv ka mbajtur deri më sot. Ndryshimi i emrit, i bërë nga papa Françesku në një motu propiotë titulluar “The Historical Experience,” të datës 22 tetor 2019 dhe që u botua në L’Osservatore Romano, 28-29 të vitit 2019.

Arkiv Apostolik nuk është një emër krejt i ri apo i pazakontë për këtë institucion, thuhet ndër të tjera në këtë dokument, sepse që në shekullin e shtatëmbëdhjetë arkivat papnorë shpesh quheshin edhe sekret edhe apostolikë (secretum et apostolicum) dhe në shekullin e nëntëmbëdhjetë njiheshin po kështu: Archivum Secretum Apostolicum Vaticanum. Duke qenë se mbiemri sekretkrijon shpesh keqkuptime në gjuhët moderne, duke nënkuptuar më shumë sekrete të fshehura, sesa dokumente private, që është edhe kuptimi i fjalës secretum në latinisht, u mendua që duke i hequr këtë atribut, d.m.th. fjalën ‘sekret’ këtij institucioni me rëndësi dhe duke e quajtur atë thjesht Arkiv Apostolik të Vatikanit, do të kthehet më shumë në origjinë karakteri i këtij arkivi, d.m.th. arkiv privat i Papës, që i përket vetëm atij, ekskluzivisht, dhe qeverisë së tij.

Sigurisht që në fillim ky ndryshim emri u prit me nostalgji, thuhet në Newsletter, sepse në fund të fundit, termi i vjetër secretum përfshinte një farë joshje për studiuesit, por pastaj të gjithë e kuptuan që duke e hequr këtë epitet, mund të largohet edhe romanticizmi që e rrethon këtë arkiv dhe pasuritë e tij, sidomos nga ata që nuk kanë qenë kurrë në këtë arkiv. Në vazhdim të raportit dhe të idesë që ky arkiv nuk ka sekrete, por vetëm materiale private, flitet edhe për pasuritë e këtij arkivi që janë të hapura për studiuesit që nga marsi i vitit 2020 dhe që janë fondet e pahapura më parë të papës Pacelli: 73 arkivë të nunciaturave pontifike, 15 seri të Sekretariatit të Shtetit, 21 fonde arkivore të Kongregacionit roman dhe të zyrave kuriale dhe palatine, 3 fonde të qytet-shtetit të Vatikanit si dhe 8 fonde të tjera. Të gjitha së bashku janë 120 arkivë dhe fonde arkivore që përmbajnë 20.000 njësi arkivore të reja të panjohura e të pastudiuara para marsit të vitit 2020.

Po sa i pasur është Arkivi Sekret i Vatikanit në të vërtetë?

Që nga kohët më të lashta, Selia e Shenjtë ka ruajtur me kujdes të madh në “scrinium” [2] ose “chartarum”, dorëshkrimet e Biblës dhe të librave të tjera fetare, dokumentet e rëndësishme siç janë “Acta Sanctorum” dhe letrat e dërguara e të pranuara. Scrinium kishte rol të dyfishtë gjatë shekujve, sepse ishte njëkohësisht arkiv dhe bibliotekë e papës dhe e Selisë së Shenjtë, e cila e shoqëronte papën dhe suitën e tij, kudo që ai shkonte, pra edhe në selitë e ndryshme papnore të cilat kanë qenë të shumta gjatë shekujve.

Deri në vitin 649, kjo pjesë e “memories” së Selisë së Shenjtë ishte e vendosur në pallatin e Lateranit në Romë [3], të cilin papët e kishin në të shumtën e rasteve seli të tyre. Scrinium i besohej për ruajtje personelit papnor që përpilonte “letrat papnore”, i transkriptonte ato në regjistra të veçantë dhe pastaj ua dërgonte të adresuarve. Këta persona ishin “notari” ose “scriniari” [4] të drejtuar nga “primicerius [5] notariorum”. Aty nga fundi i shek. X dhe fillimi i shek. XI, e tërë kjo lëndë arkivore vendoset në një seli të re, në kodrat Palatine, afër harkut të Titus-it, në forumin Romak [6], për shkak të rëndësisë që kishte.

Duke pasur parasysh që “çdo arkiv ka identitetin e tij, dhe nuk mund dhe as nuk duhet krahasuar me të tjerët” [7], historia e arkivit përkatës dhe e fondeve të tij ndihmon gjithmonë për të kuptuar historinë e dokumenteve që ruhen në këtë arkiv. Arkivi Sekret i Vatikanit [8] duket se është paksa më i vështirë për t’u përshkruar në mënyrë të kuptueshme për lexuesit dhe studiuesit apo të interesuarit që duan të dinë për të, për shkak të vëllimit dhe shumëllojshmërisë së dokumenteve, të dorëshkrimeve, të librave të botuar e të pabotuar dhe të thesareve të tjera që përmban ky arkiv. Janë shkruar libra të tëra me udhëzime dhe studime me qëllimin e mirë që të mund të ndihmojnë sadopak për të gjetur “fillin e Ariadnës” në labirintin e këtij arkivi, por gjithmonë e më tepër vetë filli i Ariadnës vazhdon të mbetet një “sekret” edhe për studiuesit me shumë përvojë, të cilët kanë kaluar një jetë të tërë duke bërë studime, gjurmime dhe hulumtime për vetë natyrën e tij.

Në fillim, Kuria Romane përdorte një lloj papirusi [9] jo shumë cilësor, [10] i cili nuk arrinte t’i përballonte kohës, prandaj deri në mesin e shek. XI, dokumentet origjinale, dorëshkrimet dhe materialë të tjetër nga arkivi i papëve na është ruajtur fare pak. Në mesin e shek. XI letërkëmbimi dhe dokumentacioni i rregullt i kancelarisë papnore filloi të shkruhej në pergamenë cilësore. Edhe regjistrat më të vjetër papnorë ishin shkruar në papirus, siç dëshmon edhe Johannes Diaconus, [11] ku bëjnë pjesë edhe regjistrat e papa Gregorit I [590-604], që ende shkruheshin në “role” papirusi në vitin 880. Dokumenti i fundit i shkruar në papirus, i ruajtur në origjinal, është nga viti 1057. [12]

Nuk ishte vetëm materiali i përdorur për shkrim shkaku kryesor i materialit të pakët që është ruajtur. Edhe pas futjes në përdorim të pergamenës, nga shekujt e parë na janë ruajtur shumë pak dokumente origjinale dhe kjo për shkak të luftërave të shpeshta dhe të shumta, siç ishte edhe plaçkitja e Romës në vitin 1084 nga Robert Guiskardi. Megjithatë, ekzistojnë mendime se një pjesë e mirë e dorëshkrimeve të ndryshme në pergamenë, së bashku me regjistrat papnorë, ishin të njohura, qoftë edhe në mënyrë fragmentare, nga studiuesit dhe historianët e asaj kohe, deri në shek. XVI. [13] Një gjë e tillë mund të dëshmohet nga kodiku në dorëshkrim në Bibliotekën Nacionale të Parisit, Mss. Lat. 5204, ku ruhen dy letra të papës Urbani II [1088-1099] si dhe nga kronika e ipeshkvit të Sienës, autor i së cilës është Urban Reversey [14] në vitet 1557-1558. Në British Museum të Londrës ruhet, gjithashtu, një kodik në dorëshkrim në të cilin gjenden regjistrat e papëve të hershëm si Gelasi I [492-496], Pelagi I [556-561], Leoni IV [847-855], Stefani V [885-891] dhe të papës Aleksandër II [1061-1073].

Gjendja e arkivit papnor ndryshoi shumë gjatë pontifikatit të papës Inocent III [1198-1216], i cili mblodhi në Vatikan [15] zyrat më të rëndësishme të Kurisë: kancelarinë (Cancelleria)dhe dhomën apostolike (CameraApostolica). [16]Si rezultat, edhe njerëzit e letrave si kamerlani (Camerlengo) dhe kancelari (Cancelliere) filluan të qendronin në Vatikan. Arkivi që tashmë konsiderohej si thesari i papës dhe i kishës romake u transferua gjithashtu në Vatikan, sepse i mbrojtur nga muri Leonina, Vatikani ishte vendi më i sigurt për kohën. Në këtë thesar bënin pjesë dokumentet në papirus dhe në pergamenë si regjistrat e kancelarisë, kodikë të shumtë, trasta me monedha floriri e argjendi dhe objekte të tjera të çmuara.

Megjithatë, është shumë e vështirë të përcaktohet me saktësi se çfarë fondesh dhe vëllimesh kishte Arkivi i Selisë së Shenjtë para pontifikatit të papës Inocent III, sepse gjatë shek. XII-XIII, ky arkiv ka pësuar humbje të konsideruara dhe të shpeshta. Nga vetë pontifikati i këtij pape, sot, në ASV, ruhen vetëm 5 vëllime [17] në fondinRegistri Vaticani. [18]

Një arsye e rëndësishme për humbjen dhe shkatërrimin e arkivit janë lëvizjet e shpeshta të selisë papnore. Inocenti IV [1243-1254] mori me vete një pjesë të konsiderueshme të arkivit papnor, kur shkoi në Koncilin e Lionit (1245) [19] dhe më vonë ua besoi atë për ruajtje etërve të kuvendit të Klunit, që ishte më i madhi dhe më i rëndësishme në atë kohë.[20] Më vonë, këtë arkiv bashkë me papën dhe me kurinë e gjejmë në Viterbo [21] dhe me Bonifacin VIII [1294-1303] në Ananji (Anagni), ku edhe sot e kësaj dite kanë mbetur disa gjurmë të arkivit papnor. Një transferim tjetër u bë me papën Benedikt XI [1303-1304] në Perugia [22], ku qëndroi për rreth 10 vjet, dhe ku në vitin 1314 u plaçkit nga Gibelinët e Toskanës. [23] Gjatë kësaj kohe, një pjesë e arkivit u vendos në Lucca. [24]

Arkivi u nda në dy pjesë në kohën e skizmës: pjesa më e vogël u dërgua në Francë, në Carpentras [25] dhe tjetra në Assisi, në sakrestinë e bazilikës françeskane. Në këtë të fundit, ai pësoi edhe dy plaçkitje të rënda në vitet 1319 dhe 1320, [26] në kohën e papës Klementi V. Pjesa e arkivit e vendosur në Assisi, që u shpëtoi vjedhjeve e shkatërrimeve, qëndroi aty deri në vitin 1339. [27] Në kohën e papës Benedikt XII [1334-1342], në mes viteve 1339-1342, kjo pjesë e fundit e arkivit papnor, arriti përfundimisht në Avinjon, ku papët kishin bërë rezidencën e tyre që nga viti 1309. [28] Është e tepërt të përmenden këtu dëmet e shkaktuara nga këto transferime të shpeshta, që vazhduan jo vetëm me kthimin e papëve nga Avinjoni [29] në Romë, [30] por edhe nga vetë skizma e madhe perëndimore, ku dokumente papnore lëshonin jo vetëm papët, por edhe antipapët.

Arkivit papnor që u formua në Avinjon iu bashkua edhe pjesa që ishte përqendruar tashmë në Carpentras dhe ajo që vinte nga Assisi. Në vitin 1377, papa Gregori XI [1370-1378] u kthye në selinë romake dhe pas vdekjes së tij filloi një skizmë akoma më e thellë papnore që do ta dëmtonte sërish arkivin papnor. Papa Urbani VI [1378-1389] që u zgjodh pas vdekjes së papa Gregorit XI nuk u njoh nga disa kardinalë që zgjodhën si antipapë Klementin VII [1378-1394]. Ky i fundit u kthye sërish në Avinjon për ta bërë atje rezidencën e tij. Në Avinjon gjendej akoma arkivi papnor që filloi të rritej me dokumentacionin e përditshëm të kurisë së antipapës dhe të pasardhësit të tij, papa Benediktit XIII [1394-1424]. Ndërkohë, në Romë, me aktivitetin e papa Urbanit VI dhe të pasardhësve të tij, papa Bonifacit IX [1389-1404], Inocentit VII [1404-1406] dhe Gregorit XII [1406-1415], lindi dhe u zhvillua një tjetër nukleus arkivor.

Gjendje e keqe e arkivit u përkeqësua akoma më shumë me Koncilin e Pizës në vitin 1409, [31] koncil ky i thirrur për të zgjidhur skizmën, por që në fakt zgjodhi dhe një antipapë të dytë, Alexandrin V [1409-1410], i cili vdiq pak kohë më vonë. Në vend të tij u zgjodh papa Gjoni XXIII [1410-1415]. Si rrjedhojë, kemi tre papë, secili me kurinë e tij dhe me arkivin e tij: [32] njëri në Romë, tjetri në Avinjon dhe i treti në Pizë. Kjo ndarje sigurisht që u reflektua jo veëtm në të gjithë krishterimin perëndimor duke filluar që nga kardinalët, kleri e deri te besimtarët e thjeshtë, por edhe në arkiva. Kjo gjendje skizmatike përfundoi me zgjedhjen e papa Martinit V [1417-1431] në Koncilin e Kostancës, [33] i cili u kthye në Romë [34] gjashtë muaj pas zgjedhjes së tij. Që nga kjo kohë Kuria Papnore rifilloi aktivitetin e saj normal me zyrat dhe tribunalet e saj (Cancelleria, Camera, Penitenzieria etj.) filluan unifikimi i materialit arkivor, megjithëse nuk dihet me siguri sesa material dokumentar solli me vete papa Martini V.

Papa Siksti IV [1471-1484] themeloi Bibliotekën e Vatikanit. “Bibliotheca Secreta” [35] quhej në fillim ai sektor i veçantë që nënkuptonte arkivin. Këtu ruheshin regjistrat më të vjetër të letrave papnore, ndërkohë që materiali tjetër i çmueshëm dokumentar, si diplomat e sovranëve dhe privilegjet e kishës romake ruheshin në kështjellën e Sant’ Angelo, [36] me të cilën biblioteka lidhej me korridore të posaçme që quheshin il Passeto di Borgo. Domosdoshmëria për një arkiv qendror të Selisë së Shenjtë u bë gjithmonë e më e madhe me kalimin e kohës. Papa Siksti IV dhe pasardhësit e tij, sidomos papa Iuli II [1503-1513] dhe Leoni X [1513-1521], bënë shumë përpjekje për ta krijuar por kthesa u bë nga papa Piu IV [1559-1565], [37] i cili bazuar në arkivistikën e re të kohës së tij, që kishte filluar si në planin civil ashtu edhe në atë kishtar, hodhi idenë që arkivi kishtar qendror, i konceptuar në mënyrë moderne, të gjendej në pallatin apostolik në Vatikan. [38] Megjithatë, duke dashur që të përfshinte gjithçka në këtë arkiv, ideja e këtij pape ishte shumë e gjerë dhe gati utopike për t’u realizuar kështu që nuk u arrit të zbatohej në praktikë.

Papa Piu V [1566-1572] ishte po kaq i interesuar për arkivin sa edhe paraardhësi i tij, por i zënë me luftën kundër turqve nuk dha mjetet financiare të nevojshme për këtë qëllim. Meritë e tij, sidoqoftë, është fakti që urdhëroi inventarizimin e arkivit pontifik dhe u interesua shumë për të kthyer dokumentet që gjendeshin në Avinjon. Së fundi, lëshoi edhe një edikt për të inspektuar në dyqanet e tregtarëve romakë për letrat që ata përdornin, sepse tregtarët përdornin letra të arkivave kishtare për të mbështjellë produktet e tyre. [39] Gregori XIII [1572-1585] ka meritën e kthimit të dokumentacionit nga arkivi papnor i Anagni-t dhe të Liegi-t, ku gjithashtu gjendej një pjesë e arkivit, e transportuar atje nga sekretari i papa Adrianit VI [1522-1523].

Papa Siksti V [1585-1590], që në fillimet e pontifikatit të tij, iu vu punës për të realizuar idenë e një arkivi qendror. Me një motu proprio që daton nga 29 prill 1587 [40], papa urdhëroi të gjithë ipeshkvët dhe superiorët e urdhrave dhe të kongregacioneve fetare të Italisë që të inventarizoheshin të gjitha pasuritë dhe shkrimet që posedonin. Përveç kësaj, papa urdhëroi që materiali dokumentar të transportohej në arkivin e Dhomës Apostolike, duke vënë në dispozicion edhe dy dhoma të mëdha për këtë arkiv, që tashmë ishte i bashkuar me bibliotekën, në ndërtesën e destinuar për këtë të fundit.

Një rëndësi të madhe për formimin e arkivit qendror luajti edhe papa Klementi VIII [1592-1605], i cili e pasuroi me diploma të çmuara fondin e pergamenave antike, të krijuar nga papa Siksti IV në kështjellën e Sant’Angelos. Kjo depozitë arkivore u transformua në një arkiv të vërtetë, me emrin Archivum Arcis Sancti Angeli. [41]

Me papa Palin V ishin pjekur kushtet për të zgjidhur problemin e arkivit papnor. Pa mbushur akoma një vit nga zgjedhja e tij si papë, Pali V, lëshoi një breve, [42] më 25 janar të vitit 1606, [43] me anë të së cilës urdhëroi që të gjitha shkrimet e Selisë së Shenjtë dhe të Dhomës apostolike që posedoheshin nga persona të ndryshëm, të dorëzoheshin brenda pesë ditëve tek i dërguari i Dhomës Apostolike ose te kustodët e Bibliotekës Apostolike apo të Arkivit të kështjellës së Sant’Angelo-s. Dënimi për mosbindje ishte maksimal: shkishërim.

Vendimi i papa Palit V për të krijuar një arkiv qendror unik të Kishës, [44] zbulohet në dy dokumente autografe të këtij pape, respektivisht të viteve 1611 dhe 1612. [45] Për sa i përket transferimit të materialeve arkivore dhe në veçanti nga një breve e lëshuar më 31 janar 1612, me titull “Cum nuper,” [46] papa urdhëroi të transferoheshin librat dhe dokumentet nga arkivi i vjetër në arkivin e ri të ngritur në Pallatin Apostolik. Si kustos i arkivit emërohet Bartolomeo Ansidei. [47] Arkivi modern i Selisë së Shenjtë lindi, pra, me iniciativën e papa Palit V, rreth vitit 1610, edhe pse siç e pamë, historia e këtij arkivi i ka rrënjët thellë në kohë dhe është e lidhur me origjinën, natyrën, aktivitetin dhe zhvillimin e vetë Kishës Romane.

Pasi papa Pali V urdhëroi transferimin në tri salla të Biblioteca Segreta (të ashtuquajturat SalePaoline) të regjistrave të bulave, të breveve, të librave të Camera-s, të koleksionit të dokumenteve deri te pontifikati i papa Pius V, lindi një arkiv i ri “pro privata Romanorum pontificium commoditate” (për komoditetin privat të papëve romanë) “ad publicam studiorum utilitatem” (për përdorimin publik të studimeve) me një total prej pak më shumë se tre mijë zërash, [48] pjesa më e rëndësishme e të cilit përbëhej nga regjistrat e bulave që prej papa Inocentit III e në vazhdim (Registra Vaticana). Ky kompleks dokumentar merr emrin që e mbajti deri në nëntor të vitit 2021: Archivio Segreto Vaticano.

Në rrjedhën e shek. XVII, arkivi pati një rritje të konsiderueshme, sidomos me papa Urbanin VIII [1623-1644] dhe me papa Aleksandrin VII [1655-1667]. Nën pontifikatin e Urbanit VIIIhynë në këtë arkiv bulat e papa Sikstit IV dhe Piut V, letrat e sekretarisë së breveve që prej papa Aleksandrit VI dhe Piut V, dokumentacioni i pasur që gjendej në Armaria XXXIX-XLV, librat e Dhomës Apostolike që vinin nga Avinjoni, ku kishin mbetur pas përfundimit të skizmës dhe dokumentet e Koncilit të Trentit. Papa Aleksandri VII vuri në dispozicion të dokumenteve diplomatike të Sekretarisë së Shtetit një kat të posaçëm të pallatit të Vatikanit.

Në gjysmën e parë të shek. XVIII, gjatë prefekturës së Pietro Donnino de Pretis [49] dhe Filippo Ronconit, dokumentet e ruajtura në arkiv morën sistemimin e parë që është ruajtur deri më sot. Nga viti 1751 deri në vitin 1772 historia e arkivit dominohet nga figura e Giuseppe Garampit, i njohur sidomos për skedarin e tij të famshëm që mori edhe emrin e tij. Ai arriti që t’i shtonte arkivit shumë material arkivor të mbledhur andej-këndej, si p.sh. fondin Albani [50], Carpegna, Pio, si dhe 1300 libra të Dhomës Apostolike. Atij i takon edhe merita për bashkimin de jure të dy arkivave ekzistuese deri në atë kohë: Arkivin Sekret të Vatikanit dhe atë të kështjellës së Sant’ Angelo-s.

Në vitin 1783 u transportua në Vatikan edhe ajo pjesë që kishte mbetur në Avinjon, ndër të tjera edhe seria e bulave papnore e njohur me emrin Registra Avenionensia. Në vitin 1798 [51] u transferua praktikisht materiali që gjendej në arkivin e kështjellës së Sant’ Angelo-s, që përmbante ndër të tjera mbi 810 dokumente me vula të arta. Në vitin 1810, arkivat e Selisë së Shenjtë u transferuan me urdhër të Napoleonit në Paris, nga ku u kthyen me shumë humbje në vitet 1815-1817 [52].

Pas marrjes së Romës nga italianët në vitin 1870, komplekset dokumentare që ruheshin në ndërtesa jashtë murit të Vatikanit u nacionalizuan nga shteti i sapolindur italian, duke themeluar kështu nukleusin qendror të Archivio di Stato di Roma. Në vitet 1880 [53]-1881, me iniciativën e papa Leonit XIII [54], Arkivi Sekret i Vatikanit u hap për konsultim të lirë të studiuesve, [55] duke u kthyer kështu në një ndër qendrat më të rëndësishme në botë për kërkime [56] dhe studime historiografike të shumë fushave të ndryshme. [57]

Në vitin 1892 ,[58]në Arkivin e Vatikanit u transferua nga Pallati Lateranens një pjesë e madhe e arkivit të Dataria Apostolicame regjistrat e bulave të kancelarisë që prej vitit 1389 (Registra Lateranensia, dhe Archivum Bullarum antik) si dhe regjistrat e suplikave që prej vitit 1417. Në shek. XX, përveç pjesës moderne të arkivit të Sekretarisë së Shtetit, kanë ardhur edhe arkivat e Segreteria dei Brevi, [59] të S. Romana Rota, të kongregacioneve të ndryshme (Concistoriale, dei Vescovi e Regolari, dei Sacramenti, dei Riti, del Concilio etj.), të Pallatit Apostolik, të Concilio Vaticano I, të nunciaturave të ndryshme (duke filluar që prej vitit 1971), si dhe të disa familjeve fisnike romake të lidhura me historinë e Selisë së Shenjtë (Beni, Borghese, Buoncompagni, Santini, Finy, Cybo, Benincasa, Pasolini-Zanelli, Mecacci, Patrizi-Montoro; Della Valle-Del Bufalo, Rospigliosi, Ruspoli, Marescotti, Montoro, Spada etj.) [60]. Në vitin 2000 hyri në ASV i gjithë materiali arkivor i Concilio Vaticano II, i hapur për studiuesit me vullnetin e papës Paulus VI, dhe në 2020, materiali që u përmend në fillim të këtij shkrimi.

Deri nëvitin 1881, ASV ishte arkivi tipit të mbyllur dhe nuk shfrytëzohej nga studiuesit. Kështu atributi “sekret” vërtet, në një kohë ka përfaqësuar një të vërtetë, sepse një numër shumë i kufizuar studiuesish kanë mundur të shfrytëzojnë dokumente të veçanta, ose në të shumtën e rasteve vetëm përshkrimin e dokumenteve të përgatitur në mënyrë të veçantë për ta nga ana e punonjësve të arkivit. Në të vërtetë, atributi “sekret” [61] vlen ende për një pjesë e këtij arkivi, veçanërisht për disa fonde nga mesjeta dhe ato më bashkëkohoret, pas 22 janarit 1922, sepse lënda arkivore, pas këtij viti, nuk mund të shfrytëzohet për studime dhe kërkimesh kencore, pa lejen e posaçme të papës.

Nëse shikojmë historikisht “hapjen” e fondeve të ASV për studiues, do të dukej përafërsisht kështu: papa Leoni XIII u lejoi studiuesve dhe kërkuesve të bëjnë studime në ASV [62] deri në vitin 1815, [63] përkatësisht deri në kohën e Kongresit të Vjenës, megjithatë sipas një letre të prof. Hubert Bastgen, të vitit 1921, rezulton që dokumentacioni i ASV ishte në konsultim deri në vitin 1830 [64] ndërsa papa Piun XI [1922-1939] [65] e shtyu këtë kufi kohor deri në përfundimin e pontifikatit të papës Gregorius XVI [1831-1846], viti 1846. [66]

Papa Pali VI [1963-1978], me vendimin e tij të datës 22 dhjetor 1966, [67] lejoi që të konsultohen fondet e ASV me dokumente, dorëshkrime dhe lëndë tjetër deri në përfundim të pontifikatit të papa Piut IX [1846-1878], përkatësisht vitit 1878, dhe përfundimisht papa Gjoni Pali II [1972-2005], gjatë pontifikatit të tij, dy herë shtyn kufirin kohor: herën e parë, më 22 dhjetor 1978, [68] lejoi të konsultohen fondet e ASV deri në përfundim të pontifikatit të papa Leoni XIII, përkatësisht viti 1903; dhe herën e dytë, më 20 gusht 1985, [69] hap fondet e ASV për studiues deri në përfundim të pontifikatit të papa Benediktit XV, përkatësisht më 22 janar 1922 [70] dhe, përfundimisht, më 22 janar 1998 [71] u hap edhe “Archivio Sacra Congregationis Romanae et Universalis Inquisitionis Sancti Ufficii – sot: Dottrina della Fede,” i cili gjatë shekujve ka qenë njëri ndër arkivat më intrigues dhe më të përfolur të Vatikanit. [72]

Ky arkiv si dhe disa të tjerë, tërë lëndën arkivore të krijuar gjatë shekujve, e ruan në ambientet e tij dhe nuk e ka dorëzuar në ASV. Të tilla arkiva janë edhe “Archivio della Sacra Congregatione de Propaganda Fide; Archivio del S. Uffizio; Archivio della Prefettura delle Cerimonie Apostoliche, Archivio della Congregazione degli Affari Ecclesiastici Straordinari; Archivio del Buon Governo; Congregazioni dei Seminari e degli Studi; Archivio della Penitentieria.” [73] Edhe pse një pjesë e konsiderueshme e fondeve janë të hapura për studime dhe kërkime shkencore, në ASV ka ende fonde të cilat nuk mund t’i shfrytëzojnë studiuesit pa leje të veçantë. [74]

Gjatë gjithë historisë së AAV (dikur ASV), që nga themelimi e deri më sot, këtë institucion e kanë drejtuar këta prefektë, emrat e disa prej të cilëve janë të famshëm edhe për serinë e botimeve shumë të rëndësishme me dokumente:

1. Michele Lonigo [1610-1617];
2. Baldassare Ansidei [1612-1614, së bashku me Michele Lonigo];
3. Nicolò Alemanni [1614-1626];
4. Felice Contelori [1626-1644]
5. Costanzo Centofiorini [1644-1656];
6. Domenico Salvetti [1656-1665];
7. Francesco Ravizza [1665-1675];
8. Pier Francesco de Rossi [1670-1675];
9. Giuseppe Vallemani [1675-1676];
10. Giovanni Bissaiga [1676-1691];
11. Tommaso de Juliis [1691-1712];
12. Giacomo Antonio de Pretis [1712-1727];
13. Pietro Donnino de Pretis [1727-1741];
14. Filippo Antonio Ronconi [1741-1750];
15. Giuseppe Garampi [1751-1772];
16. Mario Zampini [1772-1782];
17. Callisto Marini [1782-1822 dhe1815 e 1822së bashku me Marino Marini];
18. Gaetano Marini [1782-1815];
19. Carlo Altieri [1809-1815së bashku me Callisto Marini];
20. Marino Marini [1815-1855së bashku me Callisto Marini dhe1822-1855së bashku me Pier Filippo Boatti];
21. Augustin Theiner [1855-1870];
22. Giuseppe Cardoni [1870- 1873];
23. Carlo Cristofori [1873-1877];
24. Francesco Rosi Bernardini [1877-1879];
25. Joseph Hergenröther [1879-1890];
26. Agostino Ciasca [1891-1892];
27. Luigi Tripepi [1892-1894];
28. Peter Wenzel [1894- 1909];
29. Mariano Ugolini [1909-1925];
30. Angelo Mercati [1925- 1955];
31. Martino Giusti [1956-1984];
32. Josef Metzler [1984-1995];
33. Sergio Pagano [1997-…].[75]

---

[1]https://www.archivioapostolicovaticano.va/content/dam/aav/newsletter/Tesori_della_Storia1.pdf?utm_source=newsletter&utm_medium=email&utm_campaign=29112021

 

[2]Andrija Nikić, Povijesni Arhiv Kongregacije za Evangeliziranje naroda, bivšsa “De Propaganda Fide,”Zavičajna knjižnica. Život i svjedočansto, sv. 38.,në: “Monumenta Croatiae Vaticana”2(Grafotisak, Mostar, 1996), 12.

[3]Maria Luisa Ambrosini, The Secret Archives of Vatican. With Mary Willis (London, 1972), 83-86.

[4]Sergio Pagano, Terzo Natalini, Aldo Martini, Archivio Segreto Vaticano. Profilo storico e silloge documentaria. Edizioni Polistampa (Firenze, 2000), 18-19. [Në vijim. Paganoet al.Archivio Segreto Vaticano].

[5]Angelo Mercati, “La Biblioteca Apostolica e l’Archivio Segreto Vaticano”Vaticano, edited by G. Fallani, M. Escobar (Firenze, 1946), 476.

[6]Shih:Jean Baptiste Pitra, Analecta Novissima Spicilegii Solesmensis altera continuatioI (Romae, 1885), 152-161; Paul Künzle, “Del cosidetto “Titulus Archivorum”di Papa Damasi,”në Rivista di Storia della Chiesa in Italiai VII(Roma, 1953):1-26; Carl Silva-Tarouca,“Die Quellen der Briefsammlungen Papst Leos des Grossen,” në Papsttum und Kaisertum: Forschungen zur politischen Geschichte und Geisteskultur des Mittelalters Paul Kehr zum 65 Geburtstag dargebracht(München, 1926), 23-47; Enrico Carusi, Carl Silva-Tarouca, Carlos Erdmann, Pontificum Romanorum diplomata payracea quae supersunt in tabulariis Hispaniae, Italiae, Germaniae phototypice expressa iussu Pii PP. XI consilio et opera procuratorum Bibliotheca Apostolica Vaticanae(Romae, 1928), 17-59; Leonard. E Boyle, A Survey of the Vatican Archives and of Its Medieval Holdings (TorontoË Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1972), 7; Jadranka Neralić, Priručnik za istrazivanje hrvatske povijesti u tajnom vatikanskom arhivu od ranog srednjeg vijeka do sredine XVIII stoljeca: Schedario Garampi II (Hrvatski instituti za povijest, 2000), 5 [në vijim Neralić,Schedario Garampi); Paganoet al.,Archivio Segreto Vaticano,19.

[7]Etleva Lala, “Rëndësia e Arkivit të Vatikanit për historinë e shek. XIV të popullit shqiptar,”në Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare22/1 (Prishtinë: Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, 2004), 86; Po ajo, “Arkivi Sekret i Vatikanit dhe rëndësia e tij për historinë e shqiptarëve, ”Ekskluzive nr. 29 (Zurich, Prishtinë, Tiranë: nëntor 2002), 83.

[8]Karl A. Fink, Das Vatikanische Archiv. Einführung in die Bestände und ihre Erforschung unter besonderer Berücksichtigung der deutschen Geschichte(Rome, 1943), 126-127 [në vijim: Fink]; Neralić, Schedario Garampi, 4.

 

[9]Paganoet al.,Archivio Segreto Vaticano,19.

[10]Neralić, Schedario Garampi, 5.

[11] Johannes Diaconus ka jetuar në mesin e shek. IX, në Monte Casino, si murg. Më vonë ishte diakon i kishës së Romës. Që në fillim u shoqërua me Anastasin, bibliotekarin e kishës romane dhe pastaj shkroi jetën e papës Shën Gregori i Madh, duke përdorur fjalët e këtij pape dhe ekstraktet e bëra më herët nga letrat e papës në arkivat e kishës romake. Kjo vepër e Johannes Diaconus është edituar nga Jean Mabillon, Acta Sanctorum ordinis Sancti Benedicti, vëll. I(Venezie, 1734), 398-496; Jean P. Migne, Patrologiae cursus completus sive Bibliotheca Universalis, integra, uniformis, commoda oeconomica, omnium ss. Patrum, doctorum scriptorumque ecclesiasticorum qui ab aevo Apostolico ad Innocentii III tempora flouerunt recusio chronologica… Series Prima LXXV (Paris, 1849), nr. 1-188, f. 38-242.

[12]Thomas Frenz, I documenti pontifici nel Medioevo e nell’etá moderna (Città del Vaticano: Schuola Vaticana Paleografia, Diplomatica e Archivistica, 1989), 53; Pagano et al,Archivio Segreto Vaticano,19.

[13]Johannes Ramackers, “Zwei Unbekannte Briefe Urbans II. Zugleich ein Beitrag zum Problem der Register dieses Papstes,”në Quellen und Forschungen aus Italienischen Archiven und Bibliotheken. Herausgegeben vom Deutschen Historischen Institut in Rom, XXVI (Rome:Deutschen Historischen Institut in Rom, 1935-1936), 268-276.

[14]Urbani Reversei, Historia Archiepiscoporum Senonensium VIII. Voluminibusconstans. Parisiis, MS. Exstat in Bibl. Regia. Bern. de Montfaucon Bibl. Bibliothecarum MSS, f. 953; Johan Albert Fabricius, Bibliotheca Latina mediae et infimiae aetatis, vëll. III(Firenze, 1859), 598; Ramackers, Zwei Unbekannte, 270-273.

[15]Ambrosini, The Secret Archives, 115-116.

[16]Mercati, La Biblioteca, 478.

[17]Dietrih Lohrmann, Das Register Papst Johannes’VIII vol. 20 (Tübingen, 1968); Hans-Walter Klewitz, Montecassino in Rom,në “Quellen und Forschungen aus Italienischen Archiven und Bibliotheken Band XXVIII (Roma: Deutsches Historisches Institut in Rom, 1937-1938), 36-47.

[18]Germano Gualdo, Sussidi per la consultazione dell’Archivio Vaticano. Lo Schedario Garampi. I Registri Vatricani. I Registri Lateranensi,. Le “Rationes Camerae”, L’archivio Concistoriale (Città del Vaticano: Archivio Vaticano, 1989), 49, referenca nr. 79 dhe f. 146; Neralić,Schedario Garampi, 6.

[19]Ambrosini, The Secret Archives of Vatican, 117; Paganoet al, Archivio Segreto Vaticano,20.

[20]Ambrosini, The Secret Archives, 117.

[21]Paganoet al., Archivio Segreto Vaticano, 20.

[22]Po aty, 20.

[23]Ambrosini, L’Archivio Segreto, 133.

[24]Neralić,Schedario Garampi, 6.

[25]Paganoet al.,Archivio Segreto Vaticano, 21.

[26]Ambrosini, L’Archivio Segreto, 133; Mercati, La Biblioteca, 479.

[27]Mercati, La Biblioteca, 479.

[28]Gennaro Mollat, Les Papes d’Avignon (1305-1378). Dixième édition revue, remaniée et augmentée (Paris, 1965), 18; Ambrosini, L’Archivio Segreto, 134.

 [29]A. de Boüard, Les fonds des notaires d’Orange à la Bibliothèque du Vatican,në:“Mélanges d’Archéologie et d’Histoire. École Français de Rome”(Paris, Roma: École Français de Rome, 1910), année XXX, fasc. III, f. 210-211.

 [30]Fernand Benoit, L’Interrogatoire de Margarit. Document inédit sur Benoit XIII (1410-1411) et suplément à l’Inventaire du fonds des notaires d’Orange conservé à la Bibliothèque du Vatican,nëMélanges d’Archéologie et d’Histoire XXXIX(Paris, Rome: École Français de Rome, 1921-1922), fasc. I-III, f. 268; Francis X. Blouin Jr., Vatican Archives an Inventar and Guide to Historical Documents of the Holly See (Oxford,New York, 1998), 5; Ambrosini, L’Archivio Segreto, 146.

[31]Pagano et al.,Archivio Segreto Vaticano, 21.

[32]Mercati, La Biblioteca, 480.

[33]Pagano et al., Archivio Segreto Vaticano, 22.

[34]Ambrosini, L’Archivio Segreto, 146.

[35]Pagano et al,Archivio Segreto Vaticano, 22.

[36]Ambrosini, L’Archivio Segreto, 174-175.

[37]Pagano et al.,Archivio Segreto Vaticano, 24.

 [38]Germano Gualdo, “L’Archivio Segreto Vaticano da Paolo V (1605-1621) a Leone XIII (1878-1903). Caratteri e limiti degli strumenti di ricerca messi a disposizione tra il 1880 e il 1903,”në Archivi e Archivistica a Roma dopo l’unita. Genesi storica, ordinamenti, interrelazioni30 (Roma: Archivio di Stato, 1994), 165.

 [39]Për më shumë rreth kësaj teme interesante shih: Francesco Gasparolo, Costituzione dell’Archivio Vaticano e suo primo indice sotto il Pontificato di Paolo V. Manoscritto inedito di Michele Lonigo,nëStudi e documenti di Storia e Diritto, vëll. 8(Roma, 1887), 3-64.

 [40]Paganoet al.,Archivio Segreto Vaticano, 27.

 [41]Po aty.

 [42]Shih Paganoet al., Archivio Segreto Vaticano,277 [në vijim:Pagano²]. Breve është një dokument papnor që për herë të parë paraqitet në fund të shek, XIV. Është më pak solemn sesa bula, nga e cila dallohet për disa specifika të brendshme dhe të jashtme. Para së gjithash, në të cilësohet papa në titull dhe gjithashtu mban vulën e veçantë të shtypur në dyllë të kuq me shenjën e unazës së peshkatarit, që shërben si mjet sigurues mbyllës dhe tregon autenticitetin zyrtar; Thomas Frenz, Papsturkunden des Mittelalters und der Neuzeit. 2., Aktualisierte Auflage, mit 15 Tafeln, vëll. II(Stuttgart, 2000), 35-38; A. Petruci, Note di diplomatica pontificia,në Archivio della Reale Società Romana di Storia Patria89 (Roma, 1966), 47-85; veçanërisht: L’origine dei brevi pontifici e gli antichi eruditi, f.79-85; Karl August Fink, Die ältesten Breven und Brevenregister,në:“Quellen und Forschungen aus Italienischen Archiven und Bibliotheken XXV (Roma: Deutsches Historisches Institut in Rom,1933-1934), 292-307.

 [43]Pagano et al.,Archivio Segreto Vaticano,27; Gualdo, L’Archivio Segreto Vaticano, 167.

 [44]Metzler,“L’Archivio Segreto Vaticano negli ultimi cento anni,”në Archivi e Archivistica a Roma dopo l’unita. Genesi storica, ordinamenti, interrelazioni. Atti del convegno Roma, 12-14 marzo 1990,vëll. 30 (Roma: Archivi di Stato, Ministero per i Beni Culturali e Ambientali. Ufficio centrale per i Beni Archivistici, 1994), 242.

 [45]Herman Diener, Das Vatikanische Archiv. Ein internationales Zentrum historischer Forschung,në:“Il Libro de Centenario. L’Archivio Segreto Vaticano a un secolo dalla sua apertura. 1880/81-1980/81”(Città del Vaticano: Archivio Segreto Vaticano, 1981), 64-65.

 [46]Pagano et al,Archivio Segreto Vaticano, 27; Gualdo, L’Archivio segreto Vaticano, 168.

 [47]Prefekt i ASV në këtë kohë ishte B. Ansidei(31 janar 1612-5 dhjetor 1614), së bashku me M. Lonigo. Shih: Vittorio Peri, Progetti e rimostranze. Documenti per la storia dell’Archivio Segreto Vatiano dall’erezione alla metà del XVIII secolo,Archivum HistoriaePontificiae(Roma: Pontifica Universitatis Gregoriana. Facultas Historiae ecclesiasticae annuale 19, Pontifica Universitatis Gregoriana, 1981), 209.

[48]Mercati, La Biblioteca, 479.

 [49]Pietro Donnino De Pretis, ishte prefekt i ASV më 4 dhjetor 1727-1741.

 [50]Mercati, La Biblioteca,490.

 [51]Po aty, f. 488.

 [52]Martino Giusti, Materiale documentario degli archivi papali rimasto nell’Archivio Nazionale à Parigi dopo il loro ritorno a Roma negli anni 1814-1817. Römischen Kurie… Studien zu Ehren von Herman Hoberg I(Roma, 1979), 263-274; Giacomo Martina, L’apertura dell’Archivio Vaticano: Il significato di un centario,nëArchivum Historiae Pontificiae XVII (Roma: Editum a Facultate Historiae Ecclesiasticae in Pontificia Universitate Gregoriana, 1979), 239-307; Gualdo, L’Archivio segreto Vaticano, 173.

[53]CharlesBurns, L’apertura dell’Archivio Segreto Vaticano alle ricerche storiche,në:“Archivi e Archivistica a Roma dopo l’unita. Genesi storica, ordinamenti, interrelazioni. Atti del Convegno Roma, 12-14 marzo 1990”,pubblicazioni degli Archivi di Stato,saggi 30, vëll. 30(Roma: Ministero per i Beni Culturali e Ambientali. Ufficio Centrale per i Beni Archivistici, 1994), 50; Metzler, L’Archivio Segreto, 243.

[54]OwenChadwick,Catholicism and History. The Opening of the Vatican Archives. The Herbert Henson Lectures in the University of Oxford 1976(Cambridge, 1978); Po ai,Convegno di studio su “Roma punto d’incontro e di niove aperture alla cultura europea dal 1870 al 1914”, Il Centenario della Società Romana di Storia Patria 100(Roma, 1977), 29-204.

[55]Lajos Pastor, Per la storia dell’Archivio Segreto Vaticano nei secoli XIX-XX. La carica di Archivistica della Santa Sede, 1870-1920. La prefettura di Francesco Rosi Bernardini, 1877-1979,nëArchivum Historiae Pontificiae,vëll. 17(Roma: Editum a Facultate Historiae Ecclesiasticae in Pontificia Universitate Gregoriana, 1979), 373, veçanërisht referencat 24 e 25;Martina, L’apertura dell’Archivio, 272-274.

[56]Shih:Burns, L’apertura, 50.

[57]Po aty. Prefekt i ASV, me rastin e hapjes së tij për kërkime dhe studime shkencore ishte Joseph Hergenröther më 1879-1890.

[58]Pastor, Per la storia, 378.

[59]Mercati, La Biblioteca, 490.

[60]Po aty, f. 492; Metzler, L’Archivio Segreto, 246.

[61]Pagano et al.,Archivio Segreto Vaticano, 49.

[62]Eutimio Sastro Santos, La apertura del Archivio del Santo Officio y su relacion con el archivio de Propaganda Fide, enero 1998, në Enutes docete LI,nr. 2-3 (Roma, 1998), 186;

[63]Metzler, L’Archivio Segreto,243.

[64]Archivio Segreto Vaticano. Segreteria di Stato, port. 26915/1921; Po aty, 26916/1921, rubr. 67; Metzler, L’Archivio Segreto, 243.

[65]Metzler, L’Archivio Segreto, 245.

[66]Michele Maccarone, L’apertura degli archivi della Santa Sede per i pontificati di Pio X e di Benedetto XV (1903-1922), Rivista di Storia della Chiesa in Italia 39(Roma, 1985), 341; Metzler, L’Archivio Segreto, 243;

[67]Acta Apostolica Sedis, 1967, vëll. 59, f. 52; Metzler, L’Archivio Segreto, 244, veçanërisht referenca nr. 4.

[68]Acta Apostolica Sedis, 1979, vëll. 71, f. 54; Metzler, L’Archivio Segreto, 244, veçanërisht referenca nr. 7.

[69]Acta Apostolica Sedis, 1986, vëll. 78, f. 378; Metzler, L’Archivio Segreto, 244, veçanërisht referenca nr. 8.

[70]Santos,La apertura, 186-187; Neralić,Schedario Garampi, 4.

 

[71]Santos,La apertura, 181.

 

[72]Po aty, 179-207.

 

[73]Neralić,Priručnik I, 4, veçanërisht referenca nr. 8.

 

[74]Zyrtarisht, sipas shënimeve të ASV, numri i fondeve që nuk mund të konsultohen është 57. Për më shumë shih: Sergio Pagano, Indice dei Fondi e relativi mezzi di descrizione e di ricerca (Città del Vaticano: Archivio Segreto Vaticano, 2004-2005), 9-55, ku janë të shënuar saktësisht emrat e fondeve të cilët nuk mund të konsultohen nga studiuesit. Në f. 2, shënohen sqarimet për sa u cek më lart.

 

[75]Është sot prefekti i ASV.