Dr. Afrim Shabani/
Ka udhëtime që njeriu nuk i ndërmerr për të parë diçka të re, por për të rikujtuar atë që e ka ditur gjithmonë. Shqipëria, sidomos ajo e maleve të thella, nuk të fton me bujë. Ajo rri në vendin e saj, krenare në heshtje, e qetë në vetvete, duke pritur që ta lexosh siç lexohet një dorëshkrim i vjetër — me kujdes, me përulësi, me një lloj dashurie që nuk ka nevojë të thuhet me zë. Aty ku gurët janë më të vjetër se çdo varg biblik, ku stani s’është strehë por vazhdim i trungut fisnor, ku fjala “besa” nuk është figurë letrare, por themel i marrëdhënies njerëzore, aty fillon një Shqipëri që nuk është vetëm gjeografi — por kujtesë. Ky udhëtim në Bjeshkët e Veriut, i ndërmarrë në vitin e tretë të një premtimi pesëvjeçar familjar për të përshkuar të gjitha trojet shqiptare, nuk ishte një arratisje, por një kthim i domosdoshëm drejt rrënjës. Edhe pse kësaj radhe udhëtova vetëm, pa gruan dhe djemtë, e ndjeva se duhej të ecja për një herë vetëm me hijet e kujtesës, për të dëgjuar më mirë zërin e tokës që flet jo me fjalë, por me ujë të kthjellët, me bar të butë, me erëra që mbajnë aromën e etnisë, dhe me këngë të heshtura që ende s’kanë pushuar së kënduari. Sepse në këto anë, ku iliri, arberi dhe shqiptari janë një i vetëm — nuk udhëton për të zbuluar, por për t’u rikthyer në vetvete.
Zbrita në Shkup, në një mëngjes të zbehtë ku gjithçka dukej se fliste me gjuhë të mbuluar. Nuk u ndala gjatë. Ecja më priste — jo për të lodhur trupin, por për të zgjuar kujtesën. Ngjitja e parë ishte në malësinë e Selcës së Tetovës, bashkë me dy shokë të fëmijërisë, dy qytetarë të urtë të Uskanës, që mbajnë në vete atë qetësi të trashëguar që nuk ka nevojë për fjalë të shumta — sepse fjala e dhënë njëherë, mbetet si gdhendje në kujtesë. Selca nuk është vetëm një fshat i Dardanisë së sotme — është një prag kujtese, një vend ku shqiptari flet me qiejt dhe dëgjon tokën. Aty, edhe fryma ngjitet më ngadalë, sikur do të kujtojë gjithçka që është harruar. Pas kësaj ngjitjeje, ndalova për pak kohë në shtëpinë e gjyshes sime në Kërçovë — një grua që i ka kaluar të nëntëdhjetat, dhe që me vetë qetësinë e saj ruan gjithë urtinë e një oxhaku shqiptar. E putha në ballë dhe ajo më bekoi me sytë e saj. As nuk pyeti pse po shkoja, as ku do shkoja. Mjaftoi që e dija se po më përcillte me mirësi dhe besim, ashtu siç përcillnin dikur nënat bijtë e tyre në rrugë të gjatë — me dashuri pa fjalë, me përqafim të heshtur, që mbetet më i zhurmshëm se çdo këshillë. Pasdite, i shoqëruar nga djali i shokut tim të ndjerë, Samiut, ngjita malin mbi qytetin e Kërçovës — Kepin e Shqiponjës, të njohur nga vendasit si Ilinica, por nga historia si Uskana. Qytet i lashtë ilir, i përmendur në kronikat romake me frikë dhe respekt, Uskana nuk ka nevojë për arkeologji për të dëshmuar veten — mjafton të ngjitesh lart dhe të dëgjosh gurin që nuk hesht. Aty, çdo hap është i rëndë, jo për trupin, por për shpirtin. Nuk ishte një ecje për të parë peizazhin — ishte një përkulje përpara një toke që ka ruajtur gjurmët e trungut ilir pa bërë zhurmë. Dhe në atë shoqërim të heshtur, me birin e një shoku të shtrenjtë, më dukej sikur ecja jo vetëm me kujtimet e mia, por edhe me kujtimet e tij, dhe të atyre që tashmë nuk janë — por që mbeten në çdo hap që bëjmë drejt lartësive.
Të nesërmen, u bashkova me disa prej anëtarëve të Shoqatës së Bjeshkatarëve “Ujëmiri” — burra të qetë, me sy që shohin më larg se horizonti dhe këmbë që e njohin malësinë jo nga harta, por nga përvoja. Emri i kësaj shoqate s’mund të ishte më i qëlluar: Ujë i mirë — jo vetëm në kuptimin fizik, por si simbol i pastërtisë njerëzore, i qëllimit të ndershëm, i udhëtimit që bëhet për të ruajtur, jo për të shkelur. Madje, vetë mali që mban këtë emër — Ujëmiri — ngrihet hijshëm sipër fshatit të të parëve të mi, Kaleshe, si një mbrojtës i heshtur mbi trungun tim fisnor. Me ta, u nisëm drejt Shqipërisë, përmes një itinerari që s’ishte vetëm rrugë, por udhë shpirtërore. Në Krujë, ndaluam pranë kalasë së shekujve, ku çdo gur ruan një ngulm. Fryma e Skënderbeut ndihej ende mes atyre mureve, jo si relike muzeale, por si pranverë që nuk shuhet. Aty ku flamuri u ngrit kundër perandorisë më të madhe të kohës, historia nuk është e shkuar — është përjetësi. Prania e atij flamuri në ajër, e atyre mureve që ende qëndrojnë, të kujtonte se historia jonë nuk është ndërtuar me fjalime, por me qëndresë. Pastaj, në Teqenë e Krujës, një vend që nuk kërkon zhurmë për të qenë i madh. E ndërtuar lart, në një shkëmb që shikon fushën me një qetësi profetike, ajo të përballte me një Shqipëri të brendshme — një Shqipëri të lutjes, të fjalës së butë dhe të shpirtit të thellë. Udhëtimi vazhdoi përmes rrugëve të Dajtit, derisa arritëm në Mrizin e Zanave — një vend ku gjella nuk është për t’u ngrënë, por për t’u dëgjuar. Çdo shije kishte rrënjë, çdo erëz kishte histori. Atje, ku nuk ka menu me emra të huaj, por gjellë që dalin nga dhéu dhe futen në shpirt. Ishte një drekë që nuk të ngopte vetëm barkun, por edhe kujtesën. E më në fund, në mbrëmje, mbërritëm në Shkodër — qytet që nuk të përshëndet me zë, por të fton të ulesh, të heshtësh dhe të dëgjosh. Në këtë qytet, ku uji i liqenit ka përzier lotin e motrës me fjalën e burrit, ku rrugët mbajnë hapin e dijetarëve dhe të mërgimtarëve, më dukej se kisha mbërritur në hyrjen e Shqipërisë së thellë. Një portë që nuk hapet me çelësa, por me ndjenjë.
Nga Shkodra, udhëtimi mori tjetër frymë. U nisëm drejt liqenit të Komanit, ku uji ka ngjyrën e mendimeve të thella. Lundrimi me barkë përmes atij gryke që ndan gurin me dritë ishte si të ecje mes faqeve të një dorëshkrimi të mbijetuar nga shekujt. Shkëmbinjtë ngriheshin pingul mbi ne, si murgj të heshtur që ruajnë një të vërtetë të lashtë, ndërsa era sillte me vete aroma bari, fiku dhe dushku — gjurmë të një Shqipërie të paprekur. Zërat në barkë u bënë më të ulët, jo nga lodhja, por nga përulësia që të krijonte natyra. Askush nuk donte të fliste më shumë se ç’lejonin ujërat. Në derdhjen e Lumit të Shalës, zbarkuam. Lumi nuk është thjesht një rrjedhë, por një shpirt që flet. Uji i tij është aq i kthjellët, sa duket sikur pasqyron një botë që është më e pastër se kjo që shohim. Rrjedha të fton të ecësh kundër saj, jo për t’i sfiduar forcat, por për t’i kuptuar thellësitë. Shtrati i lumit është vendi ku natyra i jep shqiptarëve një mësim urtësie — se bukuria nuk ka nevojë për asgjë tjetër veçse të jetë. Edhe një copë gur këtu mbart një farë solemniteti. Pas mesditës, ngjitëm shtigjet drejt Liqenit të Xhemës — një oaz i fshehur që flet në heshtje. Uji atje është i qetë si sytë e një fëmije që s’ka njohur ende dhimbjen. Peizazhi reflekton vetveten pa ndrojtje, siç reflektohen njerëzit që jetojnë në paqe me natyrën. Dhe ishte pikërisht këtu që ndodhi diçka që s’mund ta shpikje dot: takova rastësisht një familje miqsh të afërt tanët, të ardhur po ashtu nga Amerika. Ishte një çast që s’kishte nevojë për organizim apo ftesë — vetëm për ndjeshmëri. Përshëndetja jonë mbi atë shpat mali ishte si një përkujtim i heshtur se shqiptaria nuk është kurrë larg, kur zemra e njeh vendin e vet.
Mbrëmja na gjeti në Valbonë. Emrin e saj nuk e shqipton dot njeriu pa ndier një lloj mallëngjimi. Valbona nuk është vend, është ndjenjë. Ajo është si një këngë e vjetër e kënduar në një odë ku muret kanë dëgjuar edhe qeshjen e dasmës, edhe heshtjen e zisë. Male të larta, ujë që vrapon si fëmijë, ajër që nuk mbart pluhur kohe. Netët në Valbonë nuk janë për gjumë, janë për të dëgjuar — zërin e natës, rrëfimin e erës, rrënjën e vetes. Dhe ne, të mbledhur nën dritën e zbehtë të hanës, kishim përshtypjen se ishim bërë pjesë e një balade të harruar që priste të shkruhej përsëri.
Atë mëngjes të nesërmen, nisi gjithçka që në orën pesë, kur ajri kishte ende shijen e natës dhe bari ishte i lagur me heshtje. Hapat tanë në shtegun prej 17 kilometrash nga Valbona në Theth, nuk ishin vetëm udhëtim përmes luginash dhe gurësh, por udhëtim përmes vetvetes. Kjo rrugë, që përshkon Qafën e Valbonës, është një kalim midis dy botëve shqiptare — Valbona që flet me ëndërr, dhe Thethi që flet me kujtesë. Diku në mes, kur mali arrin majën dhe era zbret mbi krahët e çantës si dorë mbrojtëse, ndjen një prani që s’është as lodhje, as entuziazëm — por një përulje e qetë përpara madhështisë. Mbërritëm në Theth ndërsa dielli kishte kaluar tashmë gjysmën e qiellit. Pas një pushimi të shkurtër, udhëtimi nuk u ndal. Kishim ende për të parë, për të dëgjuar. Zbritëm drejt burimeve të lumit të Shalës, ku uji nuk rrjedh — ai lind. Ujëvara që ndjek këto burime nuk është vetëm e bukur — është e pastër në një mënyrë që nuk mund të përshkruhet, veçse të përjetohet. Është një rrëfim i kristaltë mbi gurë, një poezi që natyra e thotë pa fjalë. Pas kësaj bukurie, rruga na çoi te një shtëpi lokale në buzë të një rruge të ngushtë, ku familjarët na pritën me raki dhe fjalë të ëmbla. Ishte një mikpritje që nuk pyet se kush je, por si sillesh. Raki e zier në shpirt, jo vetëm në kazan. Bisedat ishin të thjeshta, por mbushnin zemrën më shumë se librat. Kishte një farë solemniteti në mënyrën se si na shikuan — jo si vizitorë, por si bij që janë kthyer në vendin e vet, edhe pse për një çast.
Në Theth, çdo hap të çon drejt një kujtese, dhe çdo kujtim duket sikur fle nën një gur. Shkuam së pari te kisha e vogël, ndërtuar thjesht, por me hijeshi që s’ka nevojë për korniza ari. Aty, dikur, Shtjefën Gjeçovi, me një libër në dorë dhe gjuhën shqipe në zemër, i mësonte fëmijët jo vetëm të lexonin, por edhe të ndiheshin shqiptarë. Nuk zbritëm te varri i tij, por qëndruam pak çaste në atë vend ku ai kishte folur, kish shkruar, kish besuar — dhe kjo mjaftonte. Muret e kishës, edhe pse të heshtura, ruanin ende zërin e tij. Përmes një shtegu të ngushtë që ndiqte ujin, mbërritëm te Vaskat e Thethit — një çudi natyrore ku lumi krijon rreth vetes qetësi që edhe zëri i zogut e respekton. Uji i ftohtë, pothuaj therës, ishte si një pastrim shpirtëror, jo vetëm fizik. Aty njeriu zhytet jo për freski, por për të dalë më i pastër, më i kthjellët, më i vetveti. Më pas, zbresim më poshtë, ku Syri i Kaltër i Thethit rrëfen një tjetër mrekulli të heshtur. Aty uji nuk ka ngjyrë — ka karakter. Thellësia e tij nuk matet me metra, por me ndjesinë që të ngjall kur e sheh. Është një qendër graviteti, një pikë ku e kaluara dhe e tashmja shikohen në sy pa frikë.
Në kthim për në Shkodër, ndaluam pranë monumentit të Edith Durham, ngritur me ndjeshmëri në nderim të një gruaje që nuk shkroi për ne me mëshirë, por me respekt. Ajo e pa shqiptarin siç ishte, jo siç donin ta shihnin të tjerët. Dhe qëndroi në anën tonë në kohë të vështira, jo për të marrë lavdi, por për të thënë të vërtetën. Teksa qëndronim përballë bustit të saj, në hijen e maleve të larta, ndjenim që ndoshta, më mirë se askush, ajo kishte kuptuar se Shqipëria e vërtetë nuk është ashtu siç duket nga jashtë, por ashtu siç ndihet nga brenda.
Po atë ditë, pas mbërritjes në Shkodër dhe një pushimi të shkurtër, u nisëm drejt Lepushës, përmes rrugës së thepisur të Leqet e Hotit, ku mali nuk të fton të kalosh, por të përqafon me madhështinë e tij. Çdo kthesë ishte një frymëmarrje më vete, dhe çdo pamje një faqe nga një libër që Shqipëria e ka shkruar pa pendë, vetëm me gurë, borë dhe erë. Mbërritëm në Lepushë në orët e pasdites, dhe vendosëm të qëndronim për natë në bujtinën e një këngëtari të njohur të folklorit shqiptar. Ai nuk këndoi, por zëri i tij ndjehej në ajër — në mënyrën si përshëndeste, në mënyrën si e vendoste sofrën, në mënyrën si dëgjonte fjalët e të tjerëve. Ishte si një jehonë e atyre këngëve të dikurshme që nuk harrohen, edhe kur nuk këndohen.
Të nesërmen, herët në mëngjes, u nisëm drejt Majës së Vajushës, nëpër një shteg që niste si rrugë dhe përfundonte si meditim. Rrugës kaluam pranë stanëve, ku ende digjet zjarri mbi gur, dhe ku një gotë dhallë ka më shumë peshë se një fjalim. Barinjtë na përshëndetën me një përkulje koke, të heshtur, por me respekt. Gjithçka aty është e pakryer, por e përsosur — një Shqipëri që nuk është as për t’u ekspozuar, as për t’u harruar, por për t’u ruajtur. Në Majën e Vajushës, ndalëm për pak çaste për të marrë frymë në heshtjen e lartë të malit, e më pas ecja vazhdoi drejt Majës së Flamurit, qëndresës së palëkundur të këtyre trojeve. Në atë majë, ku flamuri nuk valëvitet, por rri si dëshmi, ndjesia nuk ishte triumf, por përulje — se kjo tokë nuk është fituar me dhunë, por me qëndresë, me këngë, me punë e me zemër shqiptari.
Dita tjetër na çoi në një tjetër udhë, ndoshta më të thellë — udhë jo vetëm për trupin, por edhe për ndërgjegjen. U nisëm herët nga Lepusha për të ndjekur rrugën që shkon përmes Vuthajve, përmes luginave të Plavës dhe Gucisë, që sot janë jashtë shtetit shqiptar, por jo jashtë kujtesës sonë kombëtare. Ato troje, ku rrjedh ende shqipja në biseda dhe në këngë që këndohen, janë dëshmi e një Shqipërie që nuk është vetëm gjeografi, por frymë. Rruga u ngjit e heshtur përmes pyjeve të thella dhe burimeve të ftohta, derisa para nesh u hap një botë e fshehtë, e Liqeneve të Jezercës — gjashtë pasqyra qielli të mbështetura mbi supet e shkëmbinjve. Aty ku uji rri si sy që nuk flenë, ku çdo liqen është si një shikim i thellë nga e kaluara në të tashmen, nuk ka asgjë për të thënë, vetëm për të ndjerë. Mali dhe liqenet nuk të pyesin kush je, por të kujtojnë kush ishe. E aty, me këmbët në tokë e sytë në thellësi, përjetuam ndoshta kulmin e këtij udhëtimi.
Kjo ishte viti i tretë i një zotimi pesëvjeçar që familja ime dhe unë i kemi bërë vetes — të shohim me sy, të prekim me shpirt dhe të kuptojmë me zemër gjithë trojet shqiptare. Këtë herë udhëtova i vetëm, jo për mungesë, por nga nevoja për një lidhje më intime, më personale, me këto vende që më kanë rritur pa qenë aty. Familja jonë ka tashmë ndarë udhëtime nëpër Shqipëri dhe Kosovë — ky ishte udhëtimi i heshtur, i përulët, i përvëluar nga mallëngjimi.
Dhe ndërsa zbresnim përsëri nëpër shtigje, me baltë në këpucë dhe diell në shpinë, mendova për gjithë ato gjëra që nuk i shkruan dot as në letra, as në libra — por që jetojnë në mënyrën se si ecën mbi këtë tokë, në mënyrën se si e përshëndet një bari, apo në mënyrën se si një gotë raki të mbush më shumë se një fjalim.
Udhëtimi im në veri nuk ishte vetëm një udhëtim malor — ishte një kthim në rrënjë. Dhe Shqipëria, në të gjitha format e saj, më doli përpara jo si një vend i vogël, por si një botë e madhe, me këngët e saj, me heshtjen, me nderin dhe me dashurinë që nuk shuhet dot, sado larg të jesh.