AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVËS – GJENOCIDI DHE MASAKRAT E SERBISË NË KOSOVË (1998-1999) – KONFERENCË SHKENCORE – (28 PRILL 2023).

Prof. ass. Mimoza Shahini

“Kur efektet e traumës nuk zgjidhen në një brez, kur injorohet dhe nuk ka mbështetje në trajtimin e saj, trauma do të kalojë nga një brez në tjetrin” – Prof. ass. Mimoza Shahini 2023.

Abstrakt

Kosova e pasluftës është përballur me vështirësinë e organizimit të shërbimeve mbështetëse për të mbijetuarit e masakrave. Natyrisht, mungesa e shërbimeve të specializuara e ka bërë edhe më të ndërlikuar vazhdimin e vuajtjeve psikologjike për të gjithë ata që kanë përjetuar ose kanë qenë dëshmitarë të ngjarjeve traumatike të lidhura me luftën, si vrasje, masakra, tortura, abuzime, humbje të pjesëve të trupit nga rënia në mina, dhuna seksuale, humbja e fëmijëve, zhdukja e familjarëve, si dhe shumë ngjarje që kanë lënë gjurmë në kujtesën dhe funksionimin e tyre në përgjithësi.

Intervenimi në të mbijetuarit e masakrave ka lidhje me eksplorimin e shumë ndjenjave si dehumanizim, humbje e shpresës, fuqia e se drejtës/padrejtësisë, përjetim ekstrem i traumës, drejtësia sociale, kuptimi që i jepet masakrave dhe të rënëve në ngjarje të tilla, faji i mbijetesës, kufiri midis jetës dhe vdekjes. Disa teori janë zhvilluar për t’u përballur me kompleksitetin e ndikimeve psikologjike të traumave që lidhen me ekspozimin ndaj luftës duke u munduar të ndërtojnë modele të reja të shpjegimit të reagimit ndaj traumës dhe ndërkohë të gjenden mënyra efektive të ballafaqimit me to. Këto modele marrin në konsideratë ndërveprimin kompleks të faktorëve psikosocialë të shumtë dhe reciprokë, të lidhur me politikat dhe ekologjike, të cilët njëkohësisht ndikojnë në fushat kryesore të jetës së të mbijetuarve. 

Kjo na bën ne profesionistëve të hulumtojmë sa më shumë në krijimin e një sistemi i cili nuk mbështet vetëm tek individi, por të ofrojmë shërbime të cilat prezantojnë dimensionet e kohës dhe marrëdhëniet ndërvepruese midis një të mbijetuari dhe mjedisit të tij/saj ekologjik, në diskutimin në lidhje me traumën duke qene të vetëdijshëm se sekuencat traumatike mund të ndryshojnë në kontekste të ndryshme dhe në kohë të ndryshme përgjatë jetës. 

 Ajo që duhet që profesionistë e fushës së shëndetit mendor, por dhe organizatave humanitare gjatë marrjes me të mbijetuar, të mbështetemi në provat shkencore që janë në dispozicion. Ka prova të forta që ndërhyrjet psikosociale ofrojnë lehtësim të konsiderueshëm të simptomave të çrregullimit Posttraumatik, depresionin, ankthin, shqetësimet psikosomatike, mendimet vetëvrasëse, vetëmjekimin apo abuzimi me alkool. Trajtimet kognitive-sjellëse, këshillimit mbështetës, terapia e ekspozimit është studiuar në numrin më të madh të provave dhe ka treguar vazhdimisht efekte të dobishme. Trajtimet e kombinuara të ekspozimit dhe terapisë njohëse tregojnë avantazhe të vogla por të qëndrueshme mbi secilën nga ndërhyrjet vetëm. Kuptimi i mekanizmave përkatës psikobiologjikë dhe mënyra se si ato shpalosen me kalimin e kohës është e rëndësishme për të kuptuar se si të identifikohet më mirë rreziku, të promovohet elasticiteti dhe të trajtohet aty ku është e nevojshme, si dhe si të përshtaten ndërhyrjet në mënyrë optimale.

Fjalët çelës: vuajtje, psikologjike, vrasje, masakra, tortura, abuzime, trajtim i specializuar.

Krimet si gjenocidi dhe masakrimi konsiderohen si aktet më të rënda kundër njerëzimit, pasi bazohen në besimin se aktet e lidhura me to prekin dinjitetin thelbësor të qenieve njerëzore. Dinjiteti njerëzor është vlera e qenësishme e çdo individi. Ajo thekson barazinë, autonominë, paprekshmërinë dhe respektin, duke udhëhequr qenien drejt mënyrës se si i trajtojmë të tjerët dhe veten në raport me ta. Tortura përshkruhet si “përdorim i dehumanizimit nga ana e pushtetit dhe është një instrument shtypjeje dhe dërrmimi në nivelin personal apo kolektiv. Masakrat dhe torturat zakonisht ndodhin në një kontekst ku faktorët socialë dhe psikologjikë janë bashkuar për të lejuar dehumanizimin dhe etiketimin negativ të grupeve të synuara dhe ku bindja e individëve që kryejnë veprime të tilla bëhet arsye për të vepruar, zakonisht nën petkun e patriotizmit.

Ky kontekst tregon se si të mbijetuarit e masakrave dhe krimeve kanë ndjenja lënduese dërrmuese dhe ndikime të qëndrueshme në mirëqenien e tyre. Mbështetja dhe ndjeshmëria ndaj tyre është thelbësore për mbijetesë dhe shërim. 

Edhe 23 vjet pas luftës, Kosova ende ka vështirësi për të arritur tek e vërteta e asaj që përgjaku dhe poshtëroi mjedisin tonë ku një pjesë e popullatës akoma edhe sot lufton për të vendosur drejtësi për krimet e kryera gjatë luftës. Pas përfundimit të luftës, evidencat tregojnë që trauma masive shkakton një shkatërrim kaq të larmishëm dhe kompleks, saqë vetëm një kornizë shumëdimensionale, shumëdisiplinore, integruese mund ta përshkruajë atë në mënyrë të përshtatshme dhe të formësojë ndërhyrje efikase.

Identiteti i një individi ngërthen një ndërveprim kompleks të sferave ose sistemeve të shumta, duke përfshirë, por pa u kufizuar në ato biologjike, intrapsikike, familjare, politike, ekonomike, kulturore, kombëtare dhe ndërkombëtare. 

Këto sisteme bashkëjetojnë në mënyrë dinamike përgjatë dimensionit kohor për të krijuar një konceptim të vazhdueshëm të jetës nga e kaluara në të tashmen e në të ardhmen. Kjo trajektore është edhe fokus i intervenimit psikiatrik dhe psikologjik duke u dhënë mundësi të mbijetuarve të krijojnë një kuptim të ri që u ndihmon të përballen me problemet që lidhen me traumën por jo vetëm. 

Intervenimet e fokusuara në të mbijetuarit e torturave, dhunimeve dhe masakrave, plagë që qëndrojnë të hapura për shkak të ndjenjave, si faji, turpi, nënçmimi, si dhe mungesa e ndjenjës së dobishmërisë janë burimi më i fuqishëm i ndalimit të kalimit të traumës nga një gjeneratë në tjetrën.

1.0 Intervenimet menjëherë pas përfundimit të luftës

Menjëherë pas përfundimit të luftës ndihma profesionale ndaj viktimave u ofrua nga Departamenti i Neuropsikiatrisë në Prishtinë, në kuadër të Qendrës Klinike Universitare të Kosovës nga profesionistë të cilët kishin më shumë qasje biologjike, pa protokolle të trajtimit të të mbijetuarve të masakrave apo dhunës fizike dhe seksuale gjatë luftës dhe nuk kishin infrastrukturën për të mbështetur ata që nuk kërkonin ndihmë jashtë institucioneve. Shërbimet e shëndetit mendor përfaqësoheshin nga 19 neuropsikiatërë dhe shumë pak psikologë dhe punonjës socialë. Ndërkohë shërbimet profesionale në terren mbuloheshin nga më shumë se 700 OJQ ndërkombëtare dhe kombëtare, shumë prej të cilave punësonin punëtorë profesionistë të shëndetit mendor me kompetenca, përkushtim dhe ndjeshmëri të niveleve të ndryshme (Minear, van Baarda dhe Sommers, 2000). 

Ndërkohë intervenimet në krizë nuk janë shoqëruar nga protokollet për mjekët profesionistë për trajtimin, referimet dhe raportimin e të mbijetuarve të masakrave apo dhunimet. Kjo ka bërë që pjesa më e madhe e të mbijetuarve t’u drejtoheshin organizatave të cilat kishin më shumë orientim në mbështetje me materiale të cilat siguronin mbijëtesën sesa ofronin mbështetje psikologjike apo psikiatrike dhe, mbi të gjitha, nuk ishin të koordinuara në nivel nacional. Ka disa dëshmi (Jones, Rrustemi, Shahini dhe Uka, 2003) që nganjëherë janë bërë dëme së bashku me një përmirësim të situatës, kjo për shkak se jetëgjatësia mesatare e një projekti ndërkombëtar në Kosovë ishte nga një deri në dy vjet, shpesh me ndryshimin e burimeve njerëzore në më pak se gjashtë muaj. Kjo e ka bërë shumë të vështirë krijimin e besimit në mbështetjen që u ofrohej: 

“Ishte e vështirë që të mendoja për veten, për atë që më kishte ndodhur, më duhej të vrapoja gjithë ditën nëpër organizata për të siguruar ushqim, veshmbathje për fëmijët. Shtëpinë ma kishin djegur e nuk kisha mundësi për ta ndërtuar, na premtonin se do të na e rindërtonin, por duhet të presim kur të na vij rendi” ky është rrëfimi i një ish-veterani të luftës në Kosovë 5 vjet pas përfundimit të luftës.

Faza e parë e ndërhyrjes ishte me shumë mangësi:

• Spitalet kishin mungesë të programeve dhe protokolleve të trajnimit për të gjithë personelin spitalor për të drejtat dhe nevojat e viktimave të krimit, si dhe respektimin e një kodi etik, i cili do t’i bënte të mbijetuarit të ndiheshin të pastigmatizuar. 
• Pamundësi të përfshirjes së familjes dhe komunitetit për të drejtat e të mbijetuarve. 
• Intervistat e përsëritura të viktimave nga profesionistë të ndryshëm. 
• Mungesë e trajtimeve të specializuara për të mbijetuarit e dhunës nga stafi i shëndetit mendor. 
• Mungesë e respektimit të konfidencialitetit dhe privatësisë së të gjitha viktimave, veçanërisht në rastet e dhunës seksuale.

Në një mjedis të tillë të mbijetuarit e masakrave kanë kaluar në një sërë fazash në procesin e tyre të rimëkëmbjes dhe shërimit edhe pse ato nuk janë rigjide në shpërndarje për disa të mbijetuar, përvojat unike dhe traumatike të masakrave mund të rezultojnë në faza të ndryshme të rikuperimit. Këtu janë disa faza të mundshme të cilat janë fokus i ndërhyrjeve terapeutike:

Trauma dhe dhimbja e thellë– të mbijetuarit e masakrave kishin përjetuar një shkallë të pashembullt të dhimbjes dhe humbjes. Kjo i bënte ata të kishin nivele të larta të ankthit, depresionit dhe simptoma të PTSD-së. Të mbijetuarit e krimeve në luftë shpesh kanë ndjenja të frikës dhe pasigurisë. Ata mund të jenë të frikësuar për sigurinë e tyre dhe të familjes së tyre, dhe kjo ndjenjë e frikës mund të ndikojë në aftësinë e tyre për të besuar në të tjerët dhe për të ndarë me ta emocionet dhe ndjenjat e tyre.

Vizioni negativ – i vetes te të mbijetuarit e torturave shpjegohet nga trauma dhe dhimbja që ata kanë përjetuar gjatë torturës. Në shumë raste, tortura mund të shkaktojë një ndjenjë të ndrydhjes dhe inferioritetit te të mbijetuarit dhe ata mund të ndihen se nuk janë më vlerë si njerëz ose nuk kanë më ndonjë kuptim në jetë. Kjo mund të ndodhë për shkak të ndjenjës së humbjes së kontrollit dhe autonomisë së tyre gjatë torturës, duke i bërë ata të ndjehen të dobët dhe të pavlefshëm.

Mënyra e mbijetesës – gjatë masakrave, shumë të mbijetuar u detyruan të përqendroheshin në nevojat e tyre themelore për mbijetesë, si gjetja e ushqimit, ujit, strehimit dhe sigurisë. Kjo mendësi mund të vazhdojë edhe pas përfundimit të luftës, pasi të mbijetuarit përpiqen të mbijetojnë dhe të përshtaten me një realitet të ri dhe të rindërtojnë jetën e tyre.

Tronditja dhe mosbesimi – pasi kishin përjetuar trauma dhe humbje të mëdha, të mbijetuarit ishin në përpjekje të pajtoheshin me atë që kishte ndodhur. Shumë prej tyre kishin vështirësi të besonin se ia kishin dalë të kalonin një ngjarje të tmerrshme dhe nuk mund të luftonin me fajin e të mbijetuarit. Problemet e komunikimit me të mbijetuarit e krimeve të luftës ishin ndjenjat e frikës dhe të mosbesimit, probleme në komunikimin me të tjerët, ndjesia e ndarjes nga shoqëria, probleme në marrjen e vendimeve dhe ndjenjat e izolimit dhe e vetmisë. Shumë prej tyre iu vinte keq të flisnin për ato që kishin përjetuar, që të mos shpërndanin ndjenjat e frikës dhe të mosbesimit të tyre te të tjerët.

Mpirja emocionale – disa të mbijetuar kishin përjetime të mpirjes emocionale ose shkëputje nga ajo që u kishte ndodhur duke e përdorur si një mekanizëm përballues. Kjo e bënte të pamundur shprehjen e emocioneve të tyre dhe në mënyrë të veçantë të kishin vështirësi në lidhjen me të tjerët. Ishte evidente në takimet grupore apo individuale që të mbijetuarit ishin të ndarë në mes botës emocionale dhe njohëse, mekanizëm ky që të mbijetuarit i ndihmon për të fituar kohë për t’i dhënë kuptim dehumanizimit të përjetuar. 

Kërkimi për drejtësi – shumë prej të mbijetuarve të masakrave dëshirojnë që kriminelët të ndëshkohen dhe të dënohen për veprat e tyre. Kjo ishte dhe vazhdon të jetë një pasojë e ndjenjave të pakompromis për drejtësi e cila kombinohet me ndjenjën e thellë të fajit që kanë mbijetuar dhe njëkohësisht ndjenjat e izolimit dhe mosmbështetjes nga institucionet. 

Riintegrimi – shumë të mbijetuar të masakrave duhej të linin shtëpitë, familjet dhe komunitetet e tyre. Ndërsa rindërtonin jetën e tyre, ata luftonin për t’u riintegruar në shoqëri dhe për të gjetur një ndjenjë përkatësie ndërkohë që disa prej tyre përballeshin me diskriminimin ose paragjykimin bazuar në përvojat e tyre si të mbijetuar të masakrave. Menjëherë pas përfundimit të luftës shumë prej tyre për shkak të frikës së paragjykimeve nuk kërkuan ndihmë as në organizatat e huaja si viktima, por përdorën kërkesën e ndihmës për mbijetesën dhe një fenomen që ka ndodhur po pas luftës, disa prej viktimave i drejtoheshin shërbimeve profesionale përmes një anëtari tjetër të familjes, në veçanti duke sjellë fëmijët e tyre, duke qenë se kjo ishte më pak stigmatizuese. 

Qëndrueshmëria dhe rritja – pavarësisht sfidave dhe pengesave të shumta, shumë të mbijetuar të masakrave kanë treguar qëndrueshmëri dhe forcë të jashtëzakonshme. Ata kanë gjetur mënyra për t’u lidhur me të tjerët që kanë ndarë përvojat e tyre, dhe të gjenin kuptimin e mbijetesë së tyre dhe të krijonin një ndjenjë të re qëllimi dhe identiteti.

Kjo fazë është gjithashtu e fokusuar në trajtimin e çrregullimeve, si stresi pas traumës, depresioni, ankthi, çrregullimet e gjumit, si dhe çrregullime të tjera psikiatrike. Qasja në këtë fazë ka qenë më shumë e fokusuar, në debriefing/ zbrazjen, si dhe mbështetje psikosociale të ofruar nga organizatat në terren. 

Trajtimi farmakologjik ka qenë mjaft i shprehur në atë fazë. Vlen të theksohet se në këtë fazë pothuajse të gjithë personat që kanë kërkuar ndihmë kanë pasur kërkesë për përdorim të medikamenteve dhe njëkohësisht kemi mjaft raporte të vetëmjekimit me benzodiazepina.

2.0. Faza e dytë

Në një kontekst të tillë ku shumë nga të mbijetuarit nuk kishin mundësi të merrnin shërbimet e duhura, disa iniciativa qenë nga organizatat ndërkombëtare për ngritjen e kapaciteteve vendore për trajtime të specializuara rreth përpunimit të traumës për viktimat e masakrave dhe të mbijetuarve të torturave. 

Për shkak se traumat e luftës dhe torturave janë shumë të ndryshme nga trauma e zakonshme, ato kërkojnë një trajtim të specializuar dhe të ndjeshëm ndaj kulturës dhe kontekstit në të cilin ndodhen të mbijetuarit, duke krijuar konfuzion te profesionistët të cilët trajnoheshin me teknika të cilat nuk ishin të aplikueshme për mjedisin tonë duke favorizuar në disa raste edhe traumatizim sekondar, për shkak të mungesës së kompetencës se profesionistëve. 

Studimet kanë treguar se efektet e luftërave në shëndetin mendor, shëndetin fizik, sigurinë ekonomike dhe stabilitetin politik janë afatgjata. Për këtë arsye ishte e qartë se shërbimet dhe trajtimet duhet të kenë një qasje holistike dhe të adresojnë të gjitha aspektet e shëndetit mendor dhe emocional të personit, duke përfshirë edhe nevojat e tyre të shëndetit fizik dhe ndihmën sociale. Specialistët u ballafaquan me sfida për t’i aplikuar ato teknika. Problemet të cilat filluan të ishin prezente te të mbijetuarit e masakrave dhe torturave ishin të shumëllojshme, si çrregullimi i stresit posttraumatik, ankthi, depresioni, abuzimi i alkoolit dhe substancave, rritja e shkallës së vetëvrasjeve etj. 

PTSD (çrregullimi i stresit post-traumatik): 

Çrregullimi i stresit post-traumatik (PTSD) mund të ndodhë te njerëzit që kanë përjetuar ose kanë qenë dëshmitar të një ngjarjeje traumatike, një seri ngjarjesh ose një sërë rrethanash. Një individ mund ta përjetojë këtë si emocionalisht ose fizikisht të dëmshme ose kërcenuese për jetën dhe mund të ndikojë në mirëqenien mendore, fizike, sociale dhe/ose shpirtërore. Manifestimet e sindromës së stresit post-traumatik mund të ndryshojnë sipas kulturës dhe gjuhës së personit që ka përjetuar ngjarjen traumatike. Shumë studime sugjerojnë se ashpërsia dhe lloji i simptomave të paraqitura mund të pasqyrojnë mënyrën se si masakra apo tortura është perceptuar nga i mbijetuari, natyra e faktorëve stresues pas atyre eksperiencave, si dhe shkalla e mbështetjes sociale të marrë nga i mbijetuari. Në Kosovë pas luftës ka pasur disa organizata të cilat kanë ofruar qasje të mbështetjes familjare, seancat e të cilave janë mbështetur në edukimin psikosocial të klientëve, si dhe fuqizimin e rrethit familjar për të mbështetur viktimat. 

2. Ankthi dhe depresioni – këto dy çrregullime janë raportuar me numër të rritur në popullatën civile pas luftës. Hulumtimet e kryera në kontekstin e Kosovës tregojnë se prevalenca e ankthit dhe depresionit sillet nga 33.6% në 47.6% o (Kamberi et al., 2019; Arenliu et al., 2016; Priebe et all., 2010). Të mbijetuarit e torturës mund të vuajnë nga ankthi dhe depresioni si rezultat i traumave të rënda që kanë përjetuar, si dhe kontekstit familjar, social dhe ekonomik që e formësojnë jetën e tyre. Kjo është konfirmuar edhe nga Kashdan, Todd B., Nexhmedin Morina dhe Stefan Priebe (2009) të cilët gjetën se çrregullimet psikiatrike u shoqëruan me shmangie më të madhe eksperimentale dhe shqetësim psikologjik dhe cilësi më të ulët të jetës. 

5. Probleme shëndetësore fizike – të mbijetuarit e torturës mund të vuajnë edhe nga probleme shëndetësore fizike, si plagët dhe lëndimet e marra gjatë torturave, sëmundjet infektive si pasojë e kushteve higjienike dhe mungesës së ujit dhe ushqimit. Një gjetje interesante në kontekstin e Kosovës në një studim të realizuar me veteranët e luftës 8 vjet pas përfundimit të luftës, ku shumë pjesëmarrës raportuan se kishin probleme emocionale dhe më shumë se një problem shëndetësor dhe se nuk kishin kërkuar ndihmë mjekësore. Studimi ka sugjeruar se kjo mund të vinte pikërisht nga vështirësitë në qasjen në shërbimet mjekësore në Kosovë, pasi nuk kishte institucione të specializuara për të punuar me veteranët dhe niveli relativisht i lartë i stigmës. Ndërkohë, që është raportuar nivel i lartë i përdorimit të medikamenteve pa përshkrim të mjekut, për të qetësuar dhimbjet e ndryshme.

Këto rezultate kanë qenë në përputhje me studimet e tjera (Schell & Marshall, 2008), të cilat zbuluan se barrierat ndaj kujdesit përfshinin, në mënyrë të përafërt, shqetësimet rreth konfidencialitetit dhe diskriminimit, preferencat për t’u mbështetur te familja dhe miqtë, shqetësimet për efektivitetin ose efektet anësore të trajtimeve. 

6. Abuzimi i alkoolit dhe substancave – disa të mbijetuar iu drejtuan alkoolit për të vetëmjekuar dhe përkohësisht ikin nga emocionet shqetësuese, kujtimet traumatike ose simptomat e kushteve të shëndetit mendor, si ankthi ose depresioni. Gjithashtu, mbështetja tek alkooli mund të sigurojë një ndjenjë afatshkurtër relaksimi dhe lehtësimi të stresit apo mund të sigurojë një arratisje të përkohshme nga sfidat ose përgjegjësitë e jetës, duke ofruar një ndjenjë lirie dhe lehtësimi. Është e rëndësishme të theksohet se ndërsa alkooli mund të ofrojë lehtësim të përkohshëm, ai nuk është një strategji e shëndetshme ose efektive e përballimit afatgjatë, pasi mund të çojë në një sërë pasojash negative, duke përfshirë varësinë, gjykimin e dëmtuar, çështjet shëndetësore dhe përkeqësimin e problemeve të shëndetit mendor ose mpirjen nga dhimbja e traumës së tyre.

7. Çështjet e marrëdhënieve – të mbijetuarit kishin vështirësi t’u besonin të tjerëve ose të krijonin marrëdhënie të ngushta për shkak të përvojave të tyre. Ata gjithashtu luftonin me ndjenjat e izolimit ose vetmisë. E kishin të vështirë të besonin të tjerët apo të krijonin lidhje përmbajtësore me të tjerët.

8. Humbja, vdekja dhe zhdukja e fëmijëve – në kohën e luftës në mungesë të tyre nuk ishte më një moment traumatik, por krijimi i një perspektive traumatike e cila ndikon në formësimin e besimeve familjare, këndvështrimin për domosdoshmërinë dhe mbikëqyrjen prindërore dhe formësimin jetësor të prindërve në kërkim të përmbushjes së hapësirës boshe që kishte krijuar humbja e fëmijëve. 

Humbja e fëmijëve në shumë familje kishte krijuar te prindërit një nevojë për të përmbushur ekzistencën përmes ripërtëritjes së emrit, lindjeve të reja me qëllim të kompensimit, por që, në të vërtetë, shpesh krijonte një burim stresi të vazhdueshëm. 

9. Suicidi dhe vetëvrasja – ekziston një debat i konsiderueshëm për arsyen e rritjes së rrezikut të vetëvrasjes te të mbijetuarit e traumës. Ndërsa disa studime sugjerojnë se rreziku i vetëvrasjes është më i lartë në mesin e atyre që përjetuan trauma për shkak të simptomave të PTSD-së (Ferrada-Noli, at all (1998); Amir, at all 1999), të tjerë pretendojnë se rreziku i vetëvrasjes është më i lartë te këta individë për shkak të kushteve psikiatrike të lidhura (Fontana, A., & Rosenheck, & Rosenheck 2004; Robison, B. K. 2002). 

Shumë nga klientët edhe pse kishin kaluar më shumë se 8 vjet pas përfundimit të luftës, vazhdonin të përdornin ndarjen në mes të të menduarit dhe emocioneve dhe bënin një përzgjedhje në mes tyre, duke u përqendruar vetëm në mendime me të cilat ‘shkëputeshin’ nga bota përreth, duke shmangur diçka që ua kujtonte traumën e tyre, edhe nëse ai objekt ose aktivitet nuk ishte i rrezikshëm ose kërcënues në vetvete. Ky mekanizëm ka qenë sfida më e rëndësishme në aspektin e trajtimit të viktimave, dhe që në fakt i krijonin vazhdimësi efekteve të traumës së përjetuar. Edhe sot mbas 23 vjetëve, profesionistët e shëndetit mendor vazhdojnë të punojnë me klientë që nuk e kanë përpunuar traumën. 

3.0 Zhvillimi i intervenimeve të specializuara
për t’iu përgjigjur kësaj sfide 

Terapia familjare – ndihmon të mbijetuarit e masakrave në përmirësimin e marrëdhënieve familjare dhe ndihmon në trajtimin e traumës së tyre nëpërmjet komunikimit dhe bashkëpunimit. Kjo lloj terapie përfshin të gjithë anëtarët e familjes dhe ndihmon në kuptimin e rolit që secili person luan në funksionimin e familjes. Terapia familjare ndihmon të mbijetuarit të mësojnë mënyra të reja për të komunikuar dhe për të zgjidhur konfliktet në një mënyrë të shëndetshme. Kjo terapi mund të ndihmojë në lehtësimin e simptomave të PTSD-së dhe në përmirësimin e cilësisë së jetës së të mbijetuarve të masakrave.

Trajtimi farmakologjik – ilaçet psikiatrike mund të ndihmojnë në trajtimin e simptomave të ankthit, depresionit dhe PTSD-së te të mbijetuarit e torturës. Këto barna mund të jenë të ndryshme, si për llojin e simptomave të trajtuara, ashtu edhe për dozat dhe efektet anësore.

Terapia kognitive-përballuese (CBT) – është një lloj psikoterapie që fokusohet në lidhjen midis mendimeve, sjelljeve dhe emocioneve. Synon të ndihmojë individë që të identifikojnë dhe ndryshojnë mendimet dhe sjelljet negative ose të padobishme, duke çuar në përmirësimin e rregullimit emocional dhe shëndetit mendor. Kjo qasje përmirëson aftësitë e tyre të komunikimit, të menaxhimit të konflikteve dhe të zhvillimit të marrëdhënieve më të shëndetshme. 

Terapia në grup – terapia grupore është një teknikë efektive e trajtimit që mund të ndihmojë në zbutjen e efekteve të traumave psikologjike. Kjo lloj terapie përfshin një grup të vogël njerëzish që kanë përjetuar traumën, të cilët punojnë së bashku me një terapist për të adresuar simptomat dhe ndjenjat e tyre.

Një prej përfitimeve të terapisë grupore është se pjesëmarrësit ndihen të lidhur dhe të kuptuar nga të tjerët që kanë përjetuar eksperiencën e njëjtë. Kjo mund të ndihmojë në zbutjen e ndjenjës së izolimit dhe në rritjen e besimit dhe ndjenjës së bashkëpunimit. Pjesëmarrësit mund të ndihen të ndihmuar dhe të inkurajuar nga të tjerët të cilët po përpiqen të përballen me të njëjtin problem.

Terapia e artit – terapia e artit mund të ndihmojë të mbijetuarit e dhunës seksuale të shprehin ndjenjat e tyre dhe të lehtësojë tensionin dhe ankthin. 

Trauma terapia – është një formë e ndihmës shpirtërore dhe emocionale që mund të ndihmojë të mbijetuarit e masakrave për të trajtuar dhimbjen dhe ankthin e tyre dhe për të ndërtuar një jetë të re të plotësuar me shpresë dhe qëllime. Kjo mund të bëhet nëpërmjet seancave të terapisë individuale ose në grupe dhe përfshin trajtimin e simptomave të ankthit, depresionit, gjumit dhe flashbacks, si dhe ndërtimin e marrëdhënieve të shëndetshme dhe të ndjehet në kontroll të jetës.

Trauma terapia mund të jetë një proces i vështirë dhe i ngarkuar, por me ndihmën e një terapeuti të specializuar në këtë fushë, të mbijëtuarit e masakrave mund të ndryshojnë mënyrën e tyre të të menduarit dhe të reagojnë ndaj ngjarjeve traumësore. Një aspekt tjetër i rëndësishëm i trajtimit të traumës është që të mbijetuarit të kenë një ndjenjë të sigurisë dhe besimit në mjedisin ku jetojnë, si dhe që të kenë mundësi të lidhen me komunitetin dhe me burime të tjera të ndihmës dhe mbështetjes.

4.0 Qëndrimet e shoqërisë formësojnë efikasitetin e qasjes multidisiplinare

Qëndrimet e shoqërisë ndaj mbijetuesve të masakrave të luftës mund të ndryshojnë gjerësisht në varësi të kontekstit kulturor, politik dhe historik. Në përgjithësi, është e rëndësishme që shoqëria të tregojë empati dhe respekt ndaj të mbijetuarve të masakrave të luftës dhe të ofrojë ndihmë dhe mbështetje. Kjo mbështetje mund të përfshijë trajtime dhe shërbime psikologjike të specializuara të ofruara mbështetur mbi evidencë shkencore, krijimi i një strategjie kombëtare për trajtimin e të traumatizuarve të luftës, krijimi i programeve mbështetëse në aspektet sociale dhe ekonomike dhe, mbi të gjitha, respektim të të drejtave të tyre dhe njohje të vuajtjeve të tyre pa u keqpërdorur politikisht.

Përballja me të kaluarën dhe kapërcimi i vuajtjeve psikologjike në një mënyrë të qëndrueshme është e mundur vetëm mbi bazën e të vërtetës dhe duke e shkundur paradigmën sipas së cilës vetëm një komunitet i caktuar është ndikuar nga krimet e ndodhura gjatë luftës.

E vërteta është pjesë e procesit të shërimit; ajo ndihmon në kthimin e dinjitetit personal, ndryshon perceptimin shoqëror, jep trajtim të barabartë për të gjithë dhe lufton pandëshkueshmërinë dhe mohimin publik.

Ja disa shembuj se si shoqëria ka reaguar ndaj mbijetuesve të masakrave të luftës në kontekste të ndryshme:

1. Bosnja dhe Hercegovina: pas Luftës së Bosnjës në vitet 1990, shumë mbijetues të masakrave të luftës u përballën me diskriminim dhe margjinalizim nga shoqëria. Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) u themelua për të ndjekur në drejtësi ata që ishin përgjegjës për krime lufte, por shumë boshnjakë ndjenin se drejtësia nuk po bëhej. Në vitet e fundit, ka pasur një lëvizje rritëse për të njohur dhe mbështetur nevojat e mbijetuesve të masakrave të luftës, duke përfshirë përpjekjet për të dokumentuar dhe komemoruar atrocitetet që ndodhën.

2. Ruanda – pas gjenocidit në vitin 1994, qeveria dhe shoqëria civile ruandeze kanë bërë përpjekje të rëndësishme për të mbështetur mbijetuesit e masakrave të luftës. Kjo përfshin ofrimin e këshillimit dhe shërbimeve të shëndetit mendor, si dhe themelimin e një programi kombëtar për riparim. Megjithatë, disa mbijetues vazhdojnë të përballen me diskriminim dhe stigmatizim në komunitetet e tyre.

3. Kamboxhia – mbijetuesit e regjimit Khmer Rouge në vitet 1970 fillimisht u përballën me stigmë dhe heshtje të rëndë nga shoqëria kamboxhiane. Megjithatë, në vitet e fundit, ka pasur njohje dhe mbështetje më të madhe për mbijetuesit e masakrave të luftës, duke përfshirë themelimin e një gjykate Khmer Rouge për të ndjekur në drejtësi ata që ishin përgjegjës për atrocitetet. Megjithatë, shumë mbijetues vazhdojnë të luftojnë me varfërinë dhe mungesën e qasjes në shërbime bazike. Në përgjithësi, përgjigjja e shoqërisë ndaj mbijetuesve të masakrave të luftës është komplekse dhe mund të ndryshojë gjerësisht në varësi të kontekstit.

Ka një numër në rritje të provave që mbështesin përdorimin e një qasjeje multidisiplinare në trajtimin e të mbijetuarve të masakrave të luftës. Një qasje e tillë përfshin një ekip profesionistësh nga fusha të ndryshme, duke përfshirë psikologjinë, psikiatrinë, punën sociale dhe mjekësinë, duke punuar së bashku për të ofruar kujdes të plotë për të mbijetuarit. Një studim i kryer në Bosnjë dhe Hercegovinë zbuloi se një qasje multidisiplinare për trajtimin e të mbijetuarve të traumave të lidhura me luftën çoi në përmirësime të rëndësishme në rezultatet e shëndetit mendor, duke përfshirë reduktimin e simptomave të depresionit, ankthit dhe PTSD-së (Priebe et al., 2010). Një studim tjetër i kryer në Kroaci zbuloi se një qasje ekipore multidisiplinare, e cila përfshinte ndërhyrje farmakologjike dhe psikologjike, ishte efektive në reduktimin e simptomave të PTSD-së te të mbijetuarit e traumave të luftës (Kraljevic et al., 2012).

Për më tepër, një rishikim i literaturës për trajtimin e të mbijetuarve të traumave të luftës zbuloi se një qasje multidisiplinare është më efektive sesa ndërhyrjet me një modalitet, të tilla si vetëm mjekimi ose psikoterapia (Mollica et al., 2007). Autorët e rishikimit vunë në dukje se një qasje shumëdisiplinore lejon përshtatjen e trajtimit me nevojat specifike të të mbijetuarit individual, gjë që është thelbësore për kujdesin efektiv.

5.0 Pse duhet qasje multidisiplinare?

Në përgjithësi, provat sugjerojnë se një qasje multidisiplinare për trajtimin e të mbijetuarve të masakrave të luftës është efektive dhe e nevojshme për ofrimin e kujdesit gjithëpërfshirës që adreson nevojat komplekse dhe të ndryshme të të mbijetuarve.

Sfida kryesore me të cilën institucionet e shëndetit mendor duhet të fokusohen janë trajtimi i specializuar i të mbijetuarve të krimeve të luftës për shkak të ndërprerjes së transmetimit të traumave nga një gjeneratë në tjetrën. 

Trauma ndër breza mund të përkufizohet si “përjetimi dhe kujtimi subjektiv i ngjarjeve në mendjen e një individi ose në jetën e një komuniteti, të kaluar nga të rriturit tek fëmijët në procese ciklike” (Atkinson, Nelson dhe Atkinson 2010).

Trauma masive shkakton një shkatërrim kaq të larmishëm dhe kompleks sa që vetëm një kornizë shumëdimensionale mund ta përshkruajë atë në mënyrë adekuate. Kellerman (2015) kur shpjegon traumën transgjenerative, bën dallimin midis procesit të transmetimit, duke iu referuar mënyrës se si trauma transmetohet nëpër breza dhe përmbajtjes së transmetimit.

Ky transferim mund të ndodhë përmes mekanizmave të ndryshëm, duke përfshirë:

1. Ndryshimet epigjenetike – trauma mund të shkaktojë ndryshime në shprehjen e gjeneve, të cilat mund t’u kalojnë pasardhësve. Këto ndryshime mund të ndikojnë në rregullimin e hormoneve të stresit, duke çuar në një rritje të ndjeshmërisë ndaj ankthit, depresionit dhe çrregullimeve të tjera të shëndetit mendor.

2. Sjellja e prindërve – të mbijetuarit që kanë përvoja traumatike mund të ndryshojnë ndjenjën e vetes dhe ndjenjën e besimit te të tjerët. Kjo perspektivë e re për botën e formëson negativisht stilin e tyre prindëror si autoritarian, neglizhues apo liberal. Stili prindëror ndikon në stilin e lidhjes midis prindit dhe pasardhësve. Stili i komunikimit familjar mund të ndikohet nga përvojat traumatike dhe mund të shprehet drejtpërdrejt apo tërthorazi tek anëtarët e tjerë të familjes. Kjo situatë ndikon në atmosferën e dialogut familjar. Në hulumtimet e mëparshme (Danieli, Norris, Lindert, Paisner, Engdahl, et al., 2015), identifikuan dallime të qarta midis:

stilit të viktimës (që karakterizohet me mbërthim në rupturën që ka shkaktuar eksperienca traumatike, paqëndrueshmëri emocionale dhe mbimbrojtje),

stilit të mpirë (shkëputje emocionale, konspiracion dhe heshtje brenda familjes dhe intolerancë ndaj dobësisë), dhe

stilit të luftëtarit (vlerësimi dhe ruajtja e identitetit dhe vlerësimi i mjeshtërisë dhe drejtësisë).

3. Socializimi – individët e traumatizuar mund t’ua përcjellin përvojat e tyre fëmijëve të tyre nëpërmjet socializimit. Kjo mund të ndodhë përmes transmetimit të besimeve, qëndrimeve dhe sjelljeve kulturore që përjetësojnë efektet e traumës.

4. Faktorët psikologjikë – individët e traumatizuar mund të përjetojnë vështirësi në rregullimin e emocioneve dhe sjelljes së tyre, të cilat mund të ndikojnë në stilin e tyre të prindërimit dhe të ndikojnë në zhvillimin emocional të fëmijëve të tyre. 

Të mbijetuarit me të cilët kemi punuar në Kosovë janë detyruar të kultivojnë ndjenjën stoike të heroizmit dhe të përkushtimit ndaj atdheut, por shumë prej tyre nuk kanë qenë në gjendje të përcjellin atë që realisht ndjejnë në lidhje me realitetin: qëllimin për të mbrojtur familjen e tyre dhe në veçanti fëmijët e tyre. Shumë prej tyre mbetën pa mbështetje institucionale. Ata siguruan mbijetesën e familjes së tyre me shumë vështirësi. Ne supozuam se ata zhvilluan një gjuhë të pashprehur që i mbronte nga presioni shoqëror, por në të njëjtën kohë i ndihmoi të bënin një dallim midis realitetit dhe botës së tyre të brendshme” (Shahini M, Ahmetaj A, Charles, 2016).

Konkluzione

Është thelbësore të theksohet se çdo individ është unik dhe ajo që funksionon më mirë për një të mbijetuar, mund të mos jetë aq efektive për një tjetër. Zgjedhja e trajtimit duhet t’u përshtatet nevojave, preferencave dhe rrethanave specifike të secilit person që ka mbijetuar. Për më tepër, një kombinim i qasjeve të ndryshme mund të jetë më i dobishëm për disa individë, pasi adreson kompleksin e eksperiencës traumatike dhe lidhshmërinë me mjedisin ku jeton dhe zhvillon veprimtarinë e tij/saj. Për rezultate më të mira, është thelbësore që trajtimi i të mbijetuarve të ofrohet nga profesionistë të kualifikuar të shëndetit mendor me përvojë në terapinë e traumës dhe praktikat e bazuara në dëshmi. Procesi i trajtimit duhet të jetë bashkëpunues dhe i bazuar në një aleancë të fortë terapeutike midis të mbijetuarit dhe ofruesit të tij të shëndetit mendor. Vlerësimi dhe monitorimi i rregullt i progresit janë gjithashtu të rëndësishëm për të siguruar efektivitetin e metodës së zgjedhur të trajtimit. Vëmendja ndaj faktorëve të rrezikut dhe ndërhyrja e hershme do të jetë e nevojshme për të parandaluar sëmundje të ngjashme psikologjike afatgjate. 

Në arritjen e një përfshirjeje sa më të gjerë të komponentëve integrues, është e domosdoshme që të kemi një strategji nacionale për trajtimin e të gjitha viktimave të luftës. 

Bibliographia

1. Minear, Larry, Ted Van Baarda, and Marc Sommers. NATO and humanitarian action in the Kosovo crisis. Thomas J. Watson Jr. Institute for International Studies, 2000
2. Jones, Lynne, Alban Rrustemi, Mimoza Shahini, and Aferdita Uka. “Mental health services for war-affected children: report of a survey in Kosovo.” The British Journal of Psychiatry 183, no. 6 (2003): 540-546
3. Kamberi, Haxhi, Naim Jerliu, Vanesa Sefa, and Genc Burazeri. “Depression, anxiety and socio-demographic factors among hospitalized patients in Gjakova region, Kosovo.” Journal of Science, Humanities and Arts-JOSHA 6, no. 4 (2019).
4. Arenliu, Aliriza, Kaltrina Kelmendi, and Dashamir Berxulli. “Gender differences in depression symptoms: Findings from a population survey in Kosovo–A country in transition.” Psychological Thought 9, no. 2 (2016).
5. Priebe, Stefan, Marija Bogic, Dean Ajdukovic, Tanja Franciskovic, Gian Maria Galeazzi, Abdulah Kucukalic, Dusica Lecic-Tosevski et al. “Mental disorders following war in the Balkans: a study in 5 countries.” Archives of general psychiatry 67, no. 5 (2010): 518-528
6. Kashdan, Todd B., Nexhmedin Morina, and Stefan Priebe. “Post-traumatic stress disorder, social anxiety disorder, and depression in survivors of the Kosovo War: Experiential avoidance as a contributor to distress and quality of life.” Journal of anxiety disorders 23, no. 2 (2009): 185-196
7. Schell, Terry L., and Grant N. Marshall. “Survey of individuals previously deployed for OEF/OIF.” Invisible wounds of war: Psychological and cognitive injuries, their consequences, and services to assist recovery (2008): 87-115.
8. Ferrada‐Noli, Marcello, Marie Asberg, Kari Ormstad, Tom Lundin, and Elisabet Sundbom. “Suicidal behavior after severe trauma. Part 1: PTSD diagnoses, psychiatric comorbidity, and assessments of suicidal behavior.” Journal of Traumatic Stress: Official Publication of The International Society for Traumatic Stress Studies 11, no. 1 (1998): 103-112.
9. Amir, Marianne, and Rachel Lev‐Wiesel. “Time does not heal all wounds: Quality of life and psychological distress of people who survived the Holocaust as children 55 years later.” Journal of Traumatic Stress: Official Publication of the International Society for Traumatic Stress Studies 16, no. 3 (2003): 295-299.
10. Fontana, Alan, and Robert Rosenheck. “Trauma, change in strength of religious faith, and mental health service use among veterans treated for PTSD.” The Journal of nervous and mental disease 192, no. 9 (2004): 579-584.
11. Robison, Bryan Keith. Suicide risk in Vietnam veterans with posttraumatic stress disorder. Pepperdine University, 2002.
12. Mollica, Richard F., Kathleen Rey Caridad, and Michael P. Massagli. “Longitudinal study of posttraumatic stress disorder, depression, and changes in traumatic memories over time in Bosnian refugees.” The Journal of nervous and mental disease 195, no. 7 (2007): 572-579.
13. Atkinson, Judy, Jeff Nelson, and Caroline Atkinson. “Trauma, transgenerational transfer and effects on community wellbeing.” Working together: Aboriginal and Torres Strait Islander mental health and wellbeing principles and practice (2010): 135-144. 
14. Kellermann, Natan PF. “Epigenetic transgenerational transmission of Holocaust trauma: A Review.” Retrieved October 8 (2015): 2016.
15. Danieli, Yael, Fran H. Norris, Jutta Lindert, Vera Paisner, Brian Engdahl, and Julia Richter. “The Danieli Inventory of Multigenerational Legacies of Trauma, Part I: Survivors’ posttrauma adaptational styles in their children’s eyes.” Journal of psychiatric research 68 (2015): 167-175.
16. Shahini, Mimoza, Adelina Ahmeti, and Laurie L. Charlés. “Family Therapy in Postwar Kosova: Reforming Cultural Values in New Family Dynamics.” Family Therapy in Global Humanitarian Contexts: Voices and Issues from the Field (2016): 65-76.

Rafaela Prifti/

Third generation Albanian Americans, Craig and Richard Nichio are owners of the Crown Cafe on Madison Avenue, Bridgeport. The Deli and Meat Market is a favorite spot for the locals. Sitting down with Vatra’s Treasurer Besim Malota, Craig takes a trip down memory lane back to the days of the Crown Budget which closed and reopened in 2019. “Interestingly,” he says, “the Albanians of my grandparent’s generation in this area got into the grocery business, the Greeks got into the diners, and the Italians in construction. My cousin, on my father’s side, Louis Theotis, came here even earlier, and he was very wealthy. He brought with him a lot of Albanians before communism seized power in Albania. He started a warehouse – a grocery warehouse in Bridgeport – with my great grandfather, his name was Atham, Pete Atham. His cousin owned a restaurant in Boston years ago. My grandfather said “Let’s put all our money together and make it bigger.” They got hang up on the percentage numbers whereas in the long run, everybody was going to profit. Because they couldn’t get it, they all broke away. “That’s what killed the Albanians entrepreneurship in this area.”

Since Crown Budget Market was owned by Albanians who were partners of the warehouse and shareholders, they would get a good discount directly from the suppliers and pass it down to patron members of the club. Craig has heard first-hand accounts of the hardships of the first generation of Nichios who crossed the ocean. His grandfather was the only one out of seven children, six of them girls, who got out of Korça, Albania, while the rest stayed there. After grandparents died, the family lost contact with the cousins over here.

Despite not knowing any English and speaking only Albanian, Craig’s father worked three jobs. Grandfather and five other Albanian fellows got together and rented a room in Bridgeport. They all saved up money to buy one car. Every week, they would take turns driving to their jobs and getting dropped off but on other days my grandfather had to walk to work.”

His grandfather would tell Craig a story that stuck with him because it revealed his character and strong will. “He would get his coffee every morning from a local coffee shop. Because my grandfather loved sugar, he used to pour almost half the container of sugar in the cup. One day, after putting the sugar in, he started drinking it and realized it was salt. Sensing that he had been pranked, he drank the whole thing, as if it made no difference and walked out of there. When he went in the next day, it was back to sugar. Apparently the coffee owners did it on purpose because he was using too much sugar.”

Church – Craig used to be in a basketball league at church but everyone played basketball at the Greek church because it had a court. “All the Orthodox churches had their kids playing basketball. Steve Cakuli, my grandfather’s best friend that came over from the old country wanted to teach Albanian in the church to all of the kids in the hall. But by that time, there were only two three of us in the class,” Craig recalls.

Marriage and Business – Craig’s parents were introduced to each other through their fathers. “My father’s father was a store manager for his cousin. And my mother’s father owned his own store on Park Ave. For a wedding gift, my grandfather bought his new son-in-law this store so that my father would provide for his daughter. Both mom and dad worked in this store. Eventually in 1982, my father had enough capital to buy the Plaza, so my family owns this whole building. Last month, in December 2024, the Nichio family announced the transition to Nick’s dinner on social media. The hardest part of it for Craig is “missing the patrons, with whom you get close over the years.”

Family and Tradition – Craig recalls that when he was a kid his mother’s grandmother was still alive. She lived to the age of 110. Craig used to speak Albanian to his great-grandmother because it was the only language she knew. “When I came to my grandmother’s house, I had to speak to her in Albanian. I was her favorite grandson. She used to kiss me. One time I asked her, “How do you live so long, grandma?” She said: “I never went to the doctor, and I never took medicine.” But she did make her own in the kitchen,” says Craig with a smile. He even remembers how great grandma used to call them “pulka e nënës,” – “little chickens”. By the time, Craig was of age, “his parents were Americanized” and there was no talk of “marrying an Albanian” in the way his parents were married. As far as traditional Albanian dishes, Craig has seen his mother make “musaka” and “lakror” from scratch at home. He not only recalls but says with ease, “qofte me qepë” and “kokëqingji” which were his favorite Easter table food growing up in Bridgeport.

The cozy Café used to offer breakfast and lunch food items listed on a big board above the counter, as old Bridgeport, silent but present, looked on from the black and white photos of “the memory wall” by the entrance. About three years ago, Craig’s brother, Richard, bought the Albanian flag for the store in honor of their heritage and it caught Besim Malota’s eye. That’s how our story started here. As the saying goes, life is rooted in new beginnings.

Dr. Davida Marku/

Arsimi ka qenë gjithmonë një nga shtyllat kryesore të zhvillimit të shoqërive, duke ofruar mundësi për rritje individuale dhe kolektive. Në epokën moderne, me sfidat globale si ndryshimet klimatike, pabarazia sociale, përparimi teknologjik dhe transformimet ekonomike, arsimi merr një rol edhe më të rëndësishëm për ndërtimin e një të ardhmeje të qëndrueshme. 

Edukimi për zhvillim të qëndrueshëm synon të krijojë individë që janë të aftë të kuptojnë dhe të përballojnë sfidat globale si ndryshimet klimatike, pabarazitë sociale dhe burimet e kufizuara natyrore. Nëpërmjet edukimit për zhvillim të qëndrueshëm, studentët pajisen me njohuri, aftësi dhe vlera që i ndihmojnë ata të kontribuojnë në një shoqëri më të drejtë dhe më të qëndrueshme.

Arsimi nxit ndërgjegjësimin për rëndësinë e ruajtjes së mjedisit dhe promovon praktika të gjelbra si riciklimi, energjia e rinovueshme dhe ruajtja e biodiversitetit.

Përmes edukimit gjithëpërfshirës, shoqëritë mund të reduktojnë pabarazitë, të forcojnë barazinë gjinore dhe të ndërtojnë komunitete më harmonike.

Arsimi luan një rol kyç në përgatitjen e fuqisë punëtore për tregun e punës së së ardhmes, duke nxitur risi dhe kreativitet.

Në thelb, arsimi ndihmon në formimin e vlerave universale si bashkëpunimi, respekti dhe solidariteti, të cilat janë thelbësore për një të ardhme të qëndrueshme. Duke edukuar breza të ndërgjegjshëm dhe të përgjegjshëm, ne mund të sigurojmë një botë më të drejtë dhe të qëndrueshme për të gjithë.

Në një botë që ndryshon me ritme të shpejta, mësimi gjatë gjithë jetës bëhet një domosdoshmëri. Ky koncept ndihmon individët të përshtaten me sfidat dhe mundësitë e reja, duke siguruar një kontribut të vazhdueshëm për zhvillimin e qëndrueshëm.

Për të ndërtuar një të ardhme të qëndrueshme, arsimi duhet të shndërrohet në një prioritet global. Me mbështetjen e qeverive, institucioneve dhe shoqërive civile, ai mund të shërbejë si një urë drejt një bote më të mirë dhe më të qëndrueshme për brezat e ardhshëm.

1. Arsimi dhe të ardhmja e qëndrueshme

Arsimi nuk është vetëm një proces i transmetimit të dijes, por një mjet për ndërtimin e një kulture të qëndrueshmërisë.

Edukimi për zhvillim të qëndrueshëm (EDQ) synon të ndërtojë qytetarë të ndërgjegjshëm për sfidat globale dhe të aftë për të vepruar në mënyrë përgjegjëse në mjedisin, ekonominë dhe shoqërinë.

Shkollat, universitetet dhe platformat edukative duhet të përfshijnë në kurrikula çështje si ndryshimet klimatike, energjia e rinovueshme dhe drejtësia sociale.

Arsimi, si një shtyllë e zhvillimit të shoqërisë, përballet me një sërë sfidash të rëndësishme në epokën e sotme. Këto sfida lidhen me ndryshimet teknologjike, sociale, ekonomike dhe mjedisore, që kërkojnë përshtatje të shpejtë dhe zgjidhje të qëndrueshme.

Në shumë vende, qasja ndaj arsimit cilësor mbetet e kufizuar, veçanërisht për vajzat, grupet e margjinalizuara dhe komunitetet rurale.

Pandemia COVID-19 e përkeqësoi këtë problem, duke nxjerrë në pah hendekun dixhital dhe mungesën e burimeve për mësimin online.

Arsimi duhet të integrojë edukimin mbi ndryshimet klimatike, duke përgatitur breza që të marrin vendime të përgjegjshme për mjedisin.

Mungesa e programeve edukative për qëndrueshmërinë mjedisore është një pengesë për formimin e qytetarëve të përgjegjshëm.

Ndërsa teknologjia transformon arsimin, mbetet sfida e sigurimit të aksesit universal në infrastrukturë dixhitale.

Rreziku i përqendrimit në teknologji pa një strategji të qartë mund të kufizojë aftësitë sociale dhe kritike të nxënësve.

 Globalizimi dhe automatizimi po ndryshojnë kërkesat e tregut të punës, duke theksuar nevojën për aftësi të reja si të menduarit kritik, kreativiteti dhe fleksibiliteti. Arsimi duhet të adaptohet për të përgatitur të rinjtë për profesione që ende nuk ekzistojnë.

 Përmbajtja mësimore shpesh mbetet e papërshtatur me sfidat aktuale dhe zhvillimet globale. Sistemet arsimore tradicionale nuk arrijnë të promovojnë të menduarit inovativ dhe bashkëpunues.

Arsimi duhet të ndihmojë në ndërtimin e qytetarëve globalë, që respektojnë diversitetin dhe bashkëpunojnë për sfidat ndërkombëtare.

Konfliktet kulturore dhe politike mund të pengojnë promovimin e vlerave universale.

Mungesa e financimit të mjaftueshëm për arsimin dhe infrastruktura e dobët pengojnë arritjen e objektivave për zhvillim të qëndrueshëm.

Zgjidhjet dhe Rekomandimet:

Rritja e investimeve në arsim cilësor dhe gjithëpërfshirës.

Përdorimi i teknologjisë për të përmirësuar aksesin dhe cilësinë.

Integrimi i qëndrueshmërisë dhe zhvillimit të aftësive të reja në kurrikula. Forcimi i bashkëpunimit global për ndarjen e burimeve dhe praktikave të mira. Përballja me këto sfida është kyçe për të siguruar një të ardhme të qëndrueshme për brezat e sotëm dhe të ardhshëm.

2. Sfidat kryesore të kohës

Pabarazia në qasje ndaj arsimit pasi miliona fëmijë në botë ende nuk kanë akses në një arsim cilësor për shkak të varfërisë, konflikteve dhe diskriminimit gjinor.

Teknologjia po transformon mënyrën se si mësojmë dhe punojmë, por krijon edhe sfida, si hendeku dixhital ndërmjet grupeve të ndryshme sociale.

Sistemet arsimore shpesh përballen me burime të kufizuara financiare, duke ndikuar cilësinë dhe qëndrueshmërinë e tyre.

Ndryshimi i shpejtë i tregut të punës: Arsimi duhet të përgatisë brezat e rinj për profesione që ende nuk ekzistojnë dhe për një treg pune gjithnjë në ndryshim.

Në një botë që ndryshon me shpejtësi, arsimi duhet të evoluojë për të përmbushur kërkesat e kohës dhe për të ndihmuar në ndërtimin e një të ardhmeje më të qëndrueshme. 

Kërkesat kryesore përfshijnë përgatitjen e qytetarëve globalë, zhvillimin e aftësive të reja dhe krijimin e një kurrikule që adreson sfidat bashkëkohore.

• Edukimi duhet të përfshijë tema që lidhen me ndryshimet klimatike, energjinë e rinovueshme, mbrojtjen e biodiversitetit dhe ekonominë qarkulluese.
• Arsimi duhet të nxjerrë në pah ndërvarësinë midis vendeve dhe të promovojë veprime kolektive për të adresuar sfidat globale.
• Përgatitja e nxënësve për të analizuar situata komplekse dhe për të gjetur zgjidhje kreative.
• Aftësi për të punuar në ekipe shumëkulturore dhe për të ndërtuar ura bashkëpunimi në nivele globale.
• Përfshirja e aftësive dixhitale dhe kodimit për të përgatitur nxënësit për tregun global të punës.
• Sigurimi i aksesit të barabartë në arsim, duke përfshirë vajzat, minoritetet dhe grupet e margjinalizuara.
• Arsimi duhet të jetë i personalizuar dhe i ndërtuar mbi nevojat e çdo nxënësi.
• Platformat online dhe burimet e hapura duhet të ofrohen për të mbyllur hendekun e qasjes në arsim.
• Për të personalizuar mësimin dhe për të optimizuar përvojën e të nxënit.
• Edukimi duhet të forcojë respektin për diversitetin kulturor dhe të promovojë barazinë, drejtësinë dhe paqen.
• Përgatitja e nxënësve për të kontribuar pozitivisht në një botë të ndërlidhur.
• Sigurimi i një përshtatshmërie më të mirë midis programeve arsimore dhe kërkesave të tregut të punës.
• Edukimi duhet të nxisë inovacionin dhe krijimin e mundësive për vetëpunësim.
• Krijimi i një sistemi arsimor që i përgjigjet ndryshimeve të shpejta në teknologji dhe shoqëri.
• Nxitja e kulturës së mësimit gjatë gjithë jetës për të përballuar sfidat e kohës.

Arsimi i kohës sonë duhet të jetë një sistem dinamik, i cili jo vetëm që u përgjigjet kërkesave bashkëkohore, por edhe parashikon sfidat e së ardhmes, duke përgatitur individë të aftë dhe të ndërgjegjshëm për të krijuar një botë më të mirë.

Kurrikulat duhet të integrojnë dijet tradicionale me ato bashkëkohore, duke u fokusuar te kreativiteti, zgjidhja e problemeve dhe të menduarit kritik.

Edukimi duhet të përfshijë qëndrueshmërinë në të gjitha nivelet, duke mësuar brezat e ardhshëm të jenë qytetarë globalë të përgjegjshëm.

Përgatitja për epokën dixhitale kërkon adoptimin e teknologjisë si një mjet kryesor për mësimdhënie dhe mësimnxënie.

Përveç njohurive akademike, arsimi duhet të mësojë aftësi për menaxhimin e emocioneve, komunikimin dhe bashkëpunimin.

Mësuesit duhet të jenë të trajnuar dhe të pajisur me mjete moderne për të përmbushur nevojat e studentëve të sotëm.

Arsimi është një faktor kyç për zhvillimin e qëndrueshëm dhe për këtë arsye kërkon përfshirje të gjerë nga qeveritë kombëtare dhe institucionet ndërkombëtare. Këto aktorë luajnë një rol kritik në përcaktimin e politikave, mobilizimin e burimeve dhe mbështetjen e përpjekjeve për edukimin gjithëpërfshirës dhe cilësor.

Roli i qeverive

1. Hartimi i politikave kombëtare arsimore . Vendosja e strategjive për arsim cilësor, gjithëpërfshirës dhe të barabartë, zhvillimi i kurrikulave që integrojnë qëndrueshmërinë dhe aftësitë për shekullin XXI, si dhe krijimi i standardeve për trajnim të mësuesve dhe infrastrukturë arsimore.

2. Investimi në infrastrukturë dhe teknologji. Sigurimi i fondeve për shkolla të pajisura mirë dhe me qasje në teknologji modern, zhvillimi i platformave dixhitale për të siguruar arsimim të vazhdueshëm dhe në distancë.

3. Promovimi i edukimit për zhvillim të qëndrueshëm (EDQ)

Përfshirja e tematikave mbi ndryshimet klimatike, biodiversitetin dhe energjinë e rinovueshme në arsim si dhe mbështetja e projekteve komunitare që lidhen me qëndrueshmërinë.

4. Garantimi i qasjes së barabartë në arsim

Eliminojnë pabarazitë gjinore dhe mbështesin grupet e margjinalizuara, si dhe sigurimi i arsimit falas dhe të detyrueshëm për të gjithë fëmijët.

Roli i institucioneve ndërkombëtare

1. Vendosja e objektivave globale për arsimin

Institucione si UNESCO, UNICEF dhe World Bank luajnë rol udhëheqës në përcaktimin e objektivave globale siç janë objektivat e zhvillimit të qëndrueshëm si dhe promovimi i arsimimit cilësor, gjithëpërfshirës dhe mundësive të të nxënit gjatë gjithë jetës.

2. Mbështetja financiare dhe burimet teknike

Financimi i projekteve arsimore në vendet me të ardhura të ulëta si dhe ofrimi i ekspertizës dhe praktikave të mira për të përmirësuar sistemet arsimore kombëtare.

3. Ndërtimi i rrjeteve ndërkombëtare

Mbështetja e partneriteteve midis vendeve për ndarjen e burimeve, ideve dhe inovacioneve si dhe organizimi i forumeve ndërkombëtare për diskutime mbi politikat arsimore.

4. Monitorimi dhe raportimi

Vlerësimi i përparimit në përmbushjen e qëllimeve arsimore si dhe raportimi i të dhënave globale mbi arsimin dhe ndikimin e tij në zhvillimin e qëndrueshëm.

Literaturë në shqip

1. “Arsimi për zhvillim të qëndrueshëm” – Botim i UNESCO Shqipëri.

2. “Strategjia kombëtare për arsimin 2021–2026” – Ministria e Arsimit dhe Sportit e Shqipërisë.

3. Revista “Polis” – Artikuj që trajtojnë lidhjet midis arsimit dhe zhvillimit të qëndrueshëm në Shqipëri.

4. “Zhvillimi i qëndrueshëm dhe roli i arsimit” – Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave Sociale.

Literaturë në frëngjisht

1. “L’éducation pour le développement durable” – UNESCO.

3. “L’enseignement et les objectifs de développement durable” – OCDE (Organisation de coopération et de développement économiques).

Burime Online

• Portali i UNESCO për Edukimin dhe Qëndrueshmërinë (në shqip dhe frëngjisht): https://www.unesco.org

• Biblioteka e Kombeve të Bashkuara: Artikuj dhe raporte mbi rolin e arsimit në SDG-të.

• Revista “Éducation et Développement Durable”: Artikuj akademikë në frëngjisht mbi temën.

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/

Institucionet paralele serbe që veprojnë në veri të Kosovës përfaqësojnë një sfidë të rëndësishme për sovranitetin dhe integritetin territorial të Republikës së Kosovës. Këto struktura, të financuara dhe mbështetura nga Serbia, përfshijnë administrata, institucione arsimore dhe shëndetësore, si dhe grupe të maskuara si “mbrojtje civile.” Veprimtaria e tyre jo vetëm që cenon sundimin e ligjit dhe rendin kushtetues të Kosovës, por gjithashtu nxit tensione ndëretnike dhe favorizon destabilitetin rajonal.

Në këtë kontekst, mbyllja e këtyre institucioneve nuk është thjesht një çështje juridike, por një domosdoshmëri për forcimin e shtetësisë së Kosovës. Megjithatë, qëndrimet e SHBA-së dhe BE-së shpesh reflektojnë një kujdes të veçantë për të ruajtur balancat dhe shmangur përshkallëzimin e tensioneve me Serbinë.

E Drejta e Kosovës për të Vepruar

Sipas Kushtetutës së Kosovës dhe dokumenteve ndërkombëtare që mbështesin pavarësinë e saj, përfshirë opinionin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (GJND) mbi shpalljen e pavarësisë, Kosova ka të drejtën:

-Të ushtrojë sovranitet të plotë në të gjithë territorin e saj.

-Të ndalojë çdo aktivitet që cenon rendin kushtetues dhe sundimin e ligjit.

-Të garantojë barazinë qytetare dhe të drejtat e komuniteteve brenda juridiksionit të saj.

Kjo përfshin ndërmarrjen e veprimeve për të mbyllur institucionet paralele, të cilat janë të jashtëligjshme dhe bien ndesh me funksionalizimin e shtetit të Kosovës. Në këtë drejtim, Plani i Ahtisaarit mbetet një referencë kyçe: ai garanton të drejtat e minoriteteve, por nuk legjitimon struktura që operojnë jashtë autoritetit shtetëror.

Raste të Mbylljes së Institucioneve Paralele

1. Shpërbërja e “Mbrojtjes Civile” në veri të Kosovës (2015):

Këto struktura të paautorizuara sigurie, të financuara nga Serbia, u shpërbënë me ndihmën e EULEX-it dhe presionin e BE-së. Shumë nga anëtarët e tyre u integruan në institucionet legjitime të Kosovës, duke përfaqësuar një hap të rëndësishëm drejt konsolidimit të rendit kushtetues.

2. Kontrolli i institucioneve arsimore dhe shëndetësore:

Shkollat dhe spitalet që operonin me financime nga Serbia shpesh refuzonin të bashkëpunonin me Ministritë përkatëse të Kosovës. Përmes reformave dhe monitorimit, Kosova ka arritur të ndalojë një pjesë të financimeve ilegale, duke kërkuar që këto institucione të regjistrohen brenda sistemit të Kosovës.

3. Vendosja e taksës 100% ndaj produkteve serbe (2018):

Edhe pse ishte një masë ekonomike, kjo taksë synonte të reduktonte ndikimin financiar të Serbisë në Kosovë dhe të rrisë ndërgjegjësimin për rëndësinë e forcimit të sovranitetit ekonomik.

Qëndrimet e SHBA-së dhe BE-së

SHBA-ja dhe BE-ja, si mbështetësit kryesorë të pavarësisë së Kosovës, shpesh ndjekin qasje të kujdesshme për shkak të:

1. Rrezikut të tensioneve ndëretnike: BE-ja ka një interes të theksuar për ruajtjen e stabilitetit në Ballkan dhe shpesh sugjeron zgjidhje përmes dialogut Kosovë-Serbi.

2. Ruajtjes së procesit të dialogut: Veprimet e njëanshme nga ana e Kosovës konsiderohen si potencialisht të dëmshme për negociatat e ndërmjetësuara nga BE-ja.

Megjithatë, SHBA-ja ka treguar një mbështetje më të qartë për veprime sovrane të Kosovës, si në rastin e dërgimit të policisë në zonat strategjike si Ujmani dhe Liqeni i Gazivodës.

Mësime nga Rajoni

Përvoja nga vendet e tjera të Ballkanit ofron mësime të vlefshme:

1. Bosnja dhe Hercegovina: Shpërbërja e forcave paralele të Republika Sërpska u realizua me presion ndërkombëtar dhe përmes një integrimi gradual.

2. Maqedonia e Veriut: Decentralizimi pas Marrëveshjes së Ohrit ndihmoi në integrimin e strukturave të pavarura të zonave shqiptare brenda sistemit shtetëror.

3. Herceg-Bosna në Bosnjë: Strukturat kroate u shpërbënë përmes ndërhyrjes së fuqishme të BE-së dhe SHBA-së.

4. Kosova në vitet ’90: Shqiptarët e Kosovës zhvilluan struktura paralele gjatë regjimit të Milosheviqit, të cilat më vonë u integruan në sistemin e ri të pasluftës.

Rekomandime për Kosovën

Kosova duhet të ndjekë një strategji të qartë dhe të koordinuar:

1. Ligjshmëri dhe gradualitet: Çdo veprim duhet të jetë në përputhje me të drejtën ndërkombëtare dhe kushtetutën e Kosovës, duke shmangur tensionet e panevojshme.

2. Angazhim diplomatik: SHBA-ja dhe BE-ja duhet të jenë partnerë të ngushtë në proces, duke siguruar mbështetje politike dhe teknike për veprimet e qeverisë së Kosovës.

3. Përfshirja e komuniteteve lokale: Dialogu me qytetarët serbë në veri është thelbësor për të shmangur izolimin dhe për të rritur besimin në institucionet e Kosovës.

Mbyllja e institucioneve paralele serbe është një hap i domosdoshëm për funksionalizimin e shtetit të Kosovës dhe për ruajtjen e rendit kushtetues. Përvoja nga rajoni tregon se, megjithëse procesi mund të jetë i ndërlikuar dhe i ngadalshëm, një strategji e koordinuar që përfshin ligjshmërinë, gradualitetin dhe bashkëpunimin ndërkombëtar mund të sjellë rezultate të qëndrueshme. Në këtë drejtim, Kosova duhet të vazhdojë të angazhohet me aleatët e saj dhe të ndjekë politika që forcojnë sovranitetin dhe integritetin territorial të saj.

Analizë nga Rafael Floqi

“Ferri në Parajsë: Los Angeles i përpirë nga flakët” mund të jetë një mënyrë për ta përshkruar situatën tragjike të zjarreve të fundit që kanë goditur qytetin dhe zonat përreth. Është ironike si një vend i njohur për bukurinë, ëndrrat dhe madhështinë e tij mund të shndërrohet kaq shpejt në një arenë të katastrofës natyrore.

Zjarret shpesh simbolizojnë një “ferr të gjallë” për ata që humbasin gjithçka: shtëpitë, kujtimet dhe ndonjëherë edhe jetët. Ndërkohë, në një qytet si Los Angeles, ku kontrastet janë gjithmonë të pranishme – nga supervila në kodrat e Hollywood-it te rrugët ku njerëzit luftojnë për mbijetesë – këto zjarre tregojnë brishtësinë e asaj që mund të duket si “parajsë”.

Zjarret e Los Anxhelosit ishin ende të ndezura të pakontrolluara kur drejtuesit e shtetit filloi të tregohen me gisht. Shkatërrimi nuk u shkaktua nga thatësira e zgjatur apo erërat e Santa Ana-s, sipas Presidentit të zgjedhur Donald Trump dhe të tjerëve, por nga politikanë demokratë, prioritetet e të cilëve lejuan përhapjen e zjarreve.

A është politizim ky ?

Duke iu përgjigjur akuzës së Trump, guvernatori i Kalifornisë, Gavin Newsom i tha Anderson Cooper-it të CNN: “Njerëzit po ikin fjalë për fjalë, njerëzit kanë humbur jetën, fëmijët kanë humbur shkollat ​​e tyre, familjet janë copëtuar plotësisht, kishat janë djegur. Dhe ai donte ta politizonte situatën. Kam shumë gjëra, që dua të them, por nuk do t’i them.”

Por nuk ishte vetëm Trump. Pyetjet po fluturonin nga banorët e Los Anxhelosit, duke përfshirë të famshmit e Hollivudit, shtëpitë e të cilëve u shkatërruan, në lidhje me disponueshmërinë e ujit dhe rrugët e evakuimit dhe pse autoritetet nuk ishin më të përgatitura për rrezikun që Shërbimi Kombëtar i Motit kishte paralajmëruar një javë më parë. Kryebashkiakja e Los Anxhelosit Karen Bass madje, nuk ishte as në vend kur shpërthyen zjarret – ajo ishte në Gana. 

Dhe ekspertët zbuluan shpejt se biografia zyrtare e shefit të zjarrfikësve të Los Anxhelosit, Kristin Crowley, thotë se prioritetet e saj janë “krijimi, mbështetja dhe promovimi i një kulture që vlerëson diversitetin, përfshirjen dhe barazinë ndërsa përpiqet të përmbushë dhe tejkalojë pritshmëritë e komuniteteve.”

Memet e Gavin Newsom me Los Anxhelosin që digjet 

Faji u ngarkohet gjithashtu demokratëve në përgjithësi, me disa që parashikojnë se perspektivat politike kombëtare të Newsom-it po bëhen tym tok me zjarret, ndërsa memet qarkullojnë për të me Los Anxhelosin që digjet në sfond.

Duke folur me Laura Ingraham në Fox, aktori James Woods, i cili humbi shtëpinë e tij nga zjarri i Palisades, e quajti Newsom-in një “idiot drithërues” dhe tha se nëse politikat e tij të menaxhimit të zjarrit ishin përgjegjëse, “kjo nuk është një thirrje zgjimi; kjo është një lloj gjëje për të cilën kemi gjykata.” Duke folur për shefin e zjarrfikësve të LA, Woods tha: “Ky nuk është një ushtrim i drejtësisë sociale për të cilin ju jeni në krye; kjo është dërgimi i ujit në zonat që kanë nevojë për ujë, sepse ka zjarre dhe erëra me shpejtësi 100 milje në orë që i djegin shtëpitë deri në tokë.”

Dhe podkasteri dhe komediani Adam Carolla, i cili duhej të evakuohej dhe nuk e di nëse shtëpia e tij është ende në këmbë, u shfaq si në Fox News ashtu edhe në emisionin radiofonik Clay Travis dhe Buck Sexton për të folur për “qeverisjen e keqe” që çoi në shkatërrim. Carolla vuri në dukje se Malibu pati një zjarr të madh vetëm muajin e kaluar dhe tha se zyrtarët po dështojnë të ndërmarrin hapa që do t’i lehtësonin ato. Për shembull, paratë që shpenzohen për hekurudhat me shpejtësi të lartë duhet të përdoren për të përmirësuar linjat e energjisë elektrike “të rrënuara” që mund të ndezin zjarre,” tha ai. “Ata duan të fajësojnë ndryshimet klimatike, për gjithçka, por në të vërtetë është mosveprimi i tyre.”

Mosveprimi, jo ndryshimet klimatike

Dhe duke iu përgjigjur një videoje virale që tregon kryebashkiaken e Los Anxhelosit duke qëndruar e heshtur kur u pyet për zjarret dhe përgjegjësinë e saj, Carolla i tha Sean Hannity se zyrtarët demokratë në Kaliforni “nuk janë mësuar t’u bëhen pyetje të vështira … ata as nuk e dinë si të reagojnë, kur u bëhet një pyetje e vështirë.”

Është e vështirë të shihet se si karriera politike e Bass do t’i mbijetojë shqyrtimit të ripërtërirë në rrugën e saj. Ajo ishte tashmë e diskutueshme, pjesërisht falë admirimit të saj në të kaluarën pro Fidel Kastros, të cilës iu desh të tërhiqej kur u konsiderua për pak kohë si kandidatja e Joe Biden në vitin 2020. Kur shpërthyen zjarret, ajo ishte në Ganë si pjesë e delegacionit duke përfaqësuar SHBA-në në inaugurimin e presidentit të ri të Ganës; Në kohën kur ajo u kthye në shtëpi, më shumë se 1000 shtëpi ose struktura ishin shkatërruar shkrum e hi.

Shërbimi Kombëtar i Motit kishte paralajmëruar për “kushte ekstreme të motit të zjarrit” disa ditë përpara se të shpërthente zjarri i parë dhe një i evakuuar tha për New York Times se katastrofa është rezultat i “një shkatërrim të plotë në udhëheqje dhe fillon me zyrën e kryetares së bashkisë. ”

Në një konferencë shtypi të mërkurën, Bass fajësoi thatësirën dhe erërat për zjarret dhe tha: “Ne duhet t’i rezistojmë çdo përpjekjeje për të na ndarë”.

Një katastrofë e shkaktuar nga njeriu

Ajo ka të drejtë – por edhe kritikët e saj. Ajo që po shpaloset në LA është më shumë se një fatkeqësi natyrore dhe një “katastrofë e shkaktuar nga njeriu”, siç e ka thënë Free Press.

Shkatërrimi është pjesërisht rezultat i një thatësire që e kishte kthyer bimësinë në ndezje nga erërat me shpetjësi të madhe  të Santa Ana-s, të cilat hodhën prush që ndezën zjarre të reja dhe që penguan përpjekjet për shuarjen e zjarrit. Shkatërrimi është padyshim gjithashtu një dështim i largpamësisë së lidershipit, i bërë i dukshëm nga raportet se rezervuarët e ujit ishin mbyllur dhe hidrantët e shuarjes së zjarrit mbetën thatë.

Sipas NBC News, “Ekspertët në menaxhimin e ujit urban thanë se nuk ka gjasa që planifikimi i dobët ose neglizhenca të jenë fajtorë për tharjen e rezervuarëve të ujit. Përkundrazi, “këto sisteme nuk janë të dizajnuara për t’u marrë me këto fatkeqësi në madhësinë dhe shkallën dhe frekuencën që po ndodh”, tha Newsha Ajami, shefi i zhvillimit për kërkimin në Laboratorin Kombëtar, Lawrence Berkeley.

Por kjo është pikërisht çështja. Është e qartë se këto sisteme duhet të dizajnohen më mirë, dhe gjithashtu se, kur përballen me kufizime buxhetore, shkurtimi nga buxheti i departamentit të zjarrfikësve mund të mos jetë i mençur në një kohë të rrezikut të shtuar. Sipas NBC Lo Në Angeles, shefi i zjarrfikësve paralajmëroi kryetarin e bashkisë në një memo muajin e kaluar se shkurtimet e buxhetit “kufizuan rëndë kapacitetin e departamentit për t’u përgatitur, për t’u trajnuar dhe për t’iu përgjigjur emergjencave në shkallë të gjerë, duke përfshirë zjarret”.

Autoritetet nuk e dinë se si filluan zjarret e LA, mundet nga shkëndijat elektrike dhe padyshim që do të ketë vite të tëra hetimesh se si – ose nëse – shkatërrimi i gjerë mund të ishte parandaluar.

Nevojitet llogaridhënie. Por tani për tani, bëhet fjalë për t’u bashkuar për t’u shërbyer atyre që kanë nevojë për ndihmë. Numri i të vdekurve nga zjarret e Kalifornisë jugore arriti në 16, që nga nata e së shtunës, ndërsa zjarret mbetën kryesisht të pakontrolluara dhe urdhra shtesë evakuimi ishin duke u kryer. Zjarri i Palisades shkaktoi pesë nga vdekjet dhe zjarri i Eaton shkaktoi 11 nga vdekjet, sipas një përditësimi nga zyra e mjekëve të kontesë së Los Anxhelosit.

16 vdekje renditën ende si “person i paidentifikuar”

Gjysma e 16 vdekjeve u renditën ende si “person i paidentifikuar” që nga mëngjesi i së dielës, ndërsa rastet më të fundit ende prisnin më shumë informacion nga ekzaminuesi mjekësor përpara se të renditeshin në një mënyrë ose në një tjetër.

Kanë qenë katër zjarre të listuara si aktive, që nga mëngjesi i së dielës. Zjarri Palisades, i cili filloi më 7 janar, ishte vetëm 11 për qind i kontrolluar dhe tashmë dogji 23,654 hektarë. Zjarri Eaton, i cili filloi më 7 janar, ishte vetëm 15 për qind i kontrolluar dhe tashmë dogji 14,117 hektarë.

Zjarri Kenneth, i nisur më 9 janar, ishte nën kontroll 90 për qind, pasi dogji 1052 hektarë; dhe Zjarri Hurst, i nisur më 7 janar, ishte 76 për qind i kontrolluar, pasi kishte djegur 799 hektarë.

Rick Caruso, pronari miliarder i Village Palisades, një qendër tregtare e nivelit të lartë që i shpëtoi për pak nga flakët më të rënda, shprehu mosbesim për shkallën e shkatërrimit. “Shumica e qendrës së qytetit është zhdukur, pjesë të tëra lagjesh janë zhdukur,” tha Caruso për Fox News. “Ajo që është e mahnitshme për mua është se sa i përhapur është shkatërrimi – dhe sesi kjo mund të ndodhë në një periudhë kaq relativisht të shkurtër kohore.”

Guvernatori i Kalifornisë, Gavin Newsom (D), i cili në fillim të kësaj jave shpalli gjendjen e jashtëzakonshme mes shpërthimeve të zjarrit, bëri thirrje të premten për një hetim të pavarur të Departamentit të Ujit dhe Energjisë në Los Anxhelos, pasi u ngritën pyetje në lidhje me furnizimin me ujë të rajonit.  

Duket se fajësimi ka filluar, por kjo është dëshmi se politikat e majta ideologjike nuk mundën ta mbrojnë “Parajsën” nga “Ferri”.