Prof. Thanas L. Gjika/

Këto kujtime i hartova me rastin e vdekjes së këtij albanologu të shquar në tetor 2017. I ribotova më 29 qershor 2020 me rastin e 70-vjetorit të lindjes së tij shoqëruar me disa vlerësime lexuesish. Tani bera disa korrigjime dhe po e dergoj per botim, sepse dua të shkoj në Shqipëri per të kryer një vizitë respkekti në Theth tek Vari i të ndjerit Prof. Robert Elsi (29 qershor 1950 – 2 tetor 2017).

Njohja me albanologun e ri, 1978.

Studiuesi kanadez Robert Elsie (me “e” në fund e shkruante ai mbiemrin e vet ashtu si shkruhet në anglisht), kishte disa vite që jetonte në Gjermani (Republika Federale Gjermane). Gjatë vitit 1978 ai erdhi pranë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë për të bërë kërkime e studime lidhur me letërsinë tonë. Donte të mblidhte materiale biografike dhe bibliografike për shkrimtarët shqiptarë, sepse synonte të hartonte një histori të letërsisë shqiptare anglisht, e cila deri atëhere mungonte. Nga ana e Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë të ASh., ku punoja, më ngarkuan mua ta shoqëroja për ta ndihmuar gjatë punës në Bibliotekën Kombëtare, në Bibliotekën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe në Bibliotekën e Institutit tonë. Natyrisht pas meje qëndronte shpesh herë një punonjës i Ministrisë së Punëve të Brendëshme (sigurims), që mbikqyrte lëvizjet, takimet e këtij të huaji, për të hartuar raportet e veta…

Që në takimet e para më ra në sy kujtesa e tij, karakteri i qetë, e folura pa nerv. Nuk qeshte me zë, por buzëqeshte heshturazi. Fliste shqip me një fjalor jo shumë të pasur, por i shqiptonte shumë saktë të gjitha zanoret dhe bashkëtingëlloret e gjuhës sonë pa asnjë theks (aksent) të huaj, prandaj nuk mundja ta dalloja se cila ishte gjuha e tij amëtare. Kisha vënë re se gjermanët, anglezët, francezët, italianët edhe më shumë rusët e grekët e flisnin shqipen me thekse të ndryshme, që mund t’i dalloja shpejt se cila ishte gjuha e tyre amëtare. E pyeta se si e shpjegonte këtë dukuri dhe më sqaroi se ai ishte rritur në Vankuver të Kanadasë, ku flitej anglishtja, por kishte mësuar që herët gjermanishten dhe gjatë shkollimit frëngjishten, keltishten, italishten, sërbishten, etj. Më sqaroi se shqipen e kishte mësuar kryesisht në rrugë autodidakte, duke u përqendruar në zotërimin e gjuhës letrare të njësuar pa u kushtuar vëmendje dialekteve.

Shprehu dëshirën për t’iu dhënë një bursë studentore për dy vjet në Fakultetin Histori Filologji. Mirëpo kjo kërkesë nuk iu pranua. Më tej ai erdhi shpesh në Shqipëri, shkoi dhe në Kosovë. Në Prishtinë mori pjesë disa herë në Seminaret e gjuhës shqipe që organizonte çdo vit Fakulteti Filozofik gjatë muajve të verës. Aty ai mësoi dialektin geg të shqipes dhe njohu mentalitetin e shqiptarëve të Jugosllavisë së atëherëshme.

Nga pamja e jashtme, nga sjellja shumë e kujdesshme, njohuritë e gjera kulturore, gjuhësore dhe letrare, mosshprehja e opinionit për të tjerët, buzëqeshja e tij disi e ngrirë, më krijuan idenë se ai mund të ishte me origjinë hebreje. Mirëpo as gjatë takimeve të atyre ditëve dhe as gjatë takimeve dhe shoqërimeve të mëvonëshme, nuk e pyeta për origjinën e tij familjare. Ai nuk fliste kurrë për familjen e familjarët e tij. Më vonë pas vdekjes së tij, kur ndodhesha në ShBA, mësova nga një kolegia e tij, mike e vajzës sime, me të cilën Roberti kishte punuar si përkthyes në Gjykatën e Hagës, se ai kishte pasur një vëlla më të madh. Ky kishte qenë tepër i shthurrur, madje vrasës dhe i dënuar disa herë. Roberti i kishte prerë përfundimisht marrëdhëniet me të që në rini. Ndoshta kjo mund të kishte qenë një nga arsyet e largimit të tij nga Kanadaja dhe vendosja në Europë.

Më bëri përshtypje veshja e tij, pantallona dhe këmishë që nuk kishin nevojë t’i hekuroste, kurse sandalet i kishte prej një materiali plastik, që nuk kishte nevojë t’i bojatiste.

Një ditë, kur më sqaroi se ai ishte lindur e rritur në qytetin e bukur Vankuver, pra në brigjet e Oqeanit Paqësor, u bëra kurioz dhe për të mësuar diçka rreth rinisë së tij, e pyeta:

– A e ke vizituar kryeqytetin e Kanadasë?

Ai m’u përgjigj: “Në brigjet kanadeze të Paqësorit, ka shumë njerëz që lindin, jetojnë, plaken e vdesin pa e parë Otavën, kryeqytetin e shtetit. Unë me katër shokë, pasi mbaruam maturën, me kursimet që kishim mbledhur, blemë një makinë të re dhe një çadër. Udhëtuam për gjashtë ditë. Për të kursyer fjetëm në çadrën tonë e jo në hotele. Natën e kalonim larg qyteteve, si kur shkuam dhe kur u kthyem. Kanadaja është fushë e pamasë. Iknim me orë të tëra dhe në horizont nuk shihnim tjetër vetëm fusha me grurë. Kishim përpara fusha pa fund, horizont i njëjtë, platacione me grurë, herë pak të tatëpjetë e herë pak të përpjetë. Ishte monotoni. Tani rrugët janë sistemuar më mirë dhe automjetet janë shumë më të shpejtë…

Ne kishim mbledhur jo shumë pare nga punët që kishim bërë gjatë kohës së shkollës. Në hotel fjetëm vetëm në Otava. Shumicën e ushqimeve i blinim gjysëm të gatshme dhe i hanim pa i gatuar”.

Mua nuk m’u durua dhe e pyeta: – Po prindërit, nga ana e tyre nuk ju dhanë para?

– Mbas viteve 1954-1955, më sqaroi ai, mirëqenia e popullit kanadez ishte rritur dhe midis të rinjve u krijua një psikologji sipas së cilës, marrja e ndihmave prej prindërve ishte turp. Sejcili kishte mundësi, që me punën e vet të krijonte të ardhura të mjaftueshme për të jetuar e studiuar si të donte vetë, pra ishim të pavarur nga prindërit.

Jeta disi e ndarë nga bota atje në Vankuverin e largët më nxiti të synoj për të ardhur e jetuar në Europë. Që në fëmijëri më ishte ngulur ideja se Europa ishte pjesa më e mirë e botës.

Kur mora vesh se ai ishte lindur e rritur në Vankuver i thashë se im atë kur kishte qenë kurbetli në ShBA kishte jetuar e punuar nja tetë vjet në Siatle VA, pak më në jugë se Vankuver, sepse klima e ftohtë plot borë e pjesës Veri-Lindore të ShBA-ve nuk i kishte pëlqyer. Kurse në Siatle nuk binte kurrë borë. Më tha se në atë qytet jetonte ende një shok i tij i gjimnazit dhe do t’i kërkonte disa foto me pamje nga Siatle. E mbajti fjalën. Nuk kaluan as dy muaj dhe më erdhën disa foto të qytetit të bukur të Siatle-t si kujtim. Natyrish qyteti kishte ndryshuar shumë dhe asnjë nga fotot nuk më solli në kujtesë ambjente për të cilat babai im më kishte folur.

Kur shkuam tek Biblioteka e Lidhjes së Shkrimtarëve, Flutura Greva shefja e bibliotekës, e sqaroi mysafirin se shkrimtarët, anëtarë të Lidhjes, sipas rregullit kishin depozituar sejcili nga një biografi të shkurtër mbi jetën dhe listën e botimeve të tyre. Roberti ia kërkoi dhe pasi pa disa, iu lut që t’i merrte me vete për të mbajtur shënime. Meqenëse Lidhja nuk kishte makinë kopjimi (kseroks), Flutura ia dha dhe ai i kopjoi kur punonte në hotel e në Bibliotekën Kombëtare.

Kishte një shkrim të vogël, si shkaravitje. Shkruante me dorën e majtë, gjë që më bëri përshtypje, sepse tek ne nuk lejohej të shkruaje me dorën e majtë. Mu kujtua fëmijëria ime, kur isha në klasën e parë. Zyshe Jorgjia, kur më pa se shkruaja me dorën e majtë, më detyroi që të mësoja të shkruaj me dorën e djathtë. Më dha detyrë të mbushja me shkrimin e dorës së djathtë faqe të tëra me gërmat a, A, b, B dhe c, C që kishim mësuar deri atëhere. Nuk më erdhi mirë, kur Roberti më tha: Të paskan dhunuar që fëmijë. Dhunim unë konsideroja rahjet, arrestimet, internimet.

Në vitet 1970-1980 tek ne nuk kishim kompjutera, kurse Roberti punonte në shtëpinë e vet në Gjermani në një kompjuter të vogël. Kjo ia shtonte atij shpejtësinë dhe saktësinë e punës. Gjatë vizitave të para, ai nuk e përmendi faktin se punonte në kompjuter, ndoshta nuk donte të na lëndonte për varfërinë tonë. Gjatë bisedave mësova se ai zotëronte shumë mirë me gojë dhe me shkrim anglishten, frëngjishten e gjermanishten, kurse rusishten, serbishten, greqishten e italishten i shfrytëzonte për interesa studimi.

Duke pirë kafe një ditë e pyeta:

– Si të lindi ideja të merresh me letërsinë shqipe, letërsi e një populli të vogël e shkruar në një gjuhë të vështirë? Me gjuhët që dije, ti mund të studjoje letërsi më të mëdha dhe mund të arrije suksese pa u lodhur të mësoje shqipen e vështirë.

Ai, më sqaroi:

– Në Europën Perëndimore është vështirë të gjesh tema studimi në fusha si historitë e letërsive dhe historitë kombëtare të popujve. Janë kryer aq shumë studime, sa që studjuesit vendës e kanë vështirë të gjejnë tema studimi. Një histori e plotë e letërsisë shqipe është një vepër e munguar në anglisht, prandaj mendova se ia vlente mundimi për të mësuar këtë gjuhë me anën e së cilës do të kapja një temë studimi që intereson shkencën dhe kulturën europiane.

Letërsia shqipe, është letërsi e pasur, shtoi ai. Ka shumë popuj në Europë, që janë më të mëdhenj se populli shqiptar, si psh populli hollandez, por ky nuk ka letërsi të pasur si ka populli juaj. Populli shqiptar është popull që ka probleme (nuk përmendi fjalët ‘probleme shoqërore dhe kombëtare’) dhe si i tillë e lëvron letërsinë shumë më tepër se popujt që nuk kanë probleme. Hollandezët janë marrë e merren me pikturë.

Kosova e Maqedonia zjejnë, prandaj dhe atje lulëzon poezia”.

Ndryshe nga ne, që konsideronim letërsi shqipe/shqiptare vetëm atë që zhvillohej brenda kufijve të shtetit shqiptar dhe letërsinë që kishin lëvruar arbëreshët e Italisë dhe të Greqisë gjatë Rilindjes, ai e shikonte letërsinë shqiptare si një të tërë, pa ndarje kufijsh. Koncepti i tij mbi letërsinë tonë, si letërsi që zhvillohej në gjuhën shqipe në mbarë Ballkanin Perëndimot dhe në diasporën shqiptare të të gjitha kohëve, ai e demostroi te vepra e tij Histori e Letërsisë Shqipe, që hartoi e botoi shqip e anglisht më vonë, si do ta përmend më poshtë.

Gjatë vizitave të mëvonshme

Pas vizitës së parë, Roberti erdhi shumë herë të tjera në Shqipëri. Përsëri Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë më caktoi ta shoqëroja e ndihmoja deri në vitin 1996, kur unë fitova lotarinë amerikane të Green Card-it dhe u largova nga Shqipëria.

Ndoshta ishte mars – prill i vitit 1979, kur krahas meje u caktua si shoqërues dhe Fatos Beja, një punonjës i ri që kishte ardhur në Institut. Pasi vizituam Pazarin dhe Kalanë e Krujës, Roberti hapi bisedën për Bektashizmin. Pyeti nëse kishim parë ndonjë Baba teqeje, i cili gjatë kërcimit ritual fuste një thikë ose një shtizë nëpër bullçijtë e tij. Unë i thashë se kisha dëgjuar, por nuk kisha parë gjë të tillë. Fatosi, i cili ishte rritur në një familje myslimane, i tha se kishte parë një ritual të tillë në një teqe në Gjirokastër kur ishte 14 ose 15-vjeçar.

Kur zbritëm në Fushë Krujë, para se të vijonim rrugën për Tiranë, Roberti kërkoi të ndalonim tek ish-Teqeja e Bektashinjve. Pyetëm dhe na treguan ku ndodhej. Prej kohësh ai ambjent ishte kthyer në një ndërmarrjeje prodhimi. Nuk mbaj mend se si quhej dhe çfarë prodhonte ajo ndërmarrje. Tek hyrja, në të majtë të portës së madhe ishte një pllakë e gurtë e thyer. Gjysma e saj qëndronte në mur brenda një kornize të krijuar nga gurë të skalitur si pjesë përbërëse e murit, kurse pjesa tjetër ishte rrëzuar në tokë, e thyer në disa copa. Në këtë pllakë jepeshin të dhëna për krijimin e teqesë në arabisht.

Roberti u afrua dhe u gëzua kur pa se shkronjat ishin të lexueshme. Pasi fotografoi pjesën e varur në mur, u ul dhe i bashkoi copat e thyera e i fotografoi. Na sqaroi se kishte ndjekur një kurs për të mësuar alfabetin e arabishtes dhe se dinte shumë fjalë të asaj gjuhe, gjë që nuk e kishte thënë më parë. Modestia nuk e linte të mburrej e të përmendëte gjuhët që dinte, ose studimet e ndryshme që kishte kryer, artikujt që kishte botuar, dhe as planet për të ardhmen.

Të nesërmen kërkoi të vizitonte Varrin e Naim Frashërit që ndodhej tek ish-Teqeja e Kryegjyshatës Botërore. Në vitin 1937, me rastin e 25-vjetorit të Pavarësisë, Mbreti Ahmet Zog i Parë u interesua dhe i solli nga Stambolli eshtrat e Naim Frashërit, autorit të poemës Qerbelaja, një nga poemat më të shquara të Bektashizmit. Në kopshtin e këtij institucioni u varrosën eshtrat e poetit kombëtar. Mirëpo ky institucion, pas vitit 1967 u kthye në Azil për Pleq, kurse Kryegjyshin Botëror, nuk dihej ku e kishin degdisur. Kjo qendër, dikur aq e rëndësishme për besimin Bektashian, ndodhej në anën lindore të Tiranës mbi vargun e kodrave të Malit Dajt. Jo larg saj në vitet 1970-të u ndërtuan Uzina Traktori dhe Kombinati Poligrafik.

Shkuam atje, takuam drejtoreshën e Azilit e cila na shpuri tek vendi ku ishte Varri i Naimit. Ajo dhe pleqtë azilantë na thanë se aty preheshin eshtrat e poetit, por në shtypin e vitit 1950 ishte shkruar se eshtrat e Naim Frashërit, me rastin e 50-vjetorit të vjekjes së tij, u shpërngulën dhe ishin rivarrosur anës bulevardit kryesor, pranë godinës së Komitetit Qendror të PPSH. Kurse më 1978 me rastin e 100-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit u krijua Varreza e Vëllezërve Abdyl, Naim e Sami Frashëri te kodra e Liqenit Artificial. Nuk më kishte shkuar në mendje se te cili nga këto tre varre preheshin vërtet eshtrat e Poetit tonë Kombëtar.

Më 1940, me rastin e 40-vjetorit të vdekjes së Naimit, Varri i tij te Kryeqendra e Bektashizmit Botëror ishte rindërtuar si dhuratë e Fancesko Jakomonit, mesa duket për të marrë me të mirë Kryegjyshin Dedej, i cili nuk e kishte pranuar pushtimin italian dhe ishte shprehur kundër. Duke u gdhirë 28 nëntori i vitit 1941 ky kryegjysh u vra nga njerëz të panjohur, pas takimit me Jakomonin, kur kishte kundërshtuar firmosjen e një deklarate pro pushtimit fashist.

Varri ishte vërtet madhështor, por më vonë qeveria komuniste ia kishte dëmtuar madhështinë. Më 1979, kur shkuam ne, ende dukej që kishte qenë një objekt monumental i rëndësishëm. Roberti nxori aparatin dhe bëri disa fotografi. Kur ktheheshim në Tiranë më tha:

– Ky varr nuk e ka vendin këtu. Duhej të ishte te oborri i Lidhjes së Shkrimtarëve.

Mirëpo të dy kryetarët e Lidhjes së Shkrimtarëve, si ish-kryetari i parë, Dhimitër Shuteriqi, njeri me kulturë franceze; dhe Dritëro Agolli, kryetari aktual i Lidhjes, ndoshta e dinin ku e kishte vendin Varri origjinal i Naimit, por nuk besoj se kishin bërë ndonjë vizitë atje. Edhe në tetor të vitit 1990, kur Instituti ynë organizoi një konferencë shkencore kushtuar 90-vjetorit të vdekjes së Naimit me pjesëmarrje dhe të disa studiuesve nga bota, nuk u mendua dhe as u dërgua kush tek asnjëri nga Varret e Naimit të bënte omazhe me një tufë lulesh. Njerëzit që përpiqeshin të krijonin kulturën e re socialiste, ishin indiferentë ndaj të tilla respekteve.

Sot, indiferenca e kuadrove drejtues të kulturës dhe artit të asaj kohe, më ndihmon të kuptoj faktin se si po këta njerëz, krijues, studiues të letërsisë shqiptare dhe pedagogë të letërsisë shqiptare në universitete, nuk shpunë në Librazhd një tufë me lule gjatë viteve të tranzicionit tek memoriali i Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit, dy poetëve të pushkatuar nga diktatura komuniste dhe as te varri i Havzi Nelajt, poetit që e varrën në qytetin e Kuksit, rast unikal i dënimit të një krijuesi nga diktatura komuniste…

Populli shqiptar rrezikohet të ndahet në dy kombe.

Ndryshe nga kolegët e mij, unë e përjetoja ndarjen e kufijve të vitit 1912-1913 si plagën më të rëndë të popullit tonë. Desha të mësoja sa më shumë për popullin shqiptar që jetonte në Jugosllavi, por mua për shkak se kisha qenë i martuar në vitet 1972-1975 me bijën e një zëvendës ministri që u shpall armik i PPSh, më kishin futur në listën e njerëzve që nuk mund të dërgohesha jashtë shtetit, pra as në Kosovë. Kur u ndodhëm vetëm tek kafja e Pallatit të Kulturës gjatë vitit 1979 e pyeta Robertin për gjendjen e shqiptarëve të Jugosllavisë. Ai më dha një sqarim që dallonte nga sqarimet që kisha marrë prej shokëve e miqve, që kishin vizituar Kosovën:

Populli shqiptar që jeton në Jugosllavi prej gati 70 vjetësh po jeton në një realitet tjetër historik, politik dhe ekonomik. Kjo rrethanë pas disa brezash mund të shpjerë atje tek krijimi i një kombi të ri shqiptar. Gjuha e përbashkët nuk mjafton për ta ruajtur njësinë e një kombi, janë dhe rrethanat historike, politike dhe ekonomike që ndikojnë në forcimin e unitetit dhe lulëzimin e tipareve të një kombi. Pikërisht rethanat e ndryshme shpunë popullsinë gjermanishtfolëse në krijimin e kombeve të ndryshme. Flasin gjermanisht dhe shkruajnë gjuhën e përbashkët letrare gjermane, por nuk quhen një komb gjermanët, austriakët dhe zviceranët gjemanishtfolës. Po kështu dhe serbët, kroatët, bosnjakët e malazestë…

Fatmirësisht shumica e intelektualëve shqiptarë të Jugosllavisë është atdhetare dhe përpiqet për ruajtjen e unitetit kombëtar, por politika e shtetit jugosllav punon për asimilimin e shqiptarëve dhe deformimin e unitetit kombëtar shqiptar…

Me një fjalë Roberti dha një alarm lidhur me rrezikun e ndarjes së popullit tonë në dy kombe. Rrezik, i cili vijon dhe sot, prandaj intelektualët shqiptarë dhe qeveritarët e sotëm të Shqipërisë, Kosovës e Maqedonisë së Veriut, duhet ta kenë parasysh e ta luftojnë procesin e diferencimit duke krijuar plane strategjike për lulëzimin e tipareve të përbashkëta kombëtare midis shqiptarëve që jetojnë në shtete të ndryshme në Ballkanin Perëndimor e në diasporë. Kjo strategji do ta lehtësojë procesin e krijimit të shtetit kombëtar shqiptar kur të jemi shtete anëtare të Bashkimit Europian.

Ciganët, janë analfabetë dhe në Shqipëri, si në gjithë Europën.

Gjatë një vizite tjetër Roberti kërkoi të vizitonte Shkodrën, Bibliotekën e Shtetit Marin Barleti dhe Institutin e Lartë, sot Universiteti Luigj Gurakuqi. Takoi dhe bisedoi me disa pedagogë, midis të cilëve pati më shumë interes për prof. Jup Kastratin, bibliograf i mirënjohur. Mbasdite, para se të niseshim për t’u kthyer, më kërkoi ta shpija tek ish-Kisha e Madhe, e cila që nga viti 1967 ishte kthyer në pallat sporti. Brenda saj dëgjohej zhurmë e madhe, bërtitje tifozësh. Po luanin basketboll dy skuadra. Roberti, nxori aparatin fotografik, hyri brenda dhe bëri disa foto.

Gjatë kthimit për Tiranë, aty afër Mamurrasit, pranë një përroi pamë një grup ciganesh pranë çadrave të tyre.

Ata njerëz janë analfabetë edhe në Shqipëri si në gjithë Europën, tha Roberti.

Duke dashur t’i mburresha, i thashë se në Shqipëri shkolla 8-vjeçare është e detyrueshme për gjithë fëmijët dhe ciganët nuk ka si të jenë analfabetë.

– Në Europë mund të ketë analfabetë, por tek ne, nuk ka, shtova unë.

Roberti shtoi:

– Nuk beson? Po deshe shkojmë t’i pyesim.

I thashë shoferit ta ndalte makinën dhe zbritëm. Mora një libër në dorë dhe iu afruam një grupi me vjaza ku midis tyre ishte një 15-vjeçare. Iu afruam edhe më dhe duke i treguar librin, iu luta të lexonte titullin e librit. Ajo qeshi dhe tha:

– Po ku di unë të lexoj.

– Si nuk di, ti a e ke mbaruar shkollën 8-vjeçare? Gati i bërtita.

– Shkollën e kam mbaruar, po nuk kam bërë kurrë detyra me shkrim, nuk kam zënë libër me dorë. Kam mësuar vetëm ato që kam dëgjuar nga shpjegimi dhe më kanë kaluar nga një klasë në tjetrën. As motrat, as shoqet, as vëllezërit e mij, as mamaja dhe as babai nuk dijnë të lexojnë e të shkruajnë.

Më e pabesueshme ishte kur i thashë nënës së saj, një grua e re nja 35 vjeçe të afrohej e të lexonte fjalët PARTI – POPULL – ENVER, që ishin shkruar me shkronja të mëdha me gurë të lyer me gëlqere të bardhë te faqja e një kodre përballë. Edhe ajo tha se nuk i njihte shkronjat e nuk dinte ta lexonte.

– Mos ngul këmbë, më tha Roberti, ky popull nga që nuk e shkruan gjuhën e vet, nuk përpiqet të mësojë si të shkruajë e lexojë gjuhën e vendit ku jeton. Kjo është dukuri e ciganëve në mbarë Europën.

Roberti punonte në punë shtetërore vetëm disa ditë në muaj.

Kisha vënë re se Roberti nuk ishte i pasur, se bënte një jetë modeste, por kuptohet, dallonte shumë nga jeta e varfër e ne studiuesve shqiptarë. Një ditë guxova dhe e pyeta se ku jetonte dhe ku punonte për të siguruar të ardhurat e nevojshme për jetën.

– Unë jetoj në një fshat të vogël pranë Bonn-it. Atje nuk kam shokë intelektualë, bëj jetë të shkëputur nga banorët. Jam studjues i lirë. Lexoj e shkruaj ç’ të dua. Kam nje farë shoqërie me një komshie të moshuar e cila më afrohet e më bën nga pak muhabet kur takohemi rastësisht.

Për të më shuar kuriozitetin se ku punonte dhe si i siguronte të ardhurat, shtoi:

– Unë nuk jam i punësuar në asnjë institucion shkencor, për të sigurar të ardhurat e nevojshme për jetesën, punoj si përkthyes për qeverinë gjermane, ose ndonjë gjykatë, sa herë ato kanë nevojë. Një ditë pune në këto raste paguhet 1.000 (njëmijë) marka gjermane. Me katër ditë pune të tilla unë plotësoj nevojat e mia për gjithë muajin, madje kursej dhe qindra marka për udhëtimet.

Pra ky studiues ishte krejt i pavarur, i pavarur në zgjedhjen e temave të studimit, i pavarur dhe nga disiplina e një rrogëtari. Ndoshta kjo pavarësi i krijonte ndonjëherë vështirësi ekonomike, sepse po të mos e kërkonin si përkthyes, ai nuk kishte si jetonte. Një jetë e tillë ishte krejt e pakuptueshme për mua, që isha punonjës i një instututi shkencor te shtetit socialist, të cilit temat e studimit dhe të ardhurat ekonomike ia caktonte drejtoria e institutit.

Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen të mbekullueshme

Gjatë vitit 1992 Roberti erdhi dy hetë. Herën e parë në verë e pastaj në nëntor. E pyeta për emigrantët tanë në Gjermani. Më tha se kishin ambicie, se përpiqeshin të mësonin gjermanishten dhe shumë prej tyre kishin filluar punë. Pastaj shtoi: – Ty nuk të shau e nuk të kritikoi asnjë prej tyre.

Kuptova se emigrantët tanë i kishin marrë në pyetje për të dhënë opionin e tyre për njerëzit që njihnin, ose për njerëz që interesohej shteti gjerman, ose vetë Roberti.

I thashë se jeta jonë në Shqipëri ishte vështirësuar edhe më shumë nga ana ekonomike dhe po të hapeshin edhe një herë ambasadat, do ikja edhe unë me familjen. Për ta përforcuar mendimin shtova:

– Bëri mirë Isamail Kadareja që iku.

– Mos u ngut, më tha, rri, sepse në Gjermani sundon mendimi se Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen, pas 20 vjetësh, të mbrekullueshme”. Pastaj shtoi: Për Ismailin, mendohet se ikja e tij është pjesë e planit të Ramiz Alisë. U dërgua jashtë si i arratisur, që ta kërkonit ju pas rëzimit të diktaturës dhe të vijë si udhëheqës për të shpëtuar klanin Hoxha-Alia.

– Nuk mund ta besoj, i thashë, që Isamili të pranojë të kthehet në Shqipëri për t’u marrë me politikë. Ai shyqyr që shpëtoi nga imponimet e politikës”. Roberti nuk kundërshtoi.

Në Gjermani kujtonin se shqiptarët do të ecnin sipas rrugës gjermane, pra do ta dënonin krimin komunist dhe do t’i futeshin punës me ndershmëri e seriozitet si gjernmanët, që pas L2B e dënuan krimin nazist e iu futën punës. Prandaj qeveria gjermane mendonte se 20 vjet tranzicion ishin të mjaftueshëm për të krijuar tek ne shtetin ligjor dhe shoqërinë demokratike…

Pas dy vjetësh, pra më 1994, duke parë korrupsionin dhe mungesën e dëshirës te pushtetarët shqiptarë për krijimin e shtetit ligjor, po në Gjermani, më tha Roberti, u krijua opinioni i kundërt, sipas të cilit Shqipëria ishte kthyer në një kazan plehrash.

Në nëntor të vitit 1992 u zhvillua një takim shkencor me rastin e 20-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit. U diskutua problemi nëse gjuha letrare me bazë toskërishten e kishte kryer deri atëhere detyrën e saj, apo duhej ndërruar baza e saj me gegërishten.

Gruaja ime, Julia, më tha që t’i ftonim për drekë disa studiues nga Kosova dhe Robert Elsie-n. Kështu gjatë drekës Roberti dhe profesorët Sadri Fetiu, Agim Vinca, Abdullah Zymberi u njohën me Julian, vajzën e djalin tonë dhe me nënën time. Studiuesit kosovarë flisnin lirshëm, kurse Roberti dëgjonte.

Kur ikën, Julia tha: “Roberti nusëroi si nuse e bukur, ai nuk foli fare!”

Robert Elsi i lindur e rritur katolik më këshilloi të vijoj studimet shkencore.

Në vitin 1992 në Shqipëri u lejua rihapja e institucioneve fetare. Erdhën dhe fetarë protestantë ku bënin pjesë dhe misionarët e kishës Advendiste të Ditës së Shtunë, besim që nëna ime e kishte përqafuar që në vitet 1935-1936. Ajo filloi të shkonte rregullisht në takimet e së shtunave, që oranizoheshin në salla të ndryshme që merreshin me qira. Vëllai im dhe unë, që jetonim në Tiranë, filluam ta shoqëronim nënën në këto takime. Predikimet mbaheshin anglisht prej misionarëve të huaj dhe përktheheshin shqip prej disa djemve e vajzave të reja. Ne na interesonte ushtrimi i veshit në anglisht, gjuha që mori përhapje të shpejtë tek ne pas ndërrimit të regjimit komuniste. E shtuna ishte shpallur ditë pushimi bashkë me të djelën, kështu që kishim mundësi të kalonin disa orë në ato salla predikimi.

Një të shtunë gjatë vitit 1994, kur po kthehesha nga një ceremoni e tillë predikimi, takova Robertin pranë Hotel Tiranës. Pasi i thashë se unë vija të shtunave dhe dëgjoja predikimet fetare prej misionarëve protestantë, më tha:

Mos i merr shume seriozisht predikimet fetare, se mund të të shtyjnë të bëhesh klerik dhe nuk do çash më kokën për shkencë. Unë nga ana ime u linda dhe u edukova si besimtar katolik, por iu kushtova studimeve shkencore. Dhe ti, mbasi ke arritur rezultate në këtë fushë mos shiko të ndërrosh profesion.

Me këto fjalë e mbylli ai këshillën për të ardhmen e punës sime duke dyshuar se mos kualifikohesha për t’u bërë pastor.

History of Albanian Literature / Histori e Letërsisë Shqiptare

Në vitin 1995 Robert Elsie e kurorëzoi punën e tij për hartimin e historisë së letërsisë shqiptare. Atë vit ai e solli një kopje të veprës së tij anglisht në dy vëllime, botim i COLUMBIA UNIVERSITY PRESS, USA. Ia fali bibliotekës së Institutit.

U gëzova për këtë sukses të tij dhe e lexova. Sa kisha mbaruar së studiuari një metodë të anglishtes me 52 mësime, sepse pasi fitova lotarinë amerikane të Green Card-it, po përgatitesha për t’u larguar nga Shqipëria.

Vepra më mahniti me informacionin e madh mbi shkrimtarët shqiptarë të të gjitha kohëve, të të gjitha bindjeve politike dhe të të gjitha teritorreve ku banonin shqiptarët, me fotografi të shumta, shumë prej të cilave ishin të panjohura për ne studjuesit e institutit. E ndjeva për detyrë që kësaj dhurate t’i përgjigjesha me një recension. Duke qenë se e njihja lëndën, e kuptova gjithë librin, sa që m’u krijua ideja se kisha ecur mirë në anglisht. Recensioni u botua së pari te gazeta “Rilindja” e Prishtinës, e cila për shkak të përndjekjes në Kosovë, botohej në Tiranë. Një variant më të plotë e dorëzova te revista shkencore të Institutit “Studime Filologjike” e cila delte tashmë vetëm dy herë në vit dhe me shumë vonesë. Numëri 2 i vitit 1995, ku u caktua të botohej recensioni, nuk ariti të delte nga shtypi as në fillim të korrikut 1996, kur unë me familjen u largova për SHBA.

Lidhjet me Robertin i vijova edhe pas vendosjes sime në Amerikë. Më 1998 më dërgoi veprën “Histori e Letërsisë Shqiptare” përkthyer shqip prej Abdurrahim Myftiut, botim i shtëpisë DUKAGJINI Tiranë – Pejë 1997, me dedikimin: “Mikut tim te vjetër Thanas Gjika me nderime, Robert Elsie, Olzeim / E. 12, 20 JAN. 1998”

Pasi e falenderova, i shkrova se fabrika ku punoja në turnin e tretë u mbyll dhe kisha filluar të punoja si pjatalarës në një restorant. Moszotërimi i anglishtes në nivel të mirë po më pengonte për t’u punësuar në ndonjë punë intelektuale. Roberti m’u përgjigj me të qeshur:

– Mos u mërzit, shumë emigrantë në Amerikë, që punojnë pjatalarës, bëhen shpejt a vonë pasanikë.

Herë pas here këmbenim e-mail, por fatkeqësisht ato që u shkruan në kompjuterin e vjetër, nuk i ruajta. Për herë të fundit e takova Robertin në Tiranë gjatë vizitës që bëra më 2008. Unë dhe historiani Iliaz Gogaj po ecnim në rrugë pranë shkollës Sami Frashëri. Roberti na doli papritur përpara. Pasi u përshëndetëm, Iliazi nxori nga çanta një kopje të librit që kishte botuar atë vit dhe filloi të shkruante dedikimin për t’ia dhuruar mikut tonë.

Të gjithë studiuesit shqiptarë të fushave humane dhe shkrimtarët e deshin dhe e respektonin shumë këtë albanolog dhe i dhuronin me qejf librat e tyre. Madje unë, më 1994 i pata dhuruar dhe një punim në bakër në formë disku, basorelev me temë Gjergj Elez Alia e Bajlozi, vepër e artistit G. Tirana.

Duke dashur të bëja shaka, i thashë Iliazit:

– Iliaz, ne e duam dhe i dhurojmë libra Robertit, por atij i japin aq shumë libra sa nuk ka mundësi t’i lexojë , madje harron dhe titujt e tyre.

Roberti nuk ma mori për keq dhe nuk reagoi me ndonjë thumb. Ndoshta e kuptoi që më kishte mbetur qejfi për dërgimin e librit tim “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” MEDAUR Tiranë 20107, 504 fq. të cilin ia kisha dërguar një vit më parë duke iu lutur që ta dorëzonte në Tybingen University, ku kishte specialistë që mund të më ndihmonin për ta bërë problem të shkencës europiane çështjen e vizitave të Shën Palit në territoret ilire, që unë e kisha trajtuar me shumë argumente në atë studim dhe që e kishin pranuar pedagogët e Atlantic Union College USA, të cilët e sponsorizuan dhe botimin e librit.

– Me të vërtet kohën e kam shumë të pakët, e mori fjalën Roberti. Nga librat që më dhurohen lexoj vetëm ndonjë që lidhet drejtpërdrejt me synimet e mia. Po më shtohen shumë punët. Më duket se nuk do t’i botoj dot gjithë ato studime që po hartoj.

Letrën e fundit ia dërgova me i-mel më 29 shkurt 2016, ora 10:17 AM . Iu luta që të shkruante kujtimet e tij për Profesor Eqrem Çabejn. E sqaroja se unë bashkë me vajzën e profesorit, mendonim të mblidhnim kujtime prej atyre që e kishin njohur nga afër, sidomos prej kolegëve shqiptarë të Shqipërisë dhe Kosovës. Ia vlente të përgatitej një libër me kujtime për këtë personalitet të shquar të shkencës shqiptare.

Roberti m’u përgjigj po atë ditë në ora 11:16 (ora e Amerikës 5:16 AM e datës 1 mars). Më falenderonte për letrën, më uronte për idenë, por më sqaronte se ishte shumë i zënë me projete të ndryshme dhe konkretisht profesor Çabejn e kishte takuar vetëm një herë. Disa muaj para se profesori të largohej nga jeta, në një takim me shkencëtarë gjermanë në Universitetin e Bonn-it, por që nuk i kujtoheshin hollësira. Më uronte që kjo vepër të kryhej me sukses dhe sugjeronte që të përkthehej dhe anglisht…

* * *

Po i mbyll këto kujtime duke shprehur pakënaqësinë time ndaj qeverisë së RSh dhe Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, sepse kam vënë re se këtë albanolog të shquar, që hartoi e botoi 60 libra me shpenzimet e tij, ku na solli aq shumë materiale të panjohur dhe studime të depolitizuar e të shumanshëm, e ka vlerësuar më shumë Akademia dhe institucionet shkencore të Kosovës se sa ato të Shqipërisë. Këtij albanologu i është dhënë vetëm Medalja e Mirënjohjes prej Kuvendit të Shqipërisë, kurse në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar Tiranë 2008, vol. I, nuk është trajtuar si zë më vete jeta dhe ndihmesa e tij. Kam frikë se kjo akademi nuk do të interesohet për të sjellë në Shqipëri gjithë bibliotekën e tij, fondin e letrave, fotografive dhe të materialeve e shkrimeve të tij të pabotuara…

Mezi pres të shkoj këtë verë (2023) në Shqipëri e të vendos një tufë lulesh te varri i tij në Theth, që është ndërtuar në oborrin e kishës katolike të atij fshati turistik në rrëzë të Bjeshkëve të Namuna përtej të cilave shtrihet Kosova. Ky studiues, me jetën dhe veprën tij është albanologu i huaj më i shquar. Ai u dallua për saktësi, urtësi, punë të shumanëshme dhe dashuri ndaj popullit tonë, të cilën e shprehu dhe me dëshirën për t’u varrosur në Theth. Mendoj se vlerësimi i këtij studiuesi do të rritet gjithnjë e më shumë dhe një ditë ato pak kilometra shkëmb që ndajnë Thethin me Kosovën do të përshkohen nga një tunel automobilistik për të bërë të mundur lidhjen e kësaj pike turistike me Kosovën…

I përjetshëm qoftë kujtimi i albanologut Prof. Robert Elsie