Albert Vataj/

Historia e muzikës shqiptare, sublimja e krijimit nuk janë të plota pa veprën dhe emrin e Tish Daijsë, një prej mjeshtrave që jetuan për muzikën dhe gjithçka kishin i’a dhanë muzikës. Tradita e muzikës shkodrane, galeria e përfaqësuesve të kësaj krenarie kombëtare përplotësohen me veprimtarinë krijuese të mjeshtrit Tish Daija. Arti në përgjithësi dhe muzika në veçanti kanë te ky personazh shembullin e përsosur të një përfaqësuesi vlerash dhe kontributesh në traditën muzikës shqiptare. Përvoja e tij e gjatë, pasioni dhe përkushtimi do të shndërroheshin në gjenerues të një energjie shtytëse vlerash. Me të muzika do të hyjë në arena sfidash konkuruese. Kjo hyjnore hov në një stadi të epërm të mishërimit të së bukurës, së harmonishmes dhe komunikueses së muzikës si kopulim ndjenjash dhe përjetimesh.

***

Tish Daija u lind më 30 janar 1926 në Shkodër nga një familje artizanësh të dëgjuar shkodranë. Babai dhe xhaxhai i Tishit janë ndër themeluesit dhe njëkohësisht pjestarë të orkestrës së shoqërisë “Rozafat”. I rritur në ambientin e këngëve e të melodive, pa hyrë në shkollë akoma Tishi bëhet pjestar i korit françeskan nën drejtimin e pader Martin Gjokës dhe pader Filip Mazreku.

Kur ishte nxënës i vitit të tretë i shkollës fillore bëhet edhe pjestar i bandës muzikore “Antoniane” të drejtuar nga i madhi, mjeshtëri dhe frymëzuesi i paharruar Prenkë Jakova. Këtu në këtë grup ai nisi t’i bjerë klarinetës, saksofonit e disa veglave të tjera. Të kësaj moshe janë edhe kompozimet e para të tij mbi motive të këngës popullore shkodrane nën influencën e muzikës orientale, të cilat mbajnë vlerat e moshës. Në 1939, kur ishte vetëm 13 vjeç ai krijoi disa këngë të bukura si “Çik, o mori çik”, “Ndal bre vashë”, “Me lule të bukura”, Sylarushe”, etj, të cilat këndohen edhe sot në mjediset shkodrane e që ruajnë akoma freskinë e tyre, madje ato janë bërë aq popullore, saqë pothuajse e kanë humbur autorësinë e tyre. Këngët popullore të Tish Daisë janë më të hershme se ato të Prenkë Jakovës dhe të Gjon Simonit e të ndonjë tjetri. Gjatë kohës së luftës Tishi vazhdon studimet në gjimnazin françeskan dhe njëkohësisht merret edhe me krijime këngësh popullore. Dy vitet e fundit të shkollës në 1945-1946 i mbaron në gjimnazin e qytetit. Menjëherë pas mbarimit të shkollës në 1946 emërohet mësues muzike në Vlorë, qyteti që i fali aq gëzime rinore. Në vitin 1951 Tish Daija, pasi i kishin refuzuar një bursë në 1947 për në Izrael, kapërcen dyert e konservatorit të famshëm “Çajkovski” të Moskës. Diplomohet në 1956 për kompozicion. Gjatë kësaj kohe ka shkruar një sërë veprash plot frymëzim si: “Kuartet harqesh, suitën për fëmijë “Një ditë pikniku”, Uvertura e fitores, etj. Mbas studimeve emërohet për 6 vjet në Ministrinë e Arsimit dhe të Kulturës, ku dha një ndihmë të çmuar në fushën e artit muzikor. Në 1962 emërohet në Ansamblin e Këngëve dhe të Valleve Popullore. Për afro dy dekada, si udhëheqës artistik i këtij Ansambli, dha një sërë koncertesh të suksesshme që e bënë të njohur në kudo në botë. Ai shoqëroi Ansamblin në shumë vende të botës duke bërë ballafaqimin e artit tonë me artin botëror. Mbas 1980 del në profesion të lirë deri sa del në pension. Që nga viti 1962 e deri më fund të viteve 90-të ishte pedagog i jashtëm i Akademisë së Arteve.

Krijimtaria e Tish Daisë është e madhe dhe e larmishme. Ai krijoi muzikë të të gjitha llojeve. Ai ka shkruar në të gjitha gjinitë muzikore si: opera, balete, simfoni, vepra instrumentale e vokale, poema, këngë popullore e të lehta, këngë për fëmijë, etj. Për të gjithë veprimtarinë e tij të madhe e të suksesshme ai është nderuar me titullin e lartë “Artist i Popullit” si dhe me titullin “Profesor”. U nda nga jeta 3 tetor 2004.

***

Daija hyn tek ai grup krijuesish që mund të cilësohet pjesë e kujtesës historike të Shqipërisë muzikore. Vitet 1951­56 do ta gjejnë Daijën me studime në konservatorin “Cajkovskij” të Moskës, që, bashkë me atë “Rimskij Korsakov” të Pjetërburgut, përfaqësonin dy kryeqendrat muzikore të BS dhe ndër më të rëndësishmet edhe në botë. Megjithatë, këto vite paraqisnin për atë vend edhe periudhën më të errët që po kalonte jeta shpirtërore në përgjithësi dhe arti muzikor në veçanti, krizën e prodhuar nga triumfi i teorisë estetike të realizmit socialit, pasojat e së cilës do të përhapeshin me shpejtësi dhe do të detyroheshin me dhunë, jo vetëm verbale, në të gjithë hapësirën që në zhargonin politik etiketohej si Lindje. Në këtë klimë ideologjikisht mbytëse u gjendën studentët shqiptarë që ëndërronin të bëheshin muzikantë. Vdekja e Stalinit (1953) ngjalli ndonjë iluzion, por e ashtuquajtura “shkrirja e akujve”, një përpjekje e vonuar në revokimin e masave represive ndaj artit, do të fillojë vetëm pas

Kongresit XX (1956), kohë kur muzikantët shqiptarë ishin kthyer në atdhe dhe jehonat e një çlirimi të imagjinatës krijuese do të bëheshin gjithnjë e më të pashpresa nën shkëlqimin verbues të Revolucionit Kulturor Kinez.

Vihet re se repertori, duke rrokur gjini të ndryshme, përmblidhte vepra të shkruara midis viteve 1954 dhe 1981, përfaqësuese këto të pesë profileve personale krijuese, e më konkretisht:

I. Daija student: Uvertura e fitores (1954) dhe suita “Një ditë pikniku” (1956);

II. Daija nismëtar i gjinive në muzikën shqiptare: pjesë nga baleti “Halili dhe Hajrija” (Daija Kanaçi, 1963);

III. Daija vokalist: “Aria e Vjosës” nga opera Vjosa (Daija­Siliqi, 1980):

IV. Daija orkestral: Valle simfonike nr. 2 (1971) dhe 3 (1976);

V. Daija instrumental: Fantazi – për violinë dhe orkestër (1975);

Rapsodi – për flaut dhe orkestër (1981); Koncert – për piano dhe orkestër (1981) Profili i parë, i realizuar tërësisht në Moskë, na shfaq një autor në kërkim të profesionalitetit me disa prurje artistike që ruajnë ende vlerën e tyre. Shfaqet në to një lehtësi në përpunimin e materialit dhe në organizimin e përmbajtjes, e cila synon drejt konkretizimit vizual, për të mundësuar një komunikim të menjëhershëm. Duhet thënë se thjeshtësia e shprehjes e vërejtur në këtë fazë, do të mbetet karakteristika përkufizuese e kompozitorit deri në fund të krijimtarisë.

Ai kërkon t’i transmetojë idetë e veta e për këtë u drejtohet jo vetëm titujve, por edhe programeve. Duke parë vijueshmërinë e veprës së Daijës lexohet qartë përpjekja e tij për t’iu larguar kanuneve të detyrueshme metodologjike lidhur me orientimin semantik. Kalohet kështu nga programet e mirëfillta muzikore të viteve ’50 (Një ditë pikniku) – që aq shumë i reklamonte politika e kohës si forma orientuese ideologjike të leximit të tekstit – tek emërtesat formale, por jo formaliste, si “koncert”, “fantazi” apo “valle”. Ndonjë shtesë e vendosur aty­këtu (Në jug Devolliçe apo Bjeshkëve të Larta) dëshmojnë thjesht prejardhjen e materialeve tematike, pa asnjë synim për të orientuar referime të mundshme jashtëmuzikore.

* * *

Arsyetimet muzikologjike mbeten të paplota, nëse mënjanohet ndërmjetësia jetike midis krijuesit muzikor dhe dëgjuesit, pra nëse anashkalohen realizuesit realë të faktit tingullor. Me një tjetër dinamikë, e pse jo, edhe me një tjetër shpërthim emocional, na erdhi Koncerti për piano të cilin pulsimi perkusiv i prodhuar nga Nora Çashku, e afroi me burimin natyral të tij, pra me teknikat neoklasike.

Staccato­t e theksuara të ndërprera nga akorde të papritura, thyerjet metrike të mbështetura nga zhvendosjet plot tension ritmik, tocco­t brilante edhe në kaskatat e notave, kontrasti emocional i zhvilluar përmes detajesh të imta, reduktimi i pedalit në më esencialen, pathosi pa retorikë agogjike, shmangia e çdo ridondance interpretative – të gjitha këto të shprehura me një energji të admirueshme ekzekutivembeten trajtat interpretative të individualitetit të Çashkut. Dialektika solist­orkestër e kësaj vepre të Tish Daijës, pa dyshim nga faqet më të arrira të tij, u shfaq si pika më kulmore e veprimtarisë edhe për faktin e harmonizimit organik e të zgjidhjeve të sakta të raporteve midis

Çashkut dhe orkestrës, nën drejtimin e Eno Koços. Bashkëpunimi dhe omplimentariteti shprehës që u panë në Koncertin për piano ishin më të zbehura në veprat e tjera të kësaj tipologjie. Ndonëse në vetvete solistët dhe orkestra ishin të saktë, u krijua përshtypja e mungesës së elasticitetit në shkëmbyeshmërinë e roleve, duke shfaqur pozicionime në raporte disi të ngurta. Franc Shestani na dha një interpretim rigoroz të partit solist, me një ndjeshmëri të spikatur timbrike e me nuanca të gjetura të frazimit, duke nënvizuar me zhdërvjelltësi kalimet emocionale të Fantazisë për violinë dhe orkestër. Me një fond të pasur teknik ai demonstroi edhe një aftësi shprehëse që vihet në shërbim të nënvizimit të detajeve në tekstin muzikor. Edhe Jonela Golemi arriti ta individualizojë timbrin instrumental, për t’iu përgjigjur saktë motiveve dhe citimeve tematike të Rapsodisë për flaut.

Shkëlqimi i notave akute, rrjedhshmëria në pasazhet teknike, timbri i ngrohtë i regjistrit të ulët arritën të stilizojnë një prodhim të pasur me aftësi komunikuese. Tjetër pamje na shfaqi Eriona Gjyzeli në “Arien” e protagonistes së operës “Vjosa”, një pjesë repertori kjo me elemente teknike relativisht të ngjeshura. Zëri i plotë dhe qartësia e diksionit dëshmojnë për një kulturë këndimi që mbështetet nga një teknikë e konsiderueshme. Ndonëse në kushtet e sotme, seancat e provave ngushtohen gjithnjë e më shumë, Orkestra e Radio­Televizionit prezantoi një nivel të mirë interpretimi. Ajo paraqiti një rezultat timbrik të pasur, me raporte të rregullta midis planeve, duke iu përgjigjur me saktësi zhvillimeve muzikore, por çfarë mund të kërkohej më shumë, do të ishte menjëhershmëria e përgjigjeve në kontrastet emocionale. Nisur nga zgjedhja e repertorit, vërehet se Eno Koço e njeh mirë krijimtarinë e Daijës, duke paraqitur edhe hyrje të shkurtra për secilin titull. Aktiv dhe komunikues në drejtimin e tij, Koço na dha një pamje pothuajse komplete të kompozitorit, përmes nënvizimit të karakteristikave të secilës vepër. Toni i plotë i numrave orkestralë, por edhe dinamika e saktë në ato shoqërues, janë tregues të një polarizimi të kërkuar dhe të gjetur që synonin alternimin e shprehjes emocionale të koncertit­monografi.

Nga Daija, veç veprës, na ka mbetur në kujtesë edhe buzëqeshja apo alegria rrezatuese e tij, shpirti jopolemik dhe dashamirësia e tij e hapur.

Shfrytëzuar materiale nga Wikipedia dhe Edmond Buharaja.

Foto: Wikipedia.

Një serial i ri televiziv, i titulluar “Andrra Amerikane” po xhirohet në New York duke sjellë në ekran një histori emocionuese që ndërlidh temat e familjes, dashurisë, sfidave shoqërore dhe kulturës. Ndonëse po xhirohet kryesisht në New York, ka mundësi shtrirjeje edhe në vende të tjera evropiane. Ky projekt ambicioz synon të sjellë një përvojë unike për shikuesit dhe të pasqyrojë jetën dhe sfidat e shqiptarëve në diasporë.

Përmbajtja dhe Mesazhi

“Andrra Amerikane” ndjek jetën e personazheve që përballen me sfidat e ruajtjes së traditave në një botë moderne, ku ndërthuren dashuria, sakrificat dhe ndjekja e ëndrrave. Seriali synon të frymëzojë dhe të lidhë shikuesit me histori të ndjera dhe të sinqerta që pasqyrojnë realitetin e shqiptarëve në diasporë dhe jo vetëm.

Ekipi i Produksionit dhe Regjisorët

“Andrra Amerikane” është realizuar nga një ekip profesionistësh të mirënjohur në industrinë e filmit dhe televizionit:

Producentja: Vlora Nikci

Skenaristët: Mike Bencivenga (i njohur për filmat e tij të suksesshëm “Happy Hour,” “Great Plains,” dhe “Born in Flames” ne Hollywood) Vlora Nikci, dhe Visare Aliu (në episodin e parë)

Regjisorët: Armend Baloku dhe Vlora Nikci

Drejtori i Fotografisë (DOP): Adriatik Berdaku, fitues i dy çmimeve Emmy Award për punën e tij të shkëlqyer si kameraman

Kameramani: Dave Burdette

Zëri: Luigi Porto

Grimi dhe estetika: kompania Beautybyboomie nga New York

Kasti i Aktorëve Kryesorë

Seriali ne episodin e pare do të sjellë në ekran disa nga aktorët e talentuar shqiptaro-amerikanë, përfshirë:

Afrim Gjonbalaj

Vlora Nikci

Armend Baloku

Enxhi Cuku

Adel Lami

Liri Nikqi

Diar Xani

John Gojcaj

Edita Nishliu

Një paraqitje e veçantë mysafire do të jetë sopranoja me famë botërore, Ermonela Jaho.

Ne cilesine e pianistes paraqitet pianistja e njohur Blina Sheholli.

Pritjet dhe Transmetimi

Episodi i parë i serialit pritet të shfaqet së shpejti, duke u transmetuar në platforma televizive dhe online, për t’u bërë i arritshëm për një audiencë gjithkombetare. Seriali ka për qëllim jo vetëm argëtimin, por edhe promovimin e kulturës dhe identitetit shqiptar.

(Gazeta Illyria)

Luan Rama/

Po perëndonte, nxitoja. Isha nisur drejt Treviso-s. Një ditë më pas më duhej të shkoja në Udine, të takoja një mik të vjetër dhe pastaj të merrja udhën për Milano, për të prezantuar librin tim poetik në italisht « Cose animate » të Mantabone Edizione. Kohë më parë kishte botuar një libër për stradiotët shqiptarë të ardhur nga Peloponezi apo brigjet shqiptare të Adriatikut. Kisha shkruar gjithashtu disa shkrime për Mërkur Bua-n apo Maurizio siç e quanin italianët, një nga kalorësit më legjendar pas Skënderbeut, si dhe një tregim mbi jetën e Bua-s në Treviso. Por tregimi ishte një fiksion i mbështetur mbi të dhëna historike dhe kohën kur një nga piktorët e famshëm të Renesancës, Lorenzo Lotto pikturonte portretin e këtij heroi.

Pra ishte një kureshti e madhe të shikoja një qytet ku kishte luftuar dhe jetuar dhe ku kishte vdekur njëkohësisht ky “Kalorës i Shën Markut” i Republikës venedikase. Sapo mbërrita me avion në Treviso, një autobus më çoi në qendër të qytet, ku që në fillim mu shfaqën kanalet me ujë çka kishte bërë që qytetin ta quanin Venecie e dytë. Ujra të pastra rridhnin ngado disa degëzime të lumit Sile, në këtë qytet me portat e dikurshme mesjetare si Porta San Tomaso në veri, Porta Santi Quaranti në lindje dhe më tej Porta Altivia, etj. Në hartë kisha parë vendndodhjen e Kishës Santa Maria Maggiore ku dija që ishte varrosur Merkur Bua apo Maurizio siç u quajt nga italianët. Kështu mora udhën Via Calmaggiore në kërkim të kishës. Një grua të vjetër që pyeta, pasi te rinjtë nuk duan t’ia dinë për kishat, e kuptoi çfarë kërkoja : « Ah, Madona Grande! – më tha dhe më tregoi rrugën që duhet të merrja një kthesë. « Pastaj gjithnjë drejt », – shtoi më në fund. Ecja krah ndërtesave të vjetra dhe imagjinoja Buan tek ecte në ato kalldrëme hipur mbi kalë. Dhe jo vonë u shfaqa para asaj kishe, ku në krah të majtë kishte një kambanore të lartë.

Në fakt nxitoja, sepse dhe një orë dritë kisha. Duhej të fotografoja pasi të nesërmen duhej të nisesha me tren për në Udine. E kisha përfytyruar më parë çastin kur do të isha para varrit të këtij luftëtari të shquar, birit të shqiptarit të madh të Peloponezit, Petro Bua të cilin shqiptarët e Peloponezeit dhe venecianët e kishin shpallur komandant të gjithë shqiptarëve. Bua vetë ishte larguar i ri nga Nafplio, nga kështjella veneciane për të ardhur në Venecie si luftëtar i ushtrisë venedikase. Dhe ardhja e atij grupi stradiotësh në sheshin San Marko, zbarkuar nga anija me kuajt dhe armët e tyre, ishte një spektakël që la gjurmë në kronikat e kohës.

Kur hyra në kishë një heshtje e madhe mbretëronte. Veç dy–tre pleq, ulur ne bango të ndryshme, meditonin, lufteshin apo bisedonin me të vdekurit e tyre. Tutje, në sfond, ishte shapela me monumentin e Virgjëreshës Maria. Ecja drejt saj dhe vështroja sa majtas-djathtas për të gjetur pllakën e madhe të varrit që kisha parë në një fotografi. Dhe më në fund, kur u gjenda shumë afër Virgjëreshës dhe shapelës së saj, në krahë të majtë pashë pllakën e madhe me mbishkrime si dhe ornamente skulpturale sipër saj për nder të heroit të madh të luftrave jo vetëm venedikase. Pikëtakohesha kështu me heroin e ëndërruar, kalorësin e Serenissima-s dhe njeriun legjendar, pasi Mërkur Bua, në momente të ndryshme historike, ishte angazhuar në beteja të shumta, herë në krah të venedikaseve, herë për mbretin Louis XII, për mbretin e mëpasëm François I, për Sforzat e dukatit të Milanos apo perandorin e perandorisë romano-gjermanike Maximilien I. Iu afrova vendit ku preheshin eshtrat e këtij luftëtari të madh, të shpallur kont nga Louis XII, të dekoruar nga Maximilien I, heroit që dozhët e Venedikut e prisnin me ndere të mëdha.

Luftëtari me origjinë shqiptare flinte aty prej pothuaj pesë shekujsh. Preka me dorë mermerin e Carrara-s dhe afrova pastaj aparatin duke nisur të fotografoj këtë monument funerar ku në pllakën e mermerit për të ishte shkruar: « Al conte Mercurio Bua dei principi del Peloponneso, comandante dei [cavalieri] epiroti, il quale, dopo aver più volte battuto i Francesi che combattevano contro gli Aragonesi e averli cacciati dal regno di Napoli, dopo aver restituito la libertà a Pisa e a Ludovico Sforza il ducato di Milano, dopo essere stato messo in fuga dal Trivulzio, una volta espugnata Novara e, avendo sconfitto Pavia in battaglia, di lì portò via questo sepolcro degno d’un re come prezioso bottino di guerra; e dopo aver restituito Bologna a papa Giulio II e ricondotto i Bavaresi sotto l’autorità dell’imperatore Massimiliano, dopo aver difeso dagli Svizzeri, a Marignano, Francesco I re di Francia, alleato dei Veneziani; ed infine dopo essere divenuto comandante supremo dell’intero esercito a seguito della morte dell’Alviano e dopo aver sbaragliato gli Spagnoli presso Verona, ammirevole per l’abilità militare, qui riposa in pace per l’eternità. Francesco Agolanti, nobile trevigiano, pronipote di sua nipote, [qui] pose, nell’anno di Salvezza 1637. » Ky monument funerar ishte në fakt vepër e skulptorit Agostino Busti, i quajtur gjithashtu Il Bambaio. Kur Mërkur Bua me stradiotët e tij pushtoi Pavian, ai e mori këtë monument dhe e solli në Treviso për ta patur si monument për varrin e tij të mëvonshëm. Meqë Buan e thërrisnin nga një luftë në tjetrën dhe kthehej përsëri në shtëpinë e tij në këtë qytet, ai gjithnjë mendonte për varrin dhe vdekjen e tij. Prandaj dhe kishës Santa Maria Maggiore, kryesorja në Treviso ai i kishte lënë dhe dukatet për varrimin e tij, duke zgjedhur vendin krah monumentit të Vigjëreshës. Vështroja statuetat e varrit dhe mendoja për emblemat, titujt apo flamurin që i dhuroi perandori Maksimiliani I-rë me figurën e shqiponjës dhe katër iniciale të emrit Bua mbi të. Po, bëmat e Buas ishin të jashtëzakonshme gjatë pothuaj katër dekadave.

E vështirë të përfytyroje në këtë kishë katolike të ritit roman dhe në stilin gotik të fundit të shekullit XV jetën e një heroi të vdekur pesë shekuj me parë. Ai nuk u vra në luftë, edhe pse mori pjesë në betejat më të mëdha të historisë së asaj kohe, siç ishte dhe Beteja e Marignano-s, ku u ndesh ushtria franceze e François I me ushtritë gjermano-zvicerano. Historia e kësaj beteje na tregon se ishte pikërisht kondotieri venecian Bartolomeo d’Aviano dhe Mërkur Bua me stradiotët e tij që udhëtuan gjithë natën nga Venediku e Milano drejt Marignano-s, duke hyrë papritur në betejë me thirrjen e tmerrshme « Marco ! Marco ! », çka i sollën fitoren mbretit francez, në një kohë që ai po shikonte humbjen me sytë e tij. Duke vështruar varrin e tij, brenda asaj kishe që mbante një pjesë të historisë së Treviso-s, e përfytyrova Merkurin nisur nga portreti i mrekullueshëm që kishte pikturuar Lotto, me në sfond Trevison dhe dy unazat në gishtat e tij, ku njëra tregonte martesën me gruan e parë që sapo i kishte vdekur, Katerina Bokali, vajza e stradiotit dhe mikut të tij Nikolo Bokali, dhe tjetra, e gruas së tij të re, signorina Elisabeta Balbi, me të cilën u martua në Treviso më 1525 dhe pati katër fëmijë: Maria-Helena, Curio, Alessandro dhe Polissena. Deri në mesin e shekullit XX kjo tablo mbahej nën titullin « Fisniku », por që më pas, historianët e artit e identifikuan si portret i Mërkur Bua-s.

Më së fundi e lashë atë kishë që në një kohë konsiderohej si bazilikë dhe u ktheva në rrugën drejt qendrës, Duomo-s, ku në një kript roman ishte dhe një vepër e Tizianos. Në një kishë më tutje ishin dhe varret e djalit të Dantes apo e vajzës së Bokaçios. Treviso është vërtet një qytet i vogël por mjaft i bukur. Vërshimi i ujrave nëpër kanalet e ndryshme si Cagnan Medio, më piktoresku, që i jep një bukuri e gjallëri të veçantë. Fillimthi ndalova në sheshin kryesor të qytetit, Piazza dei Signori, ku është dhe Palazzo dei Trecento Një afishe e madhe e Museau Santa Caterina njoftonte për ekspozitën e piktorit të Renesancës, Bordon, i cili për shumë e shumë vite kishte qenë i ftuar i mbretit francez dhe në Paris kishte pikturuar veprat e famshme të tij, ku gratë me gjinjtë e xhveshur janë të preferuarat dhe të shumtat e krijimeve të tij. Po aty afër ëshë Loggia dei Cavalieri, një ndërtesë e ulët me një çati që mbahet në kollona romane dhe që ishte një nga vendet më të preferuara të qytetit, pasi aty mblidheshin kalorësit e fisnikët me kuajt e tyre, një vend ku diskutonin apo luanin dhe pinin në kohë të paqta. Aty ndalonte shpesh dhe Mërkur Bua, të cilit fisnikët i linin vendin e nderit. Ecja në qytet dhe kërkoja gjurmët e tij edhe pse gjurmët e tij i kapërcenin kufijtë e këtij qyteti, pasi ato u lidhën me betejat më të mëdha të asaj epoke. Në Treviso, Mërkuri mezi priste miratimin e Senatit venedikas që të nisej me stradiotët e tij për të çliruar Peloponezin, Epirin dhe dominionet veneciane në Greqi, kur turqit u thyen në Korfuz, por Senati nuk pranoi ta ndihmonte me flotën e tyre. Sipas tregimit të historianit grek Constantin Sathas që i referohet një dokumenti venecian dhe që ka lidhje me nipin e tij “Prodano Bua, nip i kontit Bua”, Mërkuri ishte ende gjallë në 31 mars të vitit 1541. Pikërisht në këtë vit, Senati venedikas i kërkoi Buas të shoqëronte ambasadorin francez, fisnikun Antoine Rincon që vinte nga Stambolli (me aleancën e re me Sulejmanin e Madhërishëm) dhe shkonte për në Francë bashkë me agjentin e mbretit francez, kalorësin Cesare Fergoso. Por kur ata të dy kishin kaluar lumin Po dhe ishin ndarë me Bua-n, pranë Pavia-s, më pas ishin vrarë pabesisht nga guvernatori i Milanos në shërbim të Charles Quint. Si duket ata nuk kishin guxuar ti sulmonin, për sa kohë Bua ishte me ta. Në vitet e fundit, siç shkruhet në kronikat e kohës, Bua vuante nga artriti i gjymtyrëve. Plagët dhe luftrat e shumta siç duket e kishin drobitur trupin e tij. Sipas një dokumenti të Arkivit Komunal të qytetit, përmendur nga G. Netto, ai duhet të ketë vdekur më 1545, meqë tashmë shtëpia Në San Nicolo, ku jetonte vihet në emër të nipit të tij. Kronistë të tjerë e caktojnë datën e vdekjes së tij në vitin 1542.

Të vish në Trevizo nuk ka si mos të gjesh gjurmët e një prej heronjve më të mëdhenj të asaj kohe. Lidhjet e tij të para me këtë qytet janë realisht në vitin 1520, kur Senati venedikas pranoi që ai të jetonte në kështjellën e qytetit. Më pas sipas një kontarte të firmosur përfundimisht më 1537 ai zgjodhi një terren dhe e ndërtoi shtëpinë e tij dhe stallat e kuajve në San Nicolo, çka i bie sot në Via Risorgimento dhe oborrit të Centro Studentesco. Një nga vajzat e tij ishte Theodosia, e cila ishte murgeshë në manastirin e Trevisos. Për birin e tij Curio shkruhej : « Mercurius Augustinus Hieronymus, filius strenni et illustrissimi comitis Curii Buae, q.illustrissimi et strenni domini Mercurii ». Sipas dokumenteve dhe informacionit të historianit G.Netto « Dominus » Bua kishte dy vajza, Rashela, e martuar me kontin Paolo de Castello dhe Venusin, gruan e fisnikut të qytetit Alessandro degli Agolanti dhe nëna e Francesco Agolandi, i cili dhe u përkujdes për mbishkrimin në varr për shërbimet e mëdha të si një kalorës legjendar. Një nga djemtë e tij, i quajtur Pirro, ai e kishte pagëzuar në kishën San Maria Formosa të Venecies, një kishë me në kampanile madhështore dhe tablo të Tiepolos si de një afresk të Bassanos (Darka e fundit). Historianët shkruajnë dhe për birin tjetër Flavio. Por ai që do të hynte në histori ishte i nipi, pra biri i Curios, i quajtur Mercurio Agostino Girolamo Bua i lindur më 9 mars të vitit 1550, kur Bua i shquar kishte katër vjet që kishte vdekur. Pothuaj çerek shekulli më vonë, në vitin 1574 vdiq mbreti i Francës, Charles IX, i vëllai i Henri de Valois që ishte mbret në Poloni dhe duk i Lituanisë. Atëherë, Henri de Valois u nis kthehej në Francës për të marrë kurorën e mbretërisë franceze.

Ai ndaloi në Venecie e pastaj në Treviso ku u organizua një festë e madhe. Mërkurio, nipi i Mërkur Bua-s ishte 24 vjeç dhe atë ia prezantuna mbretit të ardhshëm francez si një kalorës të mrekullueshëm dhe nip i stradiotit të famshëm Mërkur Bua, i cili i kishte shërbyer mbretit Louis XII dhe që kishte dhënë një kontribut të madh jo vetëm në luftrat kundër gjenovezëve etj, Fornova, Garigliano, Flandre et Baviere por dhe në betejën e famshme të Agandello-s (pikturuar nga Da Vinçi) si dhe në Marignano më 1515. Dhe Henri de Valois e pa me simpati këtë kalorës energjik. Kështu Mërkurio u nis menjëherë në Francë dhe ndoqi mbretin francez, i cili u kurorezua në Reims të Francës me emrin Henri III. Por shumë shpejt në Francë rifilluan luftrat fetare mes klanit të kalvinistëve protestanë dhe Ligës së Katolikëve. Mercurio u shqua në shumë beteja të famshme siç ishte në Coutras, etj, dhe e ndoqi mbretin në Paris. Madje ai me stradiotët e tij vazhdoi ti shërbente mbretërisë franceze. Ai mbeti në shërbim të klanit të katolikëve, dukës De Guise. Madje në një nga ndërtesat në zemër të Parisit ishte garnizoni i shqiptarëve. Pikërisht në këtë kohë humbim dhe gjurmët e lavdisë së tij ushtarake. Sipas historianit italian Burchiellati, ai ka vdekur në vitin 1596, në kohën kur lufta fetare arriti kulmin e saj. Askush deri më sot nuk e di nëse u vra apo vdiq në mënyrë natyrale Mercurio Agostino Girolamo Bua. Fakti është se ai nuk u kthye më në shtëpinë e tij Treviso.

Me Trevison lidhen dhe betejat e shumë stradiotëve të famshëm shqiptarë që e mbrojtën këtë qytet nga sulmet e ushtrisë franceze e gjermanike, veçanërisht në vitin 1511. Kronisti venecian Sanudo shkruan në kronikat e tij për bëmat e stradiotëve shqiptarë Giorgio Busichio, Constantin Araniti, Christofal Albanese, Andrea Maneshi Lecha Busichio etj. Në data të ndryshme të ditarit, shkruhet dhe për stradiotët që luftuan për mbrojtjen e Trevisos si Dimitri Megadusha, Constantino Paleologo, Zuan Paleologo, Nicolo Paleologo, Teodoro Klada, etj. E përgjakshme ishte beteja e madhe që u zhvillua ne muret e Trevisos midis stradiotëve dhe trupave të xhandarmërisë franceze të komanduar nga komandanti i përgjithshëm Jacques II de Chabannes de la Palice. Shumë stradiotëve, Senati i Venedikut u shpërndau medalje ari me fytyrën e Shën Markut, veçanërisht të plagosurve dhe për familjet e të vrarëve. Më së fundi kur të rrethuarit u ranë gjithë kambanave të kishave, francezët e kuptuan se nuk mund ta pushtonin qytetin dhe duke parë humbjet e mëdha ata u larguan. Ishte 14 tetori i vitit 1511.

Të nesërmen në mëngjes, pasi u enda për disa kohë në kalldrëmet e qytetit dhe përgjatë kanaleve plot ujë, u largova. Lija pas gjurmë të lavdisë shqiptare, gjurmë të kalorësve të ikur nga Peloponezi dhe brigjet e Shqipërisë të cilët u vunë në shërbim të Venedikut për të luftuar kundër perandorisë osmane e që më në fund të ktheheshin ne atdheun e tyre të lirë. Por mjerisht ata nuk u kthyen. Sot është koha që ata ti rikthejmë përmes hulumtimeve tona dhe zgjimit të kësaj historie të lavdishme, si referenca të heroikës shqiptare në kontinentin europian. E megjithatë, është e trishtueshme që asnjë rrugë apo shesh në këtë qytet nuk mban emrin e një kalorësi shqiptar dhe për më tepër të Mërkur Buas që bëri aq shumë për këtë qytet. Historia nuk mund të harrohet !

Luan Rama/

Eshtë një e papritur e bukur kur gjendesh para atij hoteli të vjetër në Athinë, i lënë ashtu, siç ka qenë më shumë se dy shekuj më parë, kur gjatë vizitës në Greqi, pasi kishin zbritur nga Janina, Lord Byron (Bajron) dhe miku i tij Hobhouse, kishin qëndruar atje tre muaj. Portokallet për të cilat shkruante dikur Hobhouse në kujtimet e tij nuk ishin më aty, përveç atyre gurëve antikë në oborr dhe një obelisku që tregonte për qëndrimin e Bajronit. Dritaret dhe gjithçka përreth të fusnin menjëherë në mjediset e asaj shtëpie të dikurshme të vejushës Makri, gruas së zëvendës-konsullit anglez me tri vajzat e bukura të saj apo „tri hiret“ siç i quante Bajron, ku më e bukura ishte Tereza, e vogla, me flokët e saj të lëshuara që i derdheshin gjer ne bel. Në atë kohë, Bajroni shkruante këngët e para të poemës së gjatë „Childe Harold“, të cilën, siç do të shkruante ai, e nisi „në Janinë, Shqipëri, të filluar në 31 tetor 1809“. Në kujtimet e Bajronit „Memoires de Byron“, botuar nga miku i tij i afërt Thomas Moore, përshkruhet dhe gjithë udhëtimi i tij drejt Athinës.

Ai e kishte lënë Prevezën i shoqëruar nga 40-50 shqiptarë, kishte kapërcyer Akarninë dhe Etolinë dhe ishte nisur bashkë me mikun e tij drejt Moresë, duke ndaluar në Utraqi. “Në mbrëmje, – tregonte më pas ai, – meqë portat e fshatarëve ishin të mbyllura, bëmë përgatitjet të hanim darkën jashtë bashkë me shqiptarët tanë. Një dhi u pre dhe u poq e tëra në zjarr. Katër zjarre u ndezën dhe rreth tyre u ulën shqiptarët. Pasi hëngrën e pinë, ata u mblodhën rreth zjarrit më të madh, ku ne, më të vjetrit, qëndronim të ulur në tokë. Ndërkohë që qëndronim ashtu, ata i dhanë duart njëri-tjetrit dhe kërcyen rreth zjarrit me britmat e këngëve të tyre dhe me një energji të habitshme. (Subjekti i këngëve ishin gjithnjë bëmat e kleftëve, që këtu u thonë kaçakëve, hajdutëve, që në këtë kohë në Shqipëri e Greqi e kishin për nder. Po kështu quheshin edhe ata që kishin marrë malet e fshiheshin duke luftuar kundër tiranisë së Turqisë). Njëra nga ato këngë zgjati një orë. Ajo fillonte kështu: „Të gjithë kleftë nga Parga, ne ishim gjashtëdhjetë“… dhe pastaj vinte refreni: „Të gjithë kleftë nga Parga“…

Kur buçiste kjo strofë me gjithë forcën e mushkrive, ata ktheheshin me vrull rreth zjarrit dhe binin në gjunjë, duke përsëritur refrenin. Zhurma e dallgëve mbi gurët e vegjël të bregut ku ishim ulur, mbushte intervalet e këngës me një muzikë më të butë, por jo aq monotone. Nata ishte e errët, por nga dritat që hidhte zjarri shikoje drurët, shkëmbenjtë dhe pamjen e atyre valltarëve, çka i jepte atij vendi një pamje të habitshme dhe misterioze…“

Kur kishin mbërritur në Athinë, dy anglezët, kishin qëndruar tre muaj në shtëpinë e vejushës Theodhora Makri që priste e përcillte anglezë që kalonin andej. Ishte Theodhora me tri vajzat e bukura të saj, Katinka, Marjana dhe Tereza, ku më e bukura ishte e vogla me leshra të lëshuara. „Tereza, Katinka e Marjana, – shkruante Bajroni në kujtimet e tij , – kishin shtat mesatar dhe mbanin në kokë nga një kapuç të kuq shqiptar me një xhufkë blu, si dhe shami me ngjyra mbi kokë, kapur në tëmthat e tyre”. Atje, Bajroni dhe miku i tij kishin vizituar Akropolin që nderej mbi kokat e tyre. Madje Byron kishte shkuar dhe në Sunio, gjithnjë i shoqëruar nga shqiptarët e tij. Në kujtimet e tij ai shkruante sesi në Sunio, desh e kishin rrëmbyer ca kaçakë maniotë nga Mani i Peloponezit, por kur kishin parë dy shqiptarët pranë tij, ata kishin menduar se të tjerë shqiptarë vinin pas tyre dhe ishin larguar me shpejtësi, pasi me shqiptarët ishte e vêshtirë tê ndesheshin…“

Para se të largohej nga Athina për në Pire, për të marrë një anije angleze që shkonte në Smirnë, siç shkruante Thomas Moore, ai i ishte drejtuar vajzës së Theodhorës, duke i thënë: „O virgjëreshë e Athinës! Para se të ndahemi kthema zemrën time!…

Duke përsëritur këto vargje, mu shfaq gjithashtu dhe portreti i asaj vajze në tablonë e bukur të piktorit francez André Chalon, një francez i rritur në Londër, meqë ati i tij kishte mërguar atje. Ishte një piktor i njohur në rrethet aristokratike dhe i parapëlqyer i mbretëreshës Victoria, të cilës i kishte bërë disa portrete. Portreti i kësaj vajze adoleshente u pikturuar dhe nga shumê autorë tê tjerê, veçanêrisht anglezë.

Ishte kjo ditë plot diell rrëzë Akropolit në Athinë, që më solli në mendje Bajronin e madh dhe piktakimin e tij me shqiptarët. Vite më parë, në librin „Në udhëkryqet e kohës“ (Korrespondenca Paris-Tiranë), për Bajronin kisha shkruar një kapitull, që padyshim, duhej të vazhdonte…

«Porta e fshehtë» e Lordit Bajron

Adoleshenca jonë është përkundur me këngët e Çajld Haroldit, çka nuk ndodh tani. Ne ishim krenarë për vargjet e poetit anglez për Shqipërinë dhe shqiptarët, të cilët i shihte si një popull i virtutshëm dhe i veçantë nga të tjerët. Sigurisht ishte ndjenja jonë patriotike në një vend totalitar, ku si kishte mbetur gjë tjetër ku të kapej, veç disa adhuruesve të së kaluarës, si Xhorxh Gordon Bajron. A nuk shkruante ai në letrat dërguar mikut të tij John Moore se «I dua shumë shqiptarët… Arnautët ose shqiptarët, më kanë habitur me ngjashmërinë që kanë me skocezët e Hightlands… malet e tyre kanë një pamje si të Kaledonisë, me një klimë të këndshme. Edhe pse veshja e tyre ishte e bardhë, silueta e hollë dhe e shkathët, dialekti i tyre disi celtik në veshin tonë dhe jeta e tyre e ashpër, gjithçka më çonte në Morven»…

Kur isha kineast i ri dhe për herë të parë shkelja në kështjellën e Ali Pashë Tepelenës, imagjinoja çastin kur Bajroni kishte pikëtakuar me këto peizazhe të thyera, me kështjellën dhe zotin e asaj fortesë mitike, pashain që në atë kohë ishte një personazh nga më të pushtetshmit dhe më të dyshimtit jo vetëm për sulltanin, por dhe për kancelaritë e Europës. Për Bajronin do të mendoja dhe kur shkova në Delf, në Akropolin e Athinës dhe Maratonë, për të cilat ai kishte shkruar. Po kështu dhe kur shkova në Argos e Tripolica, ku ai takoi Veli Pashën, birin e Aliut, por dhe kur iu ngjita luginave të Kalamas e Çamërisë, atje ku Bajroni kishte shkruar se s’kishte parë vend më magjepës në jetën e tij, përveç Cintra-s së Portugalisë. Pra si të thuash kisha ecur në gjurmë të jetës së Bajronit jo thjesht për nostalgji të adoleshencës sime dhe dashurisë sublime që ai deklaronte për shqiptarët, por sepse ky njeri, ky bard i një epike moderne të asaj kohe, i cili adhuronte shkrimtarin Walter Scot, kërkoi të udhëhiqte botra të tjera drejt lirisë. Në këtë kuptim, Bajroni iu përkushtua Revolucionit grek jo për eksibicionizëm, por se ai donte të përçonte dritën e lirisë në popujt e robëruar, edhe kur ai e parandjente se ndoshta nuk do të kthehej më dhe se do të shuhej përgjithnjë. Ishte një lloj flake që jetonte brenda shpirtit të këtij bohemi që nuk mund të jetonte në dhomën e lordëve, kur ndërkohë Revolucioni e thërriste gjetkë.

Ky ishte imazhi që kishim krijuar ne dhe që ka mbetur ende ndër shqiptarët, gjer në tekstet e historisë. Por Bajroni ishte poet dhe artist, ishte njeri ku sensibiliteti i tejkalonte caqet e marrëdhënieve të zakonshme të një burri, duke kapërcyer shpesh në anën tjetër, atë të homoseksualitetit.

Madje dashuritë e tij kryqëzoheshin pa bërë dallimin e seksit para njeriut që ai adhuronte. Në Shqipëri duket ndoshta si një lloj tabuje të paraqesësh «portretin në hije» apo «portën e fshehtë» të Bajronit, atë që flitet në librat e kritikëve dhe biografëve dhe jo për publikun e gjerë, atë që një sy i vëmendshëm e lexon në rreshtat e letrave të tij dërguar miqve të tij Hobhouse, Moore, etj. A duhej prezantuar ky «portret-hije» i Xhorxh Gordon Bajron? Pse jo?! Homoseksualiteti nuk i ul asnjë vlerë as veprës dhe as figurës së tij, njëlloj si dhe bashkëpatriotit të tij anglez Oskar Uald, vite më vonë, e shumë të tjerë. Siç shkruante dhe një biograf i tij, Lesli A. Marchand, në librin Bajroni, portreti i një njeriu të lirë, “Në janar të vitit 1824, Bajroni kujtonte shpesh të kaluarën e tij dhe mikun e tij të vjetër të shkollës së Kembrixhit, koristin Edleston, i cili kishte vdekur në lulen e rinisë. Edleston ishte një nga dashuritë e tij perfekte, më shumë se për asnjë femër tjetër që ai kishte njohur”.

Duke shkruar për dëshpërimin e Bajronit përballë djaloshit që ai mbante me vete në Misolongj, Lukas Kalandrikanis, biografi Marchand shkruante: “Vallë a kishte gjetur ai tek Lukas diçka nga Edlestoni-i?… Por kësaj radhe, ndjesitë e tij komplikoheshin me një zhgënjim të ri: indiferenca e djaloshit të ri për dashurinë e tij. Ishte një dështim i hidhur që provonte tek ai se tani ishte “plakur në këtë botë vuajtjesh”… Të njëjtën gjë shkruante dhe kritiku Doris Langley Moore në librin The late Lord Byron: ”Ai kujtonte se në moshën 36 vjeçare dhe me një shëndet të keq, me shqetësimet dhe zhgënjimet e tij, ai duhej t’i dukej atij pesëmbëdhjetëvjeçari si një njeri i mbaruar; ai që kaq shumë njerëz e kishin dashur, në sytë e Lukas kishte vetëm një cilësi: që të mund të luftonte nën urdhërat e tij, me kostumin e praruar dhe xhepat plot para”. Pikërisht në këtë kohë Bajroni shkroi dhe një poezi, ku ndër të tjera shkruante:

“Eshtë koha që kjo zemër të pushojë së djeguri / sepse ajo s’mund të trondisë më një tjetër”.

Biografët duket se janë në një mendje: Dashuria për Lukas Kalandrianos e frymëzoi për poemën e fundit të shkruar nga dora e tij:

“Kur afrohej armiku dhe përgjoja mbi ty / Isha gati të qëlloja, të vriteshim të dy,

Pa mundur të shpëtonim dhe të ndanim së bashku, / Veç dashuri dhe liri…”

Edhe për shoqëruesin e tij Nicolo Argyri, që do ta angazhonte si drogman, ai do të shkruante mbi ndjenjat që kishte për të, siç lexojmë dhe në një nga letrat e shumta që i ka dërguar mikut të tij Hobhouse: “Me Nicolo-n, që është dhe profesori im i italishtes, ne jemi si filozofë. Unë jam “padroni” i tij, “miku” i tij dhe një Zot e di se çfarë. Dy orë pasi më kishte thënë se donte të më ndiqte gjer në fund të botës, për ta mbyllur, më tha se do të ishte mirë që ne jo vetëm të jetonim bashkë, por dhe “morire insieme” (“të vdesim bashkë”).

Në dhjetor të vitit 1824, të gjithë në Misolongj prisnin Bajronin. Koloneli Stanhope i shkruante mikut të tij Bowring se «Të gjithë këtu e presin Lord Bajronin si të ishte Mesia vetë». Dikush tjetër ka shkruar se ai u prit si një «Engjëll i shenjtë çlirues». Më 31 dhjetor, jo larg Misolongjit, i ndjekur nga anijet turke, Bajroni u detyrua të zbarkonte në breg. Po atë natë ai dërgoi drejt Anglisë një letër ku kishte shkruar: «Jam i shqetësuar jo për vete, por për këtë djalosh të ri që kam me vete. Do të preferoja ta bëja copa-copa atë dhe veten time, sesa të binim në duart e barbarëve». Ai ushqente një dashuri të jashtëzakonshme për të, ashtu siç kishte dashur dhjetë vjet më parë drogmanin që e shoqëronte ngado, Nicolo. Edhe ky e shoqëroi nëpër Greqi, Athinë, brigjet e Qefalonisë apo Moresë, në Patra e gjetkë.

Por le të kthehemi në piktakimin e tij me bukurinë mashkullore shqiptare. Në udhëtimin e tij të parë në Greqi e Shqipëri që në vitet 1809-1810, që ai bënte me mikun e tij Hobhouse nga Preveza në Misolongj e Janinë, ku takoi dhe kapitenin anglez Martin Leake, ai u habit me bukurinë dhe madhështinë e kostumeve shqiptare. Në Janinë, kur shkoi në hamamin e qytetit, ai nuk harroi të kujtojë në shkrimet e tij dhe ata «belli giovanni» (“djem të bukur”), të cilët i kishte parë me admirim. Në letrat e tij, Bajroni vë shpesh në dukje dashurinë e tij për shqiptarët. Ai i sheh ata pikësëpari si figura epike. Madje, pikërisht në Janinë ai filloi vargjet e para të asaj që më vonë do të ishte Çajld Harold.

Në letrat dërguar nënës së tij Katerina Gordon Bajron (12 nëntor 1809, Preveza), ai i shkruan se më 11 shtator ka lënë Maltën dhe bashkë me Hobhouse janë në Preveza tek konsulli anglez Strané. Pashai i ka dhënë një letër rekomandimi për djalin e tij të madh, Veliun, “që sundon në Moré, i cili ka influencë në Egjipt dhe që është një nga njerëzit më të fuqishëm të perandorisë osmane”. Pas 3 ditësh ai arriti në Janinë, ku mësoi se Ali Pasha ishte në Berat, ku kishte rrethuar Ibrahim Pashën e Beratit. Ali Pashës i kishin thënë se një anglez udhëtonte në trojet e tij dhe ai kishte urdhëruar komandantin e Janinës që t’i vinin në dispozicion një shtëpi me të gjitha komoditetet dhe gjithçka të ishte falas. Për nëntë ditë rresht ai udhëtoi me kuajt e pashait drejt Janinës, në një rrugë të vështirë plot përrenj e shkëmbenj që binin rrugës. “S’do ta harroj kurrë spektaklin e Tepelenës, – i shkruante ai nënës së tij. – Ishte ora pesë e mbrëmjes dhe dielli po perëdonte. Ky imazh më kujtoi përshkrimin që Skot i bënte kështjellës Bransksome me hiret e saj të Mesjetës. Shqiptarët ishin veshur me kostumin e tyre, që ishte më i bukuri në botë: fustanellë e bardhë, xhaketë e jelek veluri të praruar, pisqolla dhe kama të zbukuruara në argjend”…

Për të takuar Aliun, Bajroni kishte veshur kostumin e tij ushtarak, me shpatën ngjeshur. Djaloshi i ri ishte vërtet i bukur, dhe pashai, në sallën e madhe të veshur me pllaka mermeri, siç e përshkruante Bajroni, duke e pritur në këmbë, (çka tregonte shprehje respekti të veçantë), do të tërhiqej nga kjo bukuri gati femërore. “Një ditë më vonë takova Aliun, – vazhdonte Bajroni në letrën e gjatë të tij. – Ai më uli në të djathtë të tij dhe kishte si “drogman” një të quajtur Seculario, që dinte latinisht dhe përkthente krahas përkthyesit tim në greqisht. Aliu më tha se kapiteni Leake i kishte treguar se zbrisja nga një familje e madhe fisnike. Më përcolli nderimet për ty dhe më tha se e kishte dalluar se isha nga një derë e fisme, pasi kisha veshë të vegjël dhe flokë me bukla, dhe duart e vogla e të bardha. Veshja ime i pëlqeu. Më kërkoi që ta shikoja si një At dhe se ai më konsideronte si birin e tij… Në fakt, ai më konsideroi si një fëmijë. Njëzet herë në ditë më dërgonte bajame, ëmbëlsira, fruta dhe më thërriste të shkoja e të rrija me të, veçanërisht në mbrëmje kur ishte pak më i zënë. Aliu ishte rreth 60 vjeç, shumë i shëndoshë, jo i gjatë, por me tipare të bukura dhe sy blu të çelët dhe mjekër të bardhë. Fytyra nuk korrespondon me tipin e tij, sepse në fakt, ai është një tiran i pamëshirshëm. Por është dhe shumë trim. Dy herë Napoleoni i ka propozuar të bëhet mbret i Epirit, por ai parapëlqen më shumë aleancën me anglezët. Bonaparti i ka dërguar madje dhe një kuti “tabakoje” me portretin e tij. Por ai do më shumë origjinalin sesa kopjen e tij… Në fakt ai ishte një At për mua. Më dha letra rekomandimi, një eskortë dhe të gjitha lehtësirat që mund të imagjinohen. Bisedat tona të fundit ishin për luftrat, udhëtimet, politikën, Anglinë. Ai thirri luftëtarin e tij Vasili dhe e ngarkoi të më mbronte nga çdo rrezik. Si të gjithë shqiptarët, ai është trim dhe tepër i ndershëm… Raca e tyre është ndoshta me tiparet më të mira të njerëzve në këtë botë….”

Por dhe shqiptarët e deshën dhe e çmuan Bajronin, pasi ndryshe nga personazhet që vinin nga Perëndimi, Bajroni ishte ndryshe nga ata. Ai dinte ta falte menjëherë dashurinë dhe miqësinë e vërtetë. Interesant është fakti kur gjatë një udhëtimi, kur ai ishte në ishujt e Salaminës, Bajroni u sëmur, madje ethet e tij ishin të tmerrshme në Olimp. Ai donte të shkonte drejt Misolongjit, por gjendja e tij u rëndua aq shumë sa që dy shqiptarët që e shoqëronin, Vasili dhe çami Dervish Tahiri, u frikësuan për rrezikun e vdekjes së tij dhe i vunë koburen doktorit italian që po e mjekonte: ose ta shëronte, ose ndryshe do ta vrisnin. Në një nga letrat e botuara në librin për lordin anglez Bajroni, portreti i njeriut të lirë, shkruhej se “Pesë ditë ai vuajti në shtrat nga ethet. Më vonë ai do të thoshte se po mos të ishin dy shqiptarët që e kërcënuan për vdekje doktorin, ai do të kishte vdekur”. Më së fundi, më 2 tetor të atij viti, Bajroni shkruante se “Natyra e Jupiterit fitoi mbi doktor Romanelli-n”. Për dy shqiptarët, Bajroni ishte miku i shenjtë, apo miku i Zotit, dhe ata ishin betuar se do ta mbronin atë me jetën e tyre.

Biografët e Bajronit sjellin dhe një fakt tjetër interesant, kur Bajroni me dy shqiptarët bridhte nëpër Athinë, ngjitej në Akropol, shkonte gjer në Maratonë dhe më pas rikthehej të takonte miqtë e tij në Athinë. Një grup grekësh e kishin pikasur dhe ata e dinin se ai kishte para, me të cilat ndihmonte kryengritësit, por siç shkruan autori, “Kur panë dy shqiptarët e tmerrshëm, ata hoqën dorë nga plani grabitjes”. Ndeshja me shqiptarët do të kthehej padyshim në një gjakderdhje të tmerrshme. Në një rast tjetër, ai i shkruante mikut të tij, konsullit anglez në Patras, zotit Strané: “I dua shqiptarët… Para një jave, një shqiptar na ndihmoi të shpëtonim nga mbytja e anijes turke, pasi na ushqeu dhe na strehoi në breg (bashkë me Hobhouse, Fletcher, dy shqiptarët e tjerë, një grek dhe një prift që kishim në anije). Kur u ndamë, donim t’i jepnim ca para, por ai nuk i pranoi kursesi. U mjaftua vetëm me një fjalë se “ishim pritur mirë nga ai”, dhe se “është dashuria juaj që dua dhe jo paratë tuaja”. Këto ishin fjalët e tij”.

Por ngjarje më tronditse do të ishte ajo e ndarjes me dy shqiptarët e tij, para se ai të merrte anijen Hydra në Piré për tu nisur drejt Londrës, nga ku do të rikthehej dhjetë vjet më vonë në Misollongj, kur ishte vrarë Marko Boçari, për çlirimin e qytetit. Më keq e përjetoi këtë ndarje çami Dervish Tahiri.

Kur Bajroni i zgjati tufën e parave për ta shpërblyer për gjithë atë rrugëtim të lodhshëm në mbrojtje të tij, shqiptari ia kishte kthyer. Pastaj ai kishte kapur ballin me të dy duart dhe kishte filluar të qante me zë. Qante dhe klithte duke thënë në greqisht: “Më braktisi!”… Bajroni dhe ata që ishin përreth u përpoqën ta qetësonin shqiptarin e mjerë, duke mos e kuptuar këtë dënesë të tmerrshme të tij. Sigurisht, një skenë e tillë duhej të ishte si në skenat homerike, pasi ndarja me njeriun e dashur përjetohej si tragjedi, në një atmosferë të ndarjes së përjetshme, si një gjamë, kësaj radhe e jugut të Shqipërisë, jo për një të vdekur, por për atë që nisej në botën e largët për mos tu kthyer më. Ndryshe nga shqiptarët, greko-francezi Nicolo Argyri do t’i shkruante Bajronit letra të përlotura dashurie, ku i deklaronte se e dashuronte “fino alla morte” (“gjer në vdekje”). Dy dhembje të ndryshme, por që dallonin krejtësisht nga njëra-tjetra: në të parën, ndarja nga miku i shenjtëruar në lartësinë e Zotit; në të dytën, dashuria fizike e shpirtërore siç e gjejmë në të gjitha dashuritë midis dy sekseve.

Edhe Veli Pasha kishte qenë një personazh i çuditshëm në sytë e Bajronit, por dhe qejfli për meshkujt. Ja si i shkruante Bajron më 16 gusht të vitit 1810, mikut të tij Hobhouse (Lettres Intimes, Albin Michel, Paris): “Veli Pasha donte që të gjithë të moshuarit të shkonin andej nga i ati i tij dhe të rinjtë të shkonin me të, sipas shprehjes së tij “vechio con vechio, giovanne con giovanne” (“plaku me plakun, i riu me të riun”. Sigurisht kjo është gjë e mirë, por megjithatë, mënyra e tij që të përfshinte për beli dhe të shtrëngonte dorën në publik, ishte ngacmuese për “një të ri të dlirët” (pra për Bajronin, L.R.). Ai kishte një mjekër që i zbriste gjer në brez dhe më pyeti nëse nuk e çmoja dhe unë kështu këtë lloj rinie, duke shtuar dhe gjëra të tjera dhe duke i shqyer sytë nga Strané, aq sa më hutoi në përgjigjet e mia”.

Bajroni dhe konsulli anglez Strané, e dinin se pederastia në oborret e pashallarëve ishte normale dhe ata mbanin djem të rinj si “dylberë”. Nga Tripolica, në një letër drejtuar mikut të tij John Cam Hobhouse, më 11 gusht të vitit 1810, ai i kishte shkruar për takimin me djalin e Ali Pashës : “Veli Pasha më priti akoma më mirë se i ati. Më bëri dhuratë një kalë shumë të bukur dhe më nxiti me këmbëngulje që të takoheshim përsëri në Larisa. Kur mori vesh që s’do të shkoja në Larisa por në thellësi të tokave shqiptare, ai më tha: “Jo, mos e merr atë rrugë. Eja më mirë në Larisa, ku do të ndalem për pak kohë. Do hamë e do pijmë mirë dhe do të shkojmë bashkë për gjueti. Ai më nderoi duke më quajtur “mik” dhe “vëlla”, duke shpresuar që të ishim miq jo vetëm për disa kohë, por për gjithë jetën. Herën e parë që e pashë, ai më tha: “Djalosh trim dhe i bukur!”… Ai u tregua përbuzës ndaj shoqëruesve të mi, shqiptarëve Andrea dhe Vasili, dhe tha se do tu priste kokat po të silleshin keq me mua”.

Në vitin e fundit të jetës së tij, ose më mirë në gjashtë muajt e fundit, pas ardhjes së tij nga Italia e veriut, nga Gjenova dhe Venecia, Bajroni donte t’i jepte fund dashurisë së tij homoseksuale. Madje siç i shkruante në një letër dhe mikut të tij Hodgson, “ai do t’i braktiste veset e këqia të kësaj jete, se do t’i braktiste verën dhe kënaqësitë fizike, për tu lançuar në jetën politike dhe vepruar për të mirën”. Ndoshta dashuria që kishte ndjerë me Firencen, pas ndarjes me gruan e tij, dhe jeta aventureske që kishte kaluar më parë, e kishin bindur të fillonte një jetë të re. Udhëtimin e tij drejt Misolongjit ai e parandjente si një etapë të fundit të jetës së tij revolucionare. Por mjerisht, djaloshin Lukas nuk do mund ta harronte. Madje dhe në çastet e fundit, kur do të linte dëshirat e tij, ai kërkoi që paratë që i kishin mbetur t’ia linin djaloshit Lukas.

Javët e fundit të Bajronit midis suljotëve që e shoqëronin ishin të dhembshme. Patras kishte rënë në duart e turqve. Anijet turke patrullonin në det. Bajroni në atë kohë ishte vënë në krye të 500 suljotëve, që ishin larguar nga «trojet e tyre shqiptare», siç shkruante ai. Për të suljotët ishin shqiptarë dhe jo grekë, edhe pse ishin ortodoksë dhe të një feje me grekët. Madje, siç do të shkruante ai për Vasilin, «Ai ishte një ortodoks i bindur. Sa herë do të kalonte para ndonjë vendi të shenjtë apo kishe, ai do të bënte kryqin, por në fakt, priftërinjtë i konsideronte gjithnjë si batakçinj dhe hajdutë». Sidoqoftë, ideja e tij ishte të bashkonte prijësat e përçarë të këtij Revolucioni. Kur u sëmur në Misolongjin e lirë, Bajronin erdhi ta shikonte dhe Lukas Vaja, doktori i Ali Pashës, të cilin e kishte njohur dikur në oborrin e pashait të Janinës. Bajroni ishte në delir dhe herë pas here fjalët i thoshte disa në anglisht e disa të tjera në italisht. Pastaj bërtiste fort sikur të hidhej në luftë, duke thënë: «Përpara, kurajo!… Ndiqmëni pas! Mos kini frikë!… Bajronit i dukej se lufta kishte filluar dhe ai u printe suljotëve të tij trima. Më 19 prill të vitit 1824, zemra e tij pushoi. Atij i bënë homazhet ushtarake, siç i kishin bërë më parë dhe Marko Boçarit. Madje e vendosën në të njëjtën kishë ku kishin vendosur Boçarin. Pastaj trupin e tij e futën në një çisternë të mbushur me 800 litra alkool dhe më pas e nisën për në Angli me anijen Florida. Koloneli Stanhope, miku i tij, e shoqëronte drejt Zantes për të mbërritur pastaj në brigjet e lumit Tamise. Pikërisht pse njihej si njeri libertin, kisha nuk pranoi, që ashtu siç i takonte si lord që ishte, të varrosej në Westminster Abbey. Kështu ai u varros në varrezat e të parëve të tij, në kishën Hucknall.

Vdekja e Bajronit gjeti një jehonë të jashtëzakonshme në Europë. Ajo frymëzoi me dhjetra e qindra artistë francezë, gjermanë, italianë, anglezë, etj, duke filluar me të madhin Viktor Hygo, i cili i kushtoi poema të mrekullueshme suljotëve trima Marko Boçarit dhe Karaiskaqit, duke vazhduar me Delacroix dhe tablotë e tij mbi Markon dhe të suljotët që hidheshin si luanë në beteja. Lord Bajroni mund të kishte zgjedhur një jetë të paqtë, midis familjes së tij dhe Dhomës së Lordëve, por ai zgjodhi malet dhe stuhitë, trojet e revolucionit me heronjtë grekë e shqiptarë që ai i përjetësoi në vargjet e tij. E në këto stuhi të lirisë së popujve, homoseksualiteti i tij ishte si ajo porta e fshehtë që hapej veçse natën dhe ku përtej gjeje një tjetër Bajron, atë të dhembjeve dhe të dashurive të mëdha që siç thoshte ai, vazhdonte “fino alla morte”.

Hazir Mehmeti, Vjenë/

Ishte rrugëtimi im i parë në jug të Italisë me grupin e Prof. Rexhep Rifati. Avioni nga Vjena për në Lamezia Terme  arriti me lehtësi jugun e ngrohtë në mes tetori. Afrimi i avionit me pranë pistës ishte aq e ul sa instinktivisht rrudhja këmbët të mos më preknin në ujin lemeristë të detit. U gëzuam që prekëm tokën, shoqëruar me zërin e stjuardesës e cila uroi udhëtarët për zgjedhje udhëtimi të kompanisë Ryanair në anglisht dhe italisht, kurse unë isha kureshtar të shihja tokën e jugut pranë Detit Mesdhe nga e mendoja se mund të dukej Afrika e nxehtë. Kisha kohë të shijoi rrezet e ngrohta me pamje të bukura të natyrës ku bashkoheshin kaltërsia e qiellit me kaltërsinë e detit.  Duhej të prisja derisa do të vinte grupi tjetër nga Zvicra, Rexhepi, Osmani dhe Agroni. Për Italinë kisha lexuar shumë por jo edhe për jugun e saj të varfër, siç e cilësonin.   Kohëve të fundit mësova edhe për pjesët  jugore të saj me theks të veçantë për Kozencën, Palermon dhe fshatrat arbëresh rreth tyre. Nga mësimet e kohës del se Kalabria e Sicilia ishin dhe mbeten një Shqipëri e dytë në kulturën, artin, gjuhën dhe historinë e saj krenare. Ajo mbetet përgjithmonë malli i pashuar i vendlindjes së robëruar përtej detit nga perandoria osmane e njohur me agresivitetin e saj shkatërrues të trevave shqiptare; kulturën, gjuhën traditat, besimit, çdo gjëje.  Ngulimet arbëreshe në Kalabri me histori gjashtë shekullore janë histori gjuhe kulture, besimi dhe atdhetarie që askund në botë s’mund t’ua gjesh të vetmin shembull.  Derisa pushtuesit osman shkatërronin traditat, zakonet, gjuhën e bukur shqipe, në fshatrat arbëreshe mësohej gjuha arbëreshe, shkruhej gjuha dhe mbaheshin kongrese mbi gjuhën shqipe siç ishte kongresi në Lungra i organizuar nga Jeronim De Rada dhe intelektualet e njohur arbëresh e shqiptarë në Kalabri e Sicili dhe në Europë.

Shën Miter Korona (San Demetrio Corone) dhe
Shën Sofia (Santa Sofje d’Epiro) 
    Nga Lamezia  gjerë në Kalabrinë arbëreshe kishte dy orë rrugë autostradës dhe rrugëve lokale.  Do ndaj këtu nga vizita një javore, atë në Shën Miter Korana, Shën Sofia.. që  dallohen me arkitekturë dhe banorët e tyre të vyer të cilët kanë ruajtur gjuhën arbërishte, traditat dhe ritet e tyre të lashta gjashtë shekuj.
        Do thoni si është e mundur, kur sot brenda pak viteve mërgimtarët shqiptarë e humbin gjuhën, zakonet, kulturën e tyre? 
        Për ta kuptuar këtë duhet lexuar e mësuar mbi organizimin e jetës arbëreshe në fshatrat e tyre, historinë e tyre të dhembshme, por mbi të gjitha, për t’u bindur në gjithë këtë duhet vizituar dhe prekur nga afër ato shtëpi, ato rrugë që flasin me gjuhën e tyre.  Sapo mbërrimë në fshatin Shën Sofia, qytetarët të përshëndetnin sikur të ishin takuar dhjetëra herë me ne, sikur të ishim të njohur më parë. Nga vjen kjo, e pyeta veten time disa herë pa e ditur se vet isha thelluar në ambientin e ngrohtë vëllazëror ku të dukej se je midis vendlindjes sate e jo në një vend që kurrë nuk e kishe parë as takuar njerëzit e tij.  

    Në Sheshin Gjergj Kastrioti-Skënderbeu ulemi për pak pushim. Porosisim pije, presim pak derisa kamerieri arrin i buzëqeshur para nesh. 
            O, tungjatjeta  skulptori ynë. Si jeni?  Po, jemi aty ku u takuam herën e fundit. Të presim, – përfundoi bisedën Rexha me skulptorin të cilin e njihte shumë vjet më parë.   
  Nuk vonoi shumë skulptori arrin, le çadrën anash dhe përshëndetemi vëllazërisht.  Ai njihte vetëm drejtuesin e grupit, Prof. Rexhep Rifatin, kurse ne u prezantuam shkurtimisht,  pasi kishim kohë të flasim dhe njihemi më vonë.  

   E takova Shotë Galicën dhe të bëri të fala, – i them në shaka me respekt për skulpturën e tij të bukur në fillim të katundit, për të cilat  Rexha na foli mbi skulptorin dhe skulpturën e tij kushtua heroinës së kombit.  Heroina shqiptare sokoleshë e skalitur skulpturë qëndronte krenare me gërshetin e saj madhështor mbi të cilin shkëlqente plisi i bardhë me historinë e tij mijëra vjeçare.  Sa u gëzova! Sa u ndjeva krenar! Nga brenda shfletoja fjalët e gjyshes sime Nëna Qamë, e cila kujtonte Shotën në Kollën tonë, kujtonte historinë e Azem Bejtës, madhështinë e trimërisë së tij, kujtonte plagët e fundit të tij dhe xhamadanin e tij të larë në gjak të ruajtur në arkën e saj.  Nuk e kisha dëgjuar e as pritur një befasi kaq të këndshme.
        Hevzi Nuhiu,  qeshi dhe falënderoi. Është skulpturë që doli nga frymëzimi nga heroina, gruan sokoleshë shqiptare besnike në luftë me burrin. O, sa i ka hije plisi mbi gërshetat dhe bistakun e zi, a ka skulptor që nuk do frymëzohej! Atë kohë kisha mall të madh për vendlindjen matan detit, – tha i emocionuar Hevziu pa zënë mirë vend në karrigen e drunjtë. 

          Hevziu është arbëreshi më i ri nga Presheva, – e prezantoi me shaka Rexha, mikun e tij me të cilin ishte takuar disa herë më parë në udhëtimet e tij.
        Hevziu fjalëpakë dhe i matur na shikonte i buzëqeshur m radhë secilin sikur donte të na pyeste të gjithëve për Preshevën, Kosovën për hallet e tyre të shumta.  Xhaketa e tij e  lagur pikonte mbi tokën e sheshit qendror kurse mbulesa rrapëllinte nga shiu që binte. 
          Takimi ynë, biseda nuk do mbaronte kurrë për çka agjenda jonë nuk  priste. Na priste bujtina, pushimi nga rruga, qetësimi dhe përshtatja në ambientin e ri, na priste Shën Adriani historik.  Mot me shi i cili lagte çdo cep dheu, çdo qime floku dhe depërtonte thellë në palcën e dheut. Të nesërmen, 23 tetor 2021, u takuam sërish me skulptorin. Vetura që kishim huazuar në aeroport ishte e vogël por e përshtatshme për rrugët kodrinore të Kalabrisë me shumë lakesa. Veturën ngiste më i riu prej nesh, Agroni me kujdes dhe ne kishim kohë të mahiteshim me te që t’i jepnim sado pak freski, zaten ai e mbante në timon suksesin e udhëtimit tonë. Pas kafes së mëngjesit në shesh, me dëshirën e Hevziut  e shoqërova në veturën e tij, ishte nderim të mos e lë vetëm.  Pas disa minutash arritëm në oborrin e liceut Shën Mitër, (San Demetrio Corone), një lokalitet i njohur me histori të veçantë jo vetëm në Kalabri e Itali, por edhe për shqiptarët e Shqipërinë me kolegjin e famshëm të Shën Adrianit ku punoi dhe veproi Rilindësi ynë i madh Jeronim De Rada      Shiu që binte pengonte fotografimin ashtu siç ne dëshironim të ngritur në këmbë secili me celularët e tija, kurse Rexha përveç celularit kishte dy kamera tjera, njëra e vogël e ngjashme me celular, kurse tjetra fotoaparat me objektiv të fuqishëm që nuk lejonte dyshim. Edhe, ashtu ne fotografonim, por Rexha ishte mjeshtri nga i cili pritnim pamjet e bukura. Muret e lashta të liceut dallonin nga pjesa e ndërtesës së re ku lexuam mbishkrimi mbi të cilin valëvitnin rëndë flamujt e lagur.  Derisa Rexha fotografonte sikur të ishte për të parën herë këtu, ne pritnim fjalët e skulptorit tani vendës, arbëreshit më të ri në Kalabri,  Hevzi Nuhiut. Shpjegimi i tij ishte  me shumë respekt  mbi liceun e njohur historinë, rëndësinë e tij, namin e tij i cilit mori dheun shekujve.   Pragu i vjetër shekullor i liceut, një gur kalabrez,  kishte gjurmë nga hapat e mijëra studentëve shekujve. “Ja, e shihni këtë gur pragun nën portën shekullore të drunjtë? Këtu ka shkelur këmba e Avni Rrustemit, student së bashku me shokun e tij të klasës, nga këtu ata u nisën në rrugën e tyre për të vrarë pashallarë e mbretër antikombëtar, – tha Hevziu i emocionuar dhe vazhdoi me historinë pa harruar të Heroit të Kombit, Avni Rrustemi dhe figurave tjera madhore kombëtare student të liceut.

         Në mbrëmje Hevziu na ftoi në atelienë e tij pjesë e kompleksit të  restorantit dhe bujtinave ku shijuam darkë të shijshme me specialitete kalabreze shoqëruar me pije të njohura vendore.  Mbi të gjitha shijuam artin e skulptorit viteve i skalitur në skulpturat e drurit e gurit.  Pamjet e tyre të punuara me shije të mbanin afër, format e tyre të shtonin fantazinë dhe kënaqësinë shpirtërore. Elementet kombëtare shqiptare i gjeje në secilën prej tyre, aty fliste malli i artistit për vendlindjen e tij, Preshevën e bukur.  Ishte mbresëlënëse biseda me pronarin e restorantit dhe kompleksit të bujtinave, kjo i  pasuroj njohurit tona mbi jetën arbëreshe dhe Kalabrinë. Mësuam se vaji i ullirit dhe vera kalabreze janë të njohura jo vetëm në Itali, por edhe më gjerë.   Vizita në atelienë  e Hivziut  ishte mbresëlënëse e pa harruar e cila e pasuroi qëllimin e vizitës sonë. Fotografitë e shumta artistike do mbesin albumeve të freskuara me artin gjenial në skulpturat e veçanta dhe të rralla në Itali dhe Evropë.      

     Nuk mund të kaloje hapin pa e prekur miqësinë e madhe të dy gjenive të artit, miq të pandarë mbi tridhjetë vjeçare; Ibrahim Kodra dhe Hevzi Nuhiu.   “Mbi tridhjetë vjet ishim në shoqëri të ngushtë me Ibrahim Kodren takoheshim çdo ditë. Nuk kishte festë apo program ku ishte i ftuar dhe të shkonte vetëm, por gjithnjë me mua. Kur vonohesha rastësisht, e gjeja të mërzitur pranë karriges sime boshe me ushqimin para të pa prekur, nuk e fillonte pa qenë ynë aty të fillonim së bashku.   Më pyeste për çdo gjë. Më tregonte gjëra nga jeta, nga mendimet e tij që kurrë nuk do i harroi. Edhe tani pas disa viteve me mungon shumë në jetë, ishte një gjeni,”- thoshte i mallëngjyer për mikun e tij, piktorin gjenial me kubizmin e tij të cilin e njohu Italia dhe Evropa.  Kubizëm i lindur frymëzim nga ndërtesat shekullore katundeve arbëreshe ku e kaloi jetën e tij. Rexhep Rifati, drejtues i ekipit i dinte saktësisht shtëpitë karakteristike arbëreshe në fshatra dhe pa përtim si djalosh i ri, vraponte para neve drejt tyre dhe sërish i fotografonte nga kënde të ndryshme, në Ungra, Çifti e fshatra tjerë arbëresh shijuam pamjet e shtëpive frymëzuese të gjeniut  tonë. Ato shtëpi nuk ishin vetëm mure, ato ishin më shumë se aq, ato flisnin me gjuhën e shpirtit dhe jetës së  banorëve të tyre. Ato lotonin së bashku me shpirtrat e banorëve nga malli për mëmëdheun për tej detit, për Morenë e bukur ku preheshin të parët e tyre, shpirtra e tyre që flisnin porosi gjithandej fushave, kodrave e bjeshkëve shqiptare të mos harrohen.  Flisnin dhe këndonin në partiturë loti Himnin Arbëresh “Moj e bukura More”. Këngë e lot, lot e këngë ishte jeta larg Mëmëdheut shekujve. Atje kam, atje kam. Atje kam unë zonjën nan.  Moj e bukura more. Si te lash e me ste pash.”  Në qendër të Shën Sofisë ngritët vepra e artit kushtuar lotit Loti Arbëresh një vepër origjinale arbëreshe në shpirt e zemër.  Ku ka vend tjetër që ka një vepër aq kuptimplote shekujve? 
    Hevziu asnjëherë nuk e harroi vendlindjen e tij, por e kujtoj dhe nderoi me veprën e tij. Kudo në takime, ekspozita, projekte arti e projekte tjera ai e afirmoj çështjen shqiptare. Shpesh shpirti i tij prej artisti, hidhërohet e vuan nga dobësitë tona që e pengojnë ecjen e shoqërisë shqiptare drejtë progresit, pengojnë afrimin e kombit me civilizimin evropian. Jo njollosjen e kulturës kombëtare nga kulturat e pushtueseve aziatik e sllav.  Shpirti i tij krijues gjeti burim frymëzimi nga veprat e figurave kombëtare që dhanë shumë për lirinë dhe prosperitetin e kombit.  Kjo shihet kudo në skulpturat e tij në dru e gurë.   Ishte viti 2006 kur Hevziu sapo arrin në grykën e Preshevës, aty ku shkëmbinjtë qëndruan krenar në stuhitë shekujve, ai e sheh fytyrën e Shën Terezes dhe ndalet.
        Po shoh diç apo më mashtrojnë sytë, – pyeti pasi u qetësua ca.
        Është Shkëmbi i Grykës, – i tha bashkudhëtari, një bashkëfshatar i afërt që e kishte pritur në aeroport.
        Pas gjashtë muajsh, shkëmbi i madh mori fytyrën e Nënë Terezës – Shenjtores sonë zemërmadhe. Me 16 nëntor të vitit 2006, zbulohet portreti i saj në shkëmbin e grykës që përcjell ardhje e shkuarje nga Presheva  shqiptare.  Të gjithë u mrekulluan me idenë, veprën dhe sakrificën e skulptorit mendje ndritur.  Në përurim, mysafir  rasti ishte Dr. Dom Lush Gjergji, njeriu e fjalës atdhetare që bashkon e fisnikëron. Njeriu që mësoi e mëson tjerët me frymën njerëzore e kombëtare të Shën Terezes. Po japim disa fjalë të tij me rastin e hapjes solemne.  Dr. Dom Lush Gjergji:  “Hevzi Nuhiu, i cili e pati këtë frymëzim, e pa këtë shkëmb, këtë gur, sikur gjithë ne, por në gurë, sikurse Mikelangjelo i famshëm dikur i cili e pa Moisiun e robëruar, ashtu edhe Hivziu e pa Nënë Terezen në këtë gurë dhe na e dhuroi portretin e saj që me buzëqeshje, me mirësi, me dashuri, uratë të na mbron para  zotit prej çdo të lige e prej çdo të keqeje.” 
        Në njërin nga këndet e sheshit, Fevziu skalit Shotë Galicën heroinën shqiptare në zemër të Kalabrisë, në Shën Sofia, aty jo larg ateliesë së tij. I duhet, frymëzimi merr formë nga kënaqësia e shpirtit që përjeton nga mundi i mendjes dhe duarve të tij. Ai vet është skulptor e poet që i jep shpirt personazheve që ngushëllojnë sadopak kur gërryen malli për legjendat e mësuara nga gjyshërit. 
        Nuk kanë të ndalur frymëzimet dhe veprat artistike të Hevziut derisa shumë nga ato do jenë pjesë koleksionistë e Henry Moore-së  i njohur me koleksionet artistike në gjithë globin. Disa nga emrat e veprave: Kosova e zbrazët, Ushtari i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Dashuria e Nënës, Nëna Terezë, Gruaja me veshje kombëtare, Përqafimi, Shotë Galica, Lodhja e jetës, Të përndjekurit, Familja, Pamja poetike, Gruaja ulur, Meditimi e shumë tjera punime anë e këndë Kalabrisë, Italisë e më gjerë.  Ai mori pjesë me veprat e tij të artit në shumë ekspozita në Kalabri, Itali dhe qendra tjera në kontinent.                                                  Nga gjithë këto që përjetova nga shumë vizita në Kalabri e Sicili është,  se të vizitosh Shën Sofinë e Shën Mitrin pa e takuar Hevzi Nuhiun është mangësi e pa falshme. 

   Mjeshtri i madh, Ibrahim Kodra thotë: Ai në veprat e tij jep një liri poetike të veçantë për t’u trajtuar , si një nxënës primar i Henry Moore-ust”.  Kur gjeniu i pikturës jep një vlerësim, kjo është vula e madhërisë së autorit.  Përmes artit të tij tregon gjendjen e tij shpirtërore si pjesë e tërësisë kulturore e historike të popullit të tij. Këtë do ta shprehë Zoti Giuseppe Maadoi: “Në veprat artistike të Hevzi Nuhiut rrezaton shenjtëria për vlerat e etnisë së tij të cilat zgjerohen natyrshëm dhe përfshijnë në mënyrë tërësore njeriun”
          Si pjesë e grupit të Prof. Rexhep Rifatit  Shën Sofinë dhe Shën Mitrin e vizituam tri herë ku gjithnjë shoqërues e kishim skulptorin Hevzi Nuhiu. Dhe çuditërisht, në tri vizitat moti ishte me shi. E fundit ishte me grupin e studentëve shqiptarë nga Zvicra. Hevziu me shpjegimet e tij të lente përshtypje të një cicëroni profesionist.  
        Hevzi Nuhiu u lind në fshatin Çerevajkë në malësinë e  Karadakut të Preshevës. Shkollën fillore e mbaroi në vendlindje, gjimnazin në Preshevë ndërsa studimet  në gjuhën shqipe dhe Letërsi në Akademinë e Shkupit.  Nga viti 1983 jeton dhe vepron në Shën Mitër Korona ( San Dometrio Corone), rrethina e  Kozencës, pjesa e Kalabrisë ku dallohet me fshatrat  arbëreshe në Itali. Hvziu ka gjetur një ambient të rehatshëm për punë,  ku ruhet arbërishtja me ritet e veçanta të cilat arbëreshët morën nga atdheu, Arbëria e Gjergj Kastriotit Skënderbeut.