Kristaq  BALLI 

Me rastin e 120 Vjetorit të Lindjes 

Gurë Kilometrikë në Jetën dhe Veprimtarinë Artistike 

Më 28 Nëntor  mbushen 120  vjet nga  lindja  e Gjon Milit, artistit shqiptaro – amerikan  me famë botërore.

Historia e jetës, veprimtarisë dhe karierës së tij ekstravagante, sensacionale dhe  inkandeshente, si drita fotografike strobe që ai përdori, nis rëndom si ajo e shumë emigrantëve të tjerë korçarë, që u ndanë me atdheun e tyre nativ qysh shumë të rinj për për t’u arsimuar e edukuar dhe,  më pas, për t’iu nënështruar dhe dedikuar tërësisht punës  agresive, por edhe  pasioneve, entusiazmit, fantazisë, talentit e ëndrrave të tyre humane.

 I lindur  dhe pas një fëmijërie të hershne në Korçë, familja e madhe  Mili emigroi së   pari në Rumani, ku kishte një komunitet shqiptarësh, kryesisht nga Korça. Adoleshencën e rininë e parë e jeto në Bukuresht, ku edhe u shkollua me arsim të mesëm në  Kolegjin Kombëtar “Gheorghe Lazar”  të kryeqytetit rumun. Kur ishte 19 vjeç, më 1923 ai shkoi në Boston të ShBA. Menjëherë, aty nis e vijon studimet universitare në degën e inxhinierisë elektrike në një prej universiteteve më të zëshëm në botë, Institutin Teknologjik të Massachusets, (MIT). Gjatë jetës studentore ai ka eksperimentuar sprovat e tij të para të pasionit dhe prirjeve në fushën e fotografisë. Njëheresh, ushtroi edhe talentin e tij  në letërsi, me ç’rast, në mes të krijimeve të tjera, ai në 1928-29 boton edhe disa proza të shkurtra letrare (“Larg”, “Endërr” dhe “Nëna” në gazetën “Dielli” dhe në revistën letrare “Studenti shqiptar” të Odise Paskalit në Torino).  Ai luan, gjithashtu, në oboe, madje në vonë do të praktikohej edhe në piano,  duke shprehur, pra edhe prirje muzikore që do ta ndihmojnë atë në krijimtarinë e tij artistike. Bahun e kishte kompozitorin e tij favorit dhe e dëgjonte dendur. Me to është e lidhur njohja dhe miqësia me Faik Konicën, apo aktivizimi  si redaktor  në gazetën “Dielli” dhe në Shoqërinë Panshqiptare “Vatra”,  të cilAt kanë ushtruar  një nxitje vendimtare për jetën mëmëdhetare,  intelektuale e artistike të Gjon Milit. Për këtë vetë Mili shkruan: “…zura miqësi me Faik Konicën, një mik i vjetër shqiptar. Një shkrimtar elegant, një humanist i kulturuar dhe një intelektual i mprehtë, Konica, nxiti interesin tim për artet, veçanërisht për kinematografinë”. (Gj.Mili-Photographs & Recollections- Boston, 1980- faqe 18). Profesionin e inxhinierit e ushtron fillimisht për 10 vjet rresht  në kompaninë elektrike  “Westinghouse” deri në vitin 1937,  ku ai është marrë kryesisht me punë dhe aktivitete të natyrës shkencore në dobi të  zbulimit dhe përmirësimit të teknologjive dhe paisjeve shkencore të ndriçimit dhe optikës. 

Mandej do të shkëputet prej saj, për t’iu kushtuar përfundimisht kamerës së errët, me të cilën do të lidhej me valenca të pashkëputura gjithë jetën. Edhe për filmin ka patur synime profesionale, madje ai fantazonte se një ditë do të shkonte në Hollivood, të cilin e arriti artistikisht shpejt, më 1942.

Më 1934 ai hapi ekspozitën e tij të parë jo formale fotografike.

 Ndërkaq,  më 1937, ai njihet gjatë një simpozium shkencor, në universitetin ku  kishte studiuar, me profesorin dhe shkencëtarin Harold Edgerton (1908-1988), i cili konsiderohet si shpikësi i fleshit elektronik (drita stroboskopike, blici, 1931), që krijonte mundësi të reja moderne fotografimi dhe që u bë për Milin katalizatori i fotografisë  futuriste dhe gjenialitetit të  tij profesional në këtë art pamor.  Pas një sërë eksperimentimesh fotografike me dritën elektronike e bashkëpunimesh me Edgerton, i cili ia fali shpikjen e vet artistit për ta rigjeneruar atë artistikisht, po në këtë vit fillon  punën e tij si fotoreporter  në revistën e re “Life” të New Yorkut, aso kohe  e për shumë vjet rradhazi  e mirënjohur botërisht, e cila do të ishte për Gjon Milin afirmuesja e e krijimtarisë fotografike tepër inovative, të sukseshme e të admirueshme nga një opinion i gjerë artistik e shkencor botëror. “Në këto vite revista dhe fotografi filluan rrugën e tyre të lavdisë…Kjo përzierje e algjebrës me harmoninë do ta bënin Milin një nga fotografët më të njohur në Amerikë”(Andrea Visokov) Edgerton thotë për Milin: “Ai njohu forcën e dritës strobe dhe për vite na udhëhoqi në këtë fushë në një rrugë me të vërtetë imagjinare.” Foto të tilla si ajo e daljes së një predhe nga gryka e topit, me shpejtësi shkrepjeje të fraksioneve  një të miliontën e sekondës (1942, e cila u quajt shpikja e shekullit), ajo e baletit “Lindy Hop”(1943), qindra foto stroboskopike në faqet dhe kopertinat e revistës “Life” e të revistave të tjera, ku ai pati kontrata të shpeshta, të personaliteteve të shquar artistikë,  kulturorë, shkrimtarë, piktorë, balerinë, sportistë, shkencëtarë, supermodele, aktorë, muzikantë, politikanë,  nudo, fotomontazhe, etj., shfaqen nëpërmjet një filtri abstragues, krijues, e estetik të një niveli shumë të lartë.

Ekspozitën e parë vetiake “Dance in Movement”  (Vallzim në Lëvizje) e ka hapur në Muzeun e Artit Modern-MoMa në fillim të vitit 1942.

Në Janar 1943 në galerinë fotografike të Muzeut të Brooklin u çel ekspozita e përbashkët me Harold Edgertonin “Stroboscopic Photography” (Fotografia Stroboskopike)   Të kësaj kohe (1943) janë edhe  veprimtaritë e famshme të të ashtuquajturave “Jam Sessions”, të iniciuara nga vetë Gjon Mili dhe  Norman Granz, sipërmarrësi dhe prodhuesi më i madh i disqeve në ShBA, párti, apo mitingje, mbrëmje të gjata artistike  me dashamirës e profesionistë  të artit e kulturës ku improvizohej e interpretohej krijimtaria e re letrare, vizive e muzikore e ku rriheshin debate estetike e kulturore. Nga këto mbrëmje Gjon Mili njihet si autor filmimesh dhe një sërë botimesh e regjistrimesh interpretative muzikore në disqe,  filma (sot edhe në CD). Veçmas studioja e tij u quajt edhe “Athina  e Nju Jorkut” (Henri Cartier Breson ).

Ekspozitën e parë jashtë amerike të Gjon Milit në vitit 1946 në Paris e inauguroi me  entusiazëm filozofi e shkrimtari i madh Zhan Pol Sartri. Midis të tjerash ai ka shprehur këtë konsideratë: “Për atë ka një pafundësi mënyrash të fotografuari, siç është pafundësia e gjërave që na rrethojnë”

Por pasioni për filmin nuk i ishte venitur. Midis filmimeve të ndryshme, ai shpërthen nëpërmjet  një filmi të bujshëm muzikor, më 1944,  të gjatë vetëm 10 minuta, por i një niveli artistik mjeshtëror, që e bëri të famshëm në të gjithë Amerikën e sidomos në botën e muzikës xhaz e bluz. Filmi duket sikur përbëhet prej një shumatore  qindra sekuencash e tablosh fotografike sipas stilit origjinal të Gjon Milit. Filmi nën emrin “Jammin’ the Blues”, me muzikantët e shquar të top jazz  Lester Young, George Red Callendar, Harry Edison, Marlowe Morris, etj.  është nominuar për çmimin Oscar më 1945. Ai  vijon të shfaqet edhe sot. Për hir të këtij suksesi pianisti Mary Lou Williams kompozoi në respekt të realizuesit të tij një pjesë jazz me titullin “Gjon Mili Jam Session”. Gjon Milit i atribuohet edhe një film tjetër dokumentar prej afro 3 minutash të titulluar “Henri Cartier-Bresson”, ku ky fotograf i shquar francez është duke kërkuar çastin vendimtar të fotografimit. Ndërkaq, pas disa vitesh gjenden materiale bruto regjistrimi të një filmi të ri muzikor  ala “Jam Sessions”, por ai ka dështuar për arsye financiare. Ka xhiruar me skenar të tijin edhe filma të tjerë dokumentarë, si “Improvisation”, apo disa sprova të tjera  kushtuar veprës së Pablo Casals-it, Shon O’Kejs-it, Henri Breson-it etj. 

Viti 1949 kur ai u takua me piktorin e famshëm Pablo Pikaso në Francë e kur ai realizoi ciklin me foto “Vizatimet me Dritë”, ku piktori  pozonte duke vizatuar me bilë elektrike në ajër, ishte nga më të veçantit e më të bujshmit e jetës dhe krijimtarisë së së tij. Ky cikël fotosh përbënte një vepër të dyfishtë surprizuese të Pablo Pikasos dhe Gjon Milit. Pablo Pikaso, kur pa fotografitë që ai i kish bërë, u shpreh: “Edhe me teknikë krijohen vepra artistike”.  Me Pikason e vizatimet e tij në epiqendër, por edhe me shumë piktura të tij, ai realizoi shumë fotografi, aq sa nga kujtimet dhe mbresat e tij miqësore, artistike e estetike  me piktorin e madh,  më 1970, Mili botoi librin katalog “Picasso’s Third Dimension” (Dimensioni i Tretë i Pikasos).  

Nga fundi i viteve ’40 ai rralloi fotot me teknikën  stroboskopike:  “pas një dekade unë u vela  me dritën strobe sepse kisha bërë pothuajse gjithçka dhe nuk doja të përsëristja veten”. Por jo përfundimisht. Herë pas here ai kujtohej,  ngarkonte bateritë, kondensatorët, ndriçuesit e  paisjet e tjera strobe dhe këtë e bëri deri në fund të jetës. Për disa kohë, përkohësisht, ai punoi si ndihmës i fotografit shumë të famshëm Edward Weston,  por pa u shkëputur  asnjëherë nga revista “Life”  Në disa  foto të këtyre viteve firmën e mjeshtrit e gjejmë me vulën  “Mili Studio”.

Në vitet 1950,  Gjon Mili ishte në kulmin e popullaritetit.

Në Janar vitin 1950, bashkë me fotografin e njohur Robert Kapa  kanë  hapur ekspozitë në  Mueun e Artit Modern MoMA  me foto kushtuar  Pikasos. Kjo ekspozitë me 70 foto është çelur edhe në Paris në Galerinë Salon De Mai  në vitin 1952. (Life.com).

Më 1955 Mili mori pjesë në ekspozitën më të madhe kolektive botërore të fotografëve të  shekullit të kaluar në ShBA dhe vende të tjera me emrin “Familja e Njeriut” me 5 foto, midis të cilave “Nudo, duke zbritur shkallët”

Më 1959 në një sondazh të revistës amerikane  “Popular Photography” ai konsiderohet si një nga 10 fotografët më të mirë bashkëkohorë të botës. Ja si e shpjegon ai angazhimin e vet:

 “Brezi im  ardhi në një kohë kur fotografia po avanconte  me kërcime  e bume, duke krijuar nxitje për të eksperimentuar dhe  tentuar shtigje të reja.”

 “The Magic of the Opera” (1960) është libri i parë fotografik kushtuar historisë së Operas Metropolitane të Nju Jorkut me fotografi të vyera operistike nga Gjon Mili dhe  të ilustruara me tekst nga Mary Ellis Peltz (bashkautore), drejtore e arkivës të operas metropolitane. 

Tepër tragjik shfaqet viti 1966, kur fotografit i digjet studioja e tij në Manhatan, një nga më të mëdhatë e më të përshtatshmet në botë,  dhe bashkë me të foto, shumë materiale fotografike, shkrime dhe korrespondenca e tij, që do ti krijonin një kosto e humbje të dhimbshme materiale e shpirtërore për gjithë krijimtarinë dhe jetën e tij. 

Në vitin 1970 ai boton katalogun me foto e tekst “Picasso’s Third Dimension” kushtuar jetës dhe veprimtarisë së Pikasos.

Ekspozita  fotografike bienale në Musée Des Arts Décorativs, Arle  të Francës në verën e vitit  1971 iu kushtua krijimtarisë së Gjon Milit.

Në  vitin 1971 është i vetmi fotograf i  autorizuar ndërkombëtarisht për  pasqyrimin fotografik të procesit të fotografimit gjatë gjykimit të një prej krerëve SS të shfarosjes së ebrejve gjatë Luftës së Dytë Botërore, Adolf Eichman.

Viti 1973 cilësohet si i veçantë për arsye se ai merr pjesë si fotoreporter i revistës “Life” në gjyqin e Skandalit të Uotergeit-it, ku ai realizon fhjetra foto psikologjike dhe një foto kryevepër që përdoret si emblemë e pasqyrimit të kësaj ngjarjeje.

Nga vitet 1970 deri thuajse në fund të  jetës  Gjon Mili e nënçmoi interesin e opinionit rreth tij, revistat filluan ta harronin. Më 1980, me rastin e 75 Vjetorit të lindjes, në Nju Jork u çel ekspozita retrospektive  me 140 punime të tij dhe  Shoqata e Grafistëve të Nju  Jorkut botoi librin autobiografik të pregatitur ngs vetë ai:  “Gjon Mili Photographs & Recollection”,  libri më përfaqësues, ku përfshihet një pjesë e krijimtarisë dhe kujtimet e refleksionet estetike të piktorit për fotografinë dhe artet e tjera.

Gjatë fundit të viteve të tij të krijimtarisë ai dha  leksione e ligjërata mbi fotografinë nën prizmin e veprës dhe përvojës  së tij në disa universitete e kolegje artistike amerkane.

Ai nuk krijoi ndonjë lidhje të qëndrueshme familjare dhe nuk la pasardhës. 

Vdekja e fotografit më 1984 (disa vjet më parë ai kishte pësuar një aksident automobilistik në Manhattan dhe shëndeti e personaliteti i tij ishin dëmtuar shumë), megjithatë, nuk e zgjoi  opinionin artistik. Ndërroi jetë për shkak të një pneumonie në  Stamford Connecticut të ShBA. Në varrimin e tij kishte shumë pak shqiptarë.   Një valë e  re interesi për fotografinë dhe njëheresh për Gjon Milin u vu re vetëm në fund të shek XX dhe fillim të shek. XXI

Më 1994, në librin e fotografes Susan Kismariç “American Politicans” (foto  1843-1993), New York, janë botuar edhe dy fotografi me temë politike të Milit. 

Për nder të tij, dhjetë vjet pas vdekjes, në fund të vitit 1994, në Haward Greenberg Gallery të Nju – Jorkut u paraqiten punë të bëra prej tij në harkun kohor 1930-1970, si dhe objekte nga jeta dhe vepra e Milit në lëmë të fotografisë dhe filmit. Interesi për këtë ekspozitë retrospektive ishte i tillë, saqë nga kritikët dhe vizitorët u quajt “ngjarja e vitit në fushën e fotografisë”. (Q. Vrioni: Gjon Mili – fotografi më i shquar shqiptaro-amerikan i shekullit.)

Qysh prej vitit 1998 Instituti Teknologjik i Massachusets organizon  çdo vit konkursin fotografik “Mili & Edgerton” për fotografë të rinj në homazh të një profesori dhe  një studenti të shquar të tij.  Në Kosovë,    prej 2001, çdo vit gjatë një ekspozitë ndërkombëtare  jepet çmimi Gjon Mili dhe 

një shkollë mban emrin e tij. 

Në vitin 2000 fotografia e tij  e Pikasos duke vizatuar me dritë ze vënd në botimin e 500 fotografëve më të mirë   të 59 vendeve të botës në të gjitha kohrat – albumin “The Photo Book” të shtëpisë botuese angleze “Phaidom”..

Fotoja nga një ndeshje basketbolli ndërmjet universiteteve amerikane, bërë në vitin 1951, është zgjedhur ndër 100 fotot sportive më të mira të shekullit XXMë 2006  në Galerinë Kombëtare të  Arteve, Tiranë është çelur ekspozita me foto të Gj. MIlit nga fotografi i njohur shqiptar Roland Tasho.

Gjon MIli konsiderohet si fotografi i dritës dhe errësirës në kundradritë, me gjithë nuancat  e errëta dhe me hollësitë e dritës mbi profilet e muzikantëve të shquar zezakë.

Kështu, figurën brilante humane dhe intelektuale të Gjon Milit mund ta  përcaktojmë në mënyrë sintetike  si një inxhinier e  shkencëtar novator; një fotograf dhe  fotogazetar të shquar  klasik e modern, që  bëri zbulime e 

përparime të jashtzakonshme në fotografinë mediatike dhe atë artistike e komerciale në shumë  gjini si foto në lëvizje, foto stroboskopike, vizatime me dritë, fotot me dy ose disa shkrepje, fotot me mbivendosje,  portrete ku shfaqet si një portretist botëror, fotot moderniste pa formë, foto shkencore, fotografi politike, peizazhe, monumente  historike dhe arkitekturore antike e moderne, fotografi nudo, etj.;  një kineast ledhatar e të përkorë  të muzikës xhaz, një letrar të sprovuar në disa libra-katalogë madhore memuaristikë, prozë, tregime, reportazhe  ese, kujtime, gazetari, etj., një veprimtar mëmëdhetar e nostalgjik i atdheut të tij të lindjes, Shqipërisë.

Krijimtaria e botuar e Gjon Milit gjendet kryesisht në revistën LIFE ku ai punoi gjithë jetën, por edhe në ekspozita të shumta vetiake e të përbashkëta, retrospetive para e pas vdekjes së tij, të cilat  vijojnë  edhe sot në të gjithë botën. 

Kështu, vetëm gjatë ‘Erës së Artë’ të revistës LIFE (1936-1972)  Gjon Mili ka  botuar  aty në mënyrë të pandërprerë në 355 numëra të saj e thuajse në të gjitha rubrikat. Në shumë prej revistave ai ka botuar njëheresh edhe në dy apo tre rubrika, që do të thotë se sipas përllogaritjeve tona deri në vitin 1972 ai ka botuar mbi  3. 500 foto,  përveç botimeve në libra, katalogë, 

organe e revista të tjera,  si dhe të një numëri edhe më të madh në LIFE.com. 

Po aq i shpeshtë është edhe prezantimi i tij në ekspozita vetiake, apo të përbashkëta të nivelit amerikan e botëror në dhjetra vende të globit. Sipas kërkimeve e gjetjeve tona janë mbi 100 ekspozita të tilla, ku paraqiten veprat e tij surprizuese fotografike.  

Në koleksionin e revistës LIFE Gjon Mili  është autor i fotoballinave të saj në  26 numura.

        Gjon Mili ishte një njeri i vetmuar, ai jetonte në botën e tij  ekzotike të artit. Pelegrin, bohem i kësaj jete tokësore që ai e shijoi me pasionin e talentit dhe gjenisë së tij, për të shkrepëtirë dhe për t’u  fashitur  si imazhi stroboskopik i dritës së tij artistike.  

Gjon Milin mund ta konsiderojmë si një njeri-gjenerator që zbuloi e krijoi në fotografi raporte e marrëdhënie  të panjohura, të reja midis kohës, lëvizjes, hapësirës. Disa herë është thënë se ai i ka ndaluar ato, i ka deformuar, i ka shpërthyer  ato,  ka luajtur me to edhe në mënyrë absurde  ka kërkuar një dimension tjetër midis tyre.  Nga kombinimi i konceptit fizik e imagjinativ në subkoshiencën e tij, u zhvilluan teknika e teknologji të reja, që ndikuan tek fotografët e ardhshëm, por edhe në përparimin  e cilësisë së aparateve fotografikë, të lehtësimit të ndriçimit në përgjithësi dhe atij  stroboskopik, në veçanti,  të ndjeshmërisë së filmave negativë e diapozitivë   që do të lehtësonin e  inkurajonin hapësirat e fotografisë stroboskopike moderniste.

Po aq i shpeshtë është edhe prezantimi i tij në ekspozita vetiake, apo të përbashkëta të nivelit amerikan e botëror në dhjetra vende të globit. Sipas kërkimeve e gjetjeve tona janë mbi 100 ekspozita të tilla, numëri i të cilave shtohet edhe sot e  ku paraqiten veprat e tij surprizuese fotografike

Por, streha e përjetshme e Gjon Milit dhe veprës së tij është bërë sot e përgjithmonë  Muzeu “Gjon Mili” në Korçë, vendlindja  shqiptare e tij, ku pasqyrohet  deviza e lëvizjes, e ndryshimit e  jetës, që atij ia gjetën mbi tavolinën e punës dhe që citonte pak a shumë   sipas Heralkitit mendimin se: “Gjithësia ekziston dhe  nuk ekziston,  ajo është e rrëshqitshme  është në ndryshim të pandërprerë dhe largohet gjithmonë në mënyrë të njëtrajtshme.” 

Trashëgimia e tij artistike vazhdon të frymëzojë fotografët dhe artistët në të gjithë botën,

▪▪▪

Akad. prof. dr. Valter MEMISHA

Pjesa e tretë…

Gjithashtu, në kuadrin e kulturës së gjuhës, M. Frashëri ngre problemin e hyrjes së panevojshme të fjalëve të huaja nga gjuhë të ndryshme dhe të përzierjes së tyre në ligjërime të ndryshme, duke cenuar rëndë fjalën shqipe. Ai shkruan në artikullin Shqip kuvendojmë, apo çorbë trazojmë (po citoj një pjesë të plotë): “Edhe m’u kujtua që mjaft shqiptarë e kanë për mburrje të përziejnë një shumicë fjalësh të huaja, kur kuvendojnë shqip. Myslimanët, që kanë nxënë turqisht, trazojnë fjalë nga kjo gjuhë; të krishterët, që kanë mësuar greqisht, trazojnë gjuhën e tyre me fjalë të marra nga gjuh’e Athinës, edhe thonë; malista, parakallo, kalimera, matotheo, efharisto, etj. (Këto fjalë shqip përkthehen: si urdhëron, të lutem, mirëdita, për perëndinë, tungjatjeta, etj). Do me turqisht qoftë, do me greqisht, ata që trazojnë gjuhën shqip me fjalë të tjera, bëjnë një faj të madh. Bëjnë faj se është një gjë fort e shëmtuar të vërë njeriu fjalë të huaja në një gjuhë. Kur e flet vetë, njeriu s’i ve re: po kur dëgjon një tjetër, që kuvendon një gjuhë të përzier me fjalë të huaja, ahere e kupton se sa shëmtim ka.

Bëjmë faj duke përdorur fjalë të huaja, harrojmë fjalët shqip dhe prishim gjuhën tonë. Pastaj, fjalët që përdorim nga turqishtja a nga greqishtja, i marrim pa ndonjë nevojë, veç ca të paka si çorbë, hesap, akoma, etj. Në vend që të themi efendëm – duhet të themi zot, zotni: në vend të vade – të themi punë; në vend të sebep – të themi shkak, ngaje; në vend të katl të themi vrasje; në vend mahqum të themi u dëmtua… Sa për fjalën bendenezi, këtë fjalë të ndyrë, as duhet ta përdorim fare. Bendenezi do të thotë robi juaj dhe përdoret për të vogëlsuar veten dhe për të rritur tjetrin; gjuha shqip s’ka nevojë për këtë fjalë dhe as me ndonjë gjuhë s’thotë njeriu për vetene tij robi juaj; në shqip themi: unë, dhe atij q’i flasim i themi: zotëri, zotrote, po kurrë bendenezi.

Duke menduar që çdo shqiptar ka detyrë të përpiqet të flasë dhe të shkruajë drejt dhe pastër gjuhën e tij, guxova të dërgoj këto radhë te “Kalendari”, që të nxënë mend ata që thonë: efharisto!” 

8. Mid’hat Frashëri i jep vend të veçantë librit shqip, si burimi i parë i emancipimit kulturor, shoqëror, intelektual etj. të shqiptarëve. Ai shkruan në vitin 1908, në artikullin Librat shqip se “Në kombet e qytetëruara, ata që shkruajnë, mundohen më tepër të nxjerrin në dritë popullin. Libra që të këndohen dhe të kuptohen prej cilitdo, libra që të stërvitin dhe ta mësojnë njeriun. Këta libra popullorë, këta libra të diturisë së vulgarizatur, janë shumë më të dobishmë, se librat mësimorë të shkollës; se në shkollë njeriu vete disa vjet, po për mësim ka gjithnjë nevojë. Librat popullorë janë shumë më të nevojshëm për ne shqiptarët, se për kombet e tjerë, se për ne – populli ka nevojë që të nxënë çdo gjë, se tani s’di fare gjësend. Populli ynë ka nevojë të nxërë sot edhe më të lehtat e diturive, edhe më të voglat e tyre, se kombi ynë tani zuri të mësojë.”

Në këtë artikulli ai vëren se “Mos kujtoni se këtu dua të numëroj librat, që janë shtypur në gjuhën shqipe. Po edhe mos mendoni se nuk i numëroj dot nga shkaku i shumicës, se gjer më sot tërë numri i librave shqip mbase nuk kapërcen më shumë se 150. Nuk dua të qahem nga pakica e këtij numri, se kur mendohem që gjuha shqipe s’ka qenë e lirë, kur mestoj që qeveria e parë këndimin e një libri shqip e dënonte me burg e me syrgjyn, kur kujtoj që s’kemi patur shkolla shqip, çuditem prapë qysh janë shkruar dot kaq libra dhe si është përhapur mësim i gjuhës sonë. Edhe kjo vetë një shenjë gëzimi, një shenjë fuqie për kombin tonë, se gjithë sa kemi bërë për kombësinë dhe për gjuhën tonë, e kemi bërë pa u trembur nga rreziku, duke luftuar çdo shtrëngim. Kur mendohemi që s’kemi patur shkolla shqip, që librat shqip ndaloheshin, çuditemi dhe gëzohemi, duke parë sesa njerëz kanë mësuar shqip. Po tani ajo hije e zezë e parë, ai shtrëngim i një qeverie të dehur dhe të prishur mendsh, u ngrit. Tani gjithë dallimet u prapsën, ndaj duhet që të rrëfejmë një punë më të madhe dhe një qëllim më të fortë. Në është sot numri i atyre, që dinë shqip, mjaft i madh, paskëtaj duhet që të jetë i përgjithshëm, që të mos mbesë njeri jashtë. Shpejtësia e madhe me të cilën shqiptarët zunë të hapin shkolla dhe të shtypin libra, na rrëfen sa e thellë është dëshira e tyre për të përhapur gjuhën.”

9. Intersant është informacioni shkencor i Mid’hat Frashërit dhe vlerësimi i tij për albanologjinë, duke i kushtuar artikullin Katedrat e gjuhës shqipe në vende të huaja dhe albanologjia (ose dituri e shqipes). Sipas tij “kanë zënë të përdoren fjalët albanolog, albanologji, për të rrëfyer diturinë e gjuhës shqipe dhedijetarin, që merret me të, që studion shqipen në marrëdhëniet e saj me gjuhët e tjera indoevropiane, nga pikëpamja e gramatikës së krahasuar, e etimologjisë, që kërkon dhe origjinën e racës shqiptare në raportet e saj me kombet e moçëm, të cilët historia i quan pellazgë, ilirianë, maqedonas, thrakë, frigë… Duket se këta studime janë edhe plot interes për historinë e gjuhëve të Ballkanit, meqenëse shqipja ka influencuar gjuhët rumune dhe bullgare, si dhe greqishten e sotme. Nga ana tjetër, albanologjia hedh ca nga ca shkëndija dhe dritë mbi popujt e vjetër, që përmend historia, nga të cilët s’ka mbetur asnjë shenjë, përveçse disa emra qytetesh, lumenjsh dhe malesh.”

Më tej thekson se “Mbase, i pari, që ka bërë fjalë për shqiptarët dhe gjuhën e tyre, është Johann Thumann, profesor në universitetin e qytetit Halle, pak më tepër se një shekull e gjysmë më parë, në vepër të tij mbi historinë e popujve të Evropës lindore [Untershchunger über die Geschichte der östichen europäischen Völker, von Johann Thumann, Erster Theil, Leipzig, 1774]. Në këtë vepër nga faqja 170 gjer në faqen 366 flet mbi historinë dhe gjuhën e shqiptarëve dhe vllehëve (Über die Geschichte und Spreche der Albaner und Ëlachen). Në faqet 181-238 autori riboton fjalorin greqisht-vllahisht-shqip të Theodor Kavaliotit. Thumanni i konsideron shqiptarët si paraardhësit e ilirianëve.”

Pasi përmend Zylander-in, Johann, Georg von Hahn ai ndalet te ndihmesa madhore e F. Boppit dhe G. Meyerit në albanologji. Ai tërheq vëmendjen se “Duke hedhur dritën e diturisë së tyre Boppi dhe Meyeri, po dilte në shesh dhe origjina e gjuhës sonë, lidhja e saj me foljet indoevropiane dhe raca jonë po njihej si një fis i familjes evropiane, paranikë të një populli të madh, që ka pasur emra të ndryshëm në agim të historisë. Sipas vendit që zotëronte, thirrej ilir, epiriot maqedon, thrak, mbase dhe frig… nga Adriatiku në Zall të Detit të Zi, pra vendës dhe jo i huaj.”

M. Frashëri, saktë e drejtë nënvizon se “Albanologjia gjer më sot, ka mbetur kryesisht një dituri gjermane në duar të dijetarëve alemanë. S’dimë asnjë libër ose studim të bërë prej një anglezi dhe dy veprave në gjuhë francez [Aguste Dozon Manuel de la langue chkipe ou albanaise, Paris, 1879, dhe Louis Benlocë, Analyse de la langue albanaise, Paris 1879. (Shënim i M F)], që nuk u njihet ndonjë vleftë shkencore. S’dimë ndonjë vepër të dalë prej dore italiani, sado që të dy bashkëpatriotët tanë, de Rada e Kamarda dhe pasardhësit e tyre, Stanislas dhe Michel Marchiano, kanë shkruar në gjuhë italiane.”

Mid’hat Frashëri ngre një problem tejet të rëndësishëm dhe krucial në albanologji. Sipas tij “Sot njohja dhe studimi i gjuhës shqipe shikohet si një mjet për zgjidhjen e problemeve që paraqesin kombet e Ballkanit, jo vetëm të sotmit, po edhe shumë çështje të helenishtes dhe latinishtes. Njerëz me një talent të pakontestueshëm, po na japin tani kërkime plot rëndësi, bëjnë kërkime që na premtojnë rezultate të begatshme për historinë dhe gjuhësinë.”

Në vazhdim, në artikull trajtohet dhe një problem tjetër madhor, lidhjen midis albanologjisë dhe politikës. Albanologjia përcaktoi autoktoninë e shqiptarëve e të shqipes, kurse politika duhet të bëjë shumë e më shumë në mbështetje të studimeve albanologjike. Sipas M. Frashërit, “Është për të kujtuar këtu veprimi i ideve që u formuan pas përparimit të albanologjisë, mbi korentin politik, qëkurse u njohëm si një popull, jo të ardhur në kohët e reja nga Azia, po autoktonë dhe trashëgimtarë të popujve më të vjetër, që njeh historia si banorë të Ballkanit; nga kjo, pra, edhe e drejta jonë në truallin ku banojmë. Duke pasur lidhje midis albanologjisë dhe politikës, është nevojë që të kemi një zë në një dituri, që na prek kaq së afërmi dhe jashtë qarkut të shkencës së thjeshtë.”

Artikulli mbyllet me një shqetësim shumëvjeçar të artikullshkruesit. Ai i mëshon fort faktit se “Faqja tjetër e dobisë praktike për neve në të vazhduar me kujdes punimet e albanologëve, duke u vënë edhe ne vetë mbi gjurmët e tyre, do të jetë zgjidhja e një tok problemeve të gjuhës sonë, gramatikës dhe sintaksit, të ortografisë dhe fonetikës. Padyshim që prej një punimi të tillë folja jonë do të fitojë jo vetëm gjerësi dhe përkthenjësi, po edhe një stabilitet dhe njësi, që i mungojnë sot dhe që na kanosen të marrin formën e një së mete së rrezikshme për rrojtjen tonë.”

10. Paradigma e shqipes në veprën e M. Frashërit shpërfaqet dhe në një hapësirë tjetër më se domethënëse: ai ka qenë nismëtar për themelimin e një Instituti Albanologjik në Tiranë, që do të merrej ndër të tjera edhe me caktimin e rregullave të gjuhës së shkruar. Në “testamentin e tij të vitit 1929, përditësuar në vitin 1938 gazeta Demokratija (Gjirokastër e botuar me titullin “Çështja e Institutit Albanologjik”, shkruan se (japim pjesërisht të plotë):

“Ç’kam pasuri të tundshme ose të patundshme, libra, mobila, karta, plaçka etj., i lë për krijimin e një “Instituti Albanologjie” që të jetë një qendër e studimevet shqiptare, të mbrojë, të zhvillojë, të qendërsojë dhe të udhëheqë studimet që përkasin Shqipërinë dhe shqiptarëvet. 

Dua që nga biblioteka private ime të mos çkëputet gjë; të gjitha librat të rrinë tok.

Gjithë sa më kanë mbetur nga im atë dhe nga ungjërit dhe që sot formojnë muzenë time familiare, dëshëronj që të ruhen prapë në formë të një muzeje së vogël brënda në Institut.

Në paça të holla në shtëpi, në ndonjë bankë, ose hua për të mbledhur, duke u bashkuar me shumën që do të mirret nga shitja e Librarisë, dua që të përdoren të gjitha së bashku:

a) për të bërë shpenzimet e para të një godine (shtëpie) e cila të shërbejë si Institut Albanologjie, një godinë e mjaftë për të nxënë bibliotekën dhe zyrat. Dëshira e ime është që kjo shtëpi të jetë mjaft e gjerë sa për të pasur një ose dy oda, ku të mundin të bujtin dhe të rrinë mysafirë studimtarët albanologë të huaj, që vijnë së jashtmi. Do të donja edhe që Instituti të mund të goditet në një mënyrë që të jetë larg çdo godine tjatër dhe të mos ketë rrezik zjarri. 

b) në qoftë se, në vdekjen time, kam mundur të godit vetë ndonjë shtëpi Instituti do të instalohet atje. Atëherë të hollat e produktuara, si them më sipër, do të vihen në një bankë të sigurtë, dhe interesi i tyre do të përdoret për qëllimin e institutit, sidomos për të shtypur libra ose për të inkurajuar botimin e tyre.

Ushqenj besimin e plotë se kjo dëshira ime do të zbatohet besnikërisht prej pasonjësve të mi në gjithë shekujt që do të vijnë dhe lutja ime drejtuar Fuqisë së Madhe, që tani s’e kupëtojmë dot, do të jetë të kenë gjithë shqiptarët idealin e përparimit dhe të naltësimit të Kombit, që shqiptarizma të bëhet një dëshirë dhe një konviktim i thellë dhe që çdokush të kuptojë se e mira e Kombit është e mira jonë private, se nderi dhe lavdi i shqiptarëvet të gjithë, është edhe nderi dhe lavdi ynë personal.”

11. Me gjuhën shqipe lidhet dhe vlerësimi i M. Frashërit për personalitetet e ndryshme. Po ndalemi këtu vetëm në dy vlerësime të tilla:

a. Vlerësim për N. Frashërin. Sipas Mid’hatit, “Librat e Naimit veç që vepëruan mbi mendjen’ e shqiptarëvet, për të zgjuar’ e për të ndrequr vetijat, por janë fatuar të rrojnë sa të jetojë dhe gjuha e jonë; edhe kjo nga dy shkake, e para për poezin, e dyta për gjuhën. Këto libra edhe më tepër hynë me punë të zgjuajnë shijën’ e këndimit të gjuhës shqipe ne kombi ynë; kur librat shkruar më parë kishin mbetur në harrim, librat e Naimit çpejt u përhapnë në Shqipëri dhe kushdo zu t’i këndojë me dëshirë të madhe; edhe sot mos harrojmë në se kemi pak’ a shumë përparim në këtë mendje të gjuhësë, j’a kemi hua libravet dhe përpjekjevet të Naimit.”

Dhe më tej shkruan se “Në të shkruar Naimi bën qilizmë gjuhënë tënë dhe shkruan fjeshtë shqip, pa përzierë fjalë të huaja. Me këtë qëllim Naimi, le vjershat, për të cilat qe lindur dhe merr pendën për të shkruar libra për dituritë; këto libra janë pa nonjë rëndësi me vet’he të tyre por hynë fort shumë në punë nga shkaku që hodhë themel’ e gjuhës dh’e fjalëvet diturake. Edhe mos harrohet që Naimi shkronte për një komp foshnjë, se sapo kish lindur nga gjir’ i thell’ i harrimit, pra ish shtrënguar që mos përdornjë as fjalë as mendime të trumbullë.”

b. Vlerësimi për Kristo Luarasin, themeluesin e drejtuesin e revistës Kalendari kombiar. Ai shkruan për të se “Po e vërteta është se jeta e Kristos filloi më 1896 në Sofje… Dua të rrëfej vetëm madhërinë dhe bukurinë e shërbimit të tij. Që nga dalja e atij kalendari, që nga ai mot, them, filloi jeta aktive e qendrës së Sofjes, ku përqendroheshin gjithë shpresat, gjithë aspiratat e Shqiptarëve dhe aq më tepër pas mërgimit të Jani Vretos, shoqëri e Bukureshtit bije në apati të agonisë edhe çdo mot, disa herë në mot, me duart e tij. Kristoja përgatit bukën e shpirtit dhe të mendjes, gjellën e dritës, në formë librash të vogla, në formë zëdhëniesh, në formë grishimesh, se në atë periudhë, çdo e shtypur me “abece”-në, makar edhe një fletë sa pëllëmba, dukej një gjë me rëndësi fort të madhe, duhet të mbajnë mend akoma entuziazmin e atyre viteve, moshë dashurie mistike, e qendërsuar në një ideal… Dymbëdhjetë vjet me radhë, nga moti 1897 gjer më 1908, Kristoja përhapi fjalën e drejtë, mbolli farën e mirë, jo vetëm në Shqipëri, po tekdo që gjendej një Shqiptar, në gjithë qytetet e së gjerës Perandori Otomane, në vise të largëta të dy Amerikave, gjer në çipat e ngrirë të Siberisë e në shkretinat e përvëluara të Afrikës. Edhe ky punim bëhej me një durim plot fisnikëri, me një ide plot çinteresim, me një ëmbëlsi karakteri të rrallë. I theksoj këto cilësi të rralla të Kristos, se më duket që askush nuk e ka njohur atë më mirë nga unë. Korrespondenca ime, sikur të gjendej do t’ishte një provë për karakterin e tij të mirë. Ata të dymbëdhjetë vitet e parë formojnë epopenë më të bukur të punës dhe të punimit të tij. Dhe, në qoftë se mirësia m’e madhe në jetë është t’i japësh tjetrit kënaqësi, gëzim dhe kandje, padyshim që Kristoja duhet të shikohet si një mirëbërës fort i madh, një mirëbërës për mijëra dhe mijëra lëçitës të librave dhe gazetave, që dilnin nga duart e Kristos, një mirëbërës më i vlefshëm akoma për bashkëpunëtorët e tij.”.

Nga Mimoza Dajçi/

Si aktiviste pranë komunitetit shqiptar edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, kam patur rast të takoj e të flas nga afër me legjendën shqiptare, ish të burgosurin politik të ndërgjegjes Prof. Sami Repishti.

Rreth dy vite më parë sëbashku me disa koleget tona realizuam dokumentarin me titull “E Bukura nën Pranga”, ku personalisht mbaj autorësinë si skenariste dhe regjisore e tij.

Dokumentari i dedikohet grave dhe vajzave shqiptare që u burgosën, u vranë e internuan padrejtësisht nga diktatura më e egër në Europë.  Aty paraqiten jetët plot mund, vuajtje e sakrifica të Hava Repishtit – nënës së Prof. Sami Repishtit, Hana Sinës – nënës së gazetarit të palodhur Beqir Sina, i cili ka lindur dhe është rritur në internim në Shqipëri. Përshkruhet jeta dhe veprimtaria patriotike e Heroinave Musine Kokalari, Marie Shllaku, Marie Dvorani, Klara Mirakaj, Suzana Matja, Flora Selfo, Prof. Dr. Dolore Bushatit, e cila ka lindur dhe është rritur në internim në Shqipëri, italianes Jolanda Tahmizi, Marie Rexhaj. Shpresa Tuda, Fatbardha Mulleti Saraçi, Leze Smajlaj, juristes dhe diplomates Rozana Cima etj.   

Në dokumentar flitet gjithashtu edhe për femrat – Heroina shqiptare që u vranë, përdhunuan e u malltrajtuan nga makineria serbe gjatë luftës në Kosovë, genocidin çam ndaj femrave shqiptare si dhe diktatin e egër që ushtronte qeveria serbe në Maqedoni ndaj femrave dhe popullit shqiptar në tërësi. 

Dokumentari “E Bukura nën Pranga” hap siparin e tij me jetëshkrimin e një nëne që pas ndarjes nga jeta të bashkëshortit të saj Ibrahim Repishti, një nga promotorët e Lëvizjes Demokratike të periudhës së Pavarëisë dhe konfiskimit të pasurisë, punonte në mënyrë që të ndihmonte të birin, i cili vuante dënimin në burgun pranë Urës Vajgurore. Mbështjellë në një torbë të vogël pak ushqim, përpiqet t’ia dërgojë të birit të saj në burg, por rojet e burgut e shtyjnë e largojnë si armike e popullit. 

Kjo ishte Hava Bushati Repishti nëna e Prof. Sami Repishtit, i cili po vuante dënimin si i burgosur politik në atë ferr torturash sëbashku me qindra e mijra ish të burgosur politik të Shqipërisë, kundërshtarë të atij regjimi diktatorial që shkatërroi individin, fëmijë, familje shqiptare dhe të huaja. Një natë dhjetori në vitin 1953 nënë Hava u la për 24 orë jashtë dyerve të burgut nga rojet duke mos e lejuar të takonte të birin.

Jetëshkrimin për nënën e tij Prof. Repishti ma dërgoi me postë, si dhe më kishte dhuruar edhe një nga veprat e tij letrare titulluar “Pika e Lotit”. Libër ky me tregime, ku përshkruan torturat nga burgu i Shkodrës, konceptuar në formë autobiografie dhe përjetime jetësore historike.

Gjithashtu sa herë që me antaret e Organizatës së Gruas “Shpresë & Paqe” në SHBA do të mbanim ndonjë event përkujtimor do të na përgëzonte duke bërë një analizë super pozitive dhe entuziaste edhe në media, ku shprehte rëndësinë dhe vlerësimin e tij. 

Nuk jam e sigurtë për emërtimin e titullit Presidencial që gëzonte në Shqipëri Prof. Sami Repishti, por për ne dhe popullin shqiptar mbetet një Hero, aktivist i të drejtave civile të njeriut, luftëtar i vërtetë i paqes dhe demokracisë botërore.

Lamtumirë Legjenda Shqiptare Prof. Sami Repishti!

Rafaela Prifti/

100 vjetori i lindjes së albanologut Peter R. Prifti (Nëntor 24, 1924 –  Gusht 17, 2024) është momenti më i mirë për t’i sjellë lexuesit disa nga perlat e letërsisë shqipe, të cilat ai i ka përkthyer në anglisht për t’i dhënë jehonë ndërkombëtare poemave si O Moj Shypni e Mjera Shqypni, Anës Lumenjve, Kthimi i Skënderbeut në Krujë. 

Peter erdhi në Amerikë në vitin 1940 ku e prisnin babai Ralph dhe vëllai i tij i madh Paul. U diplomua nga Universiteti i shtetit të Pensilvanisë në 1949 dhe mori Master Degree në Degën e Filozofisë nga Universiteti i Pensilvanisë në 1955. Për disa vite ishte drejtori i Albanian Radio Program në Filadelfi

Federata Pan Shqiptare e Amerikës Vatra e angazhoi në 1958 si bashkë-editor të gazetës Dielli dhe një vit më vonë sekretar të saj nën Presidencën e Nderit të Fan Nolit. Gjatë gjithë jetës së tij, Peter e ka quajtur punën në Vatër “një përvojë shumë të çmuar”. 

Nga 1961-1976 Peter punoi në MIT (Massachusetts Institute of Technology), qendër akademike e njohur për studimet ndërkombëtare. Dy vjet më pas ai botoi librin Socialist Albania Since 1944 (Shqipëria Socialiste nga viti 1944) një vepër e shumëlavdëruar nga shtypi botëror dhe rrethet akademike. Në vitin 1976, Katedra e Gjuhësisë e Universitetit të Kalifornisë në San Diego, e cila nisi projektin për studimin e gjuhës shqipe e ftoi Peterin si bashkëpunëtor shkencor. 

Nga viti 1968, në përgjigje të lëvizjes Kosova Republikë, Peter Prifti u angazhua për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve me të gjitha format e aktivizmit qytetar e intelektual. Esetë, analizat historike si edhe një pjesë e korrespondencës së periudhës 30 vjeçare u botuan në librin Confrontation in Kosova 1999. Shumë vepra të tij Remote Albania – The Politics of Isolation, Land of Albanians – A Crossroad of Pride and Pain kanë shkrime e studime akademike të fushës politike, historike, fetare, kulturore, të kërkuara nga revistat shkencore dhe enciklopedi prestigjioze, nga gazetat amerikane dhe shtypi botëror. 

Peter Prifti është etaloni i akademikut të studimeve shqipe në Amerikë dhe në botë për aftësinë ekzaminuese dhe rigorozitetin shkencor dhe patosin atdhetar.  

Disa Krijime Klasike të Përkthyera nga Peter R. Prifti

The Return of Geoge Castrioti to Croya – An essay by Fan S. Noli

Translated by Peter R. Prifti

Hundreds of years ago, when Albania gave birth only to brave warriors and lions, in the Castle of the Casritis in the renowned city of Croya, there sat by the fireplace in a Venetian armchair, a noble woman – whte-haired, dressed in black, her face drawn, dry, and lined with sorrow. The image of a sublime saint that suffers and struggles, but does not speak of it.

It was Princess Voisavë, the widow of John Castrioti, and mother of Scanderbeg. Outside the fierce north wind of Albania’s mountain raded, whisted madly though chiks and crags, and whipped up the swollen white-crested waves of the Adriatic Sea that crashed with montrous fury. The dry roks resounded and thundered as they were whiplashed by the wind. The city of Croya seemed barren. Over the castle there waved the Turkish flag.

Silence reigned inside the castle , the silence of the grave. Nothing stirs there. Those who reside there do no speak and they walk slowly on their toes, as if there were a wake in the house. The while –haired lady dressed in black draws nearer and nearer to the fire to warm herself, but in vain. Her heart was frozen. Because her house is without a man, without a master. All four of her sons were taken hostage by the Sultan thirty years earlier. Three of them were poisened to death, and nobody knows whether the fourth is alive or dead, yet, even if he lives, will he ever return? Does he still remember his mother, his father, Croya, Albania?

For he was but a child when they tore him away from her arms. And so Princess Voisavë weeps and prays to god, hands clasped and broken–hearted. “Three of them you took to punish me for my sins; grant me the fourth one! Do not take him form me, o lord’ do not shut down our house!”

On the wall, above the hearth, there hung an ancient sword that a man today cannot lift even with both hands.

It was the sword of the Castriotis, worn by the warriorsof that distinguished family for generations. The Turks invaded and plundered the castle, but left the sword alone, as none was able to use it. The wretched Voisavë looks up often at that sword, and her eyes fill up with tears. A mother weeps for her son, and a sword cries out for a man! What happended to that boy? Where is that brave warrior? How long will the hated flag of the foreing tyrantt wave over the Croya castle? How long must a mother wait for her son. Croya for its lord! Albania for its father, the world for the warrior that has no peer?

But suddenly the door opens and in comes a graceful warrior, noble and majestic, hawk-nosed, falcon-eyes, with a long, curly beard, dressed in armor and armed to the teeth, the living statue of Mars. Vaisavë turns and looks at him, tries to get up but remins frozen in place because of this unexpected sight. She rubs her yees, to make sure she is not dremaming. The warrior who just came in is exactly like her husband, John Castrioti, only younger, more handsome, and taller.

“You are not e specter of phantom that comes to decive a poor old woman, a forsaken wretch, then you munst be my son, you are my George. Speak! Speak! Do not torture me!”

But the warrior cannot speak. He who did not bat an eye when arrows and shells fell upon him like hail, and all around him there lay hundreds of dead and wounded, weeps now like a child, falls down on his knees, kisses the hand of the honored princess, but the tears choke him and he is unable to say “I am!” but the mother understood. She recognized him by the look in his eye, by his face, by his conduct. Later she and Albania and the world got to know him better by his deeds. He was most certainly George Castrioti, Prince of Croya, Count of Mat and Lord of Dibër, whom the sulltan called Scandebeg, and the Pope called King of Albania and Macedonia.

After receiving the blessing of his mother and becoming twice as strong as before, he seized the sword that hung on the wall as if it were feather-light, girthed himself with it, then took off for the castle mounted on a horse.

Croya, which heretofore seemed barren, begins to stir and come to life. Men, women and children, are gathered in the town square. A few of them, merry like guests at a wedding, are singing; others weep. But all have their eyes fixed on the summit of the castle, and presently they shout and applaud. For the foreign flag has been taken down, and in its place there now waves the flag of Albania. It is for that flag that the people are rejoicing, and the bells are ringing, and the guns are booming. History inscribes in golden letters the deeds that were done under that flag, under that great captain.

Albania’s mountains, hills and stones resound with them. And old men relate them in stories and legends, as they sit around the hearth in winter time

Thus was raised in 1443, in the month of November, in the ancient capital of Albania, the red flag with the double-headed black eagle.

Speech of Ismail Qemal on November 28th, 1912 

Translated by Peter R. Prifti

Albanian brothers!

Oh, how happy I feel today, seeing so many Albanian men gathered here in Vlore and awaiting with curiosity and impatience the results of this meeting of historic importance for the fate of our beloved fatherland

With great joy and tears in my eyes from longing. I come here before you to cheer you with the great news that this say, this very minute, the Congress has proclaimed the independence of Albania, notifying the entire world of this action and entrusting me with the leadership of the provisional goverment of freeAlbania.

I feel as I am dreaming, seeing this great change in our country which suffered and was bled white during five hundred years of Turkish domination, and which in recent times was on the verge of giving up its ghost forever, of collapsing and being wiped off the face of the earth; such was the condition of the Albania that in times past shone with the unmatched bravery of its sons, and which, at a time when turkish occupation posed a threat to Europe, under the intrepid leadership of its immortal Skenderbeu, became the impregnable iron gate to the furious attacks of the fiercest Sultans Turkey ever had.

But thanks to God, with the labor, valor and unmatched daring of Albania ranks, the deprivation and sufferings of our Fatherland have come to an end, because from this day forward we are FREE, INDEPENDENT and SOVEREIGN, therefore rejoice and be happy!

To reach this bright and great day, we were helped by the blood of our martyrs and the worthy labors of our patriots and of all the comrads who took part in these meeting and all of you, whose hearts are now pounding with great emotion; yet: the meeting, in deference to my advanced age, entrusted me with the raising of our sacred national emblem, our honored and cherished flag.

(The moment the Flag is raised, the crowd breaks out in loud applause and cheers, shouting “Long live the Flag! Long live the free Albania!)

Here, then is OUR FLAG! Red and with a black doulbe-headed eagle in the middle. And now, all together, as a single and inseparable body, let us work to defend, to advance and to civilize, as is fitting our FREE Fatherland.

In conclusion, it remains for me only to address a prayer to the Great lord, that, together with the blessings which I beseech Him to bestow upon us, we may be worthy of this day, and that from this day on I might be the first martyr of the Fatherland, just as I had the honor and was destined to be the first one to kiss our flag and to cause it to wave in liberty in our Free Fatherland.

Long live the Flag! Long live Albania!

Source: Ismail Qemali: Jeta dhe Vepra by Skender Luarasi. Tiranë 1962 pp 74-76, June 1981 

A Sanderbeg’s Speech to the Warriors and People of Croya by Marin Barleti

Translated by Peter R. Prifti

Brave captains and warriors: The sight before my eyes is neither new nor unexpected. I have known it in my heart. And that knowledge filled me with hope very time I recalled with longing the age-old hospitality of our people, and your extraordinary sevices to my father, John. Nor do I boast when I say that truly not once in my life did I doubt that this goal, this love of the fatherland that I cherished in my heart, was also shared by you.

You, too, cherished those desires, those sentiments for liberty that were ever with me.

Often you pleaded with me, when I was a captive of the Tyrant (Sulltan), to embark on this venture. I recall now with pleasure and with pride your affectionate pleas and your readiness to join me. Yet, each time I sent you back home grief-stricken, without any real hope, and without a clear sign as to my intentions. You thought perhaps that I had forsaken the fatherland, liberty, and honor. But htere is no doubt, citizens, that I kept silent and feigned a sickly humility, as much for my sake as for yours. Because the situation was such that it called for action rather than words. While you, on the other hand, needed to be restrained rather than incited.

I confess that I concealed my plans, and said not a word to you about my desires throughout that period. But not because I doubted your loyalty, or because I did not know your soul. For, after all it was you who took the intiative to inform me of your intentions at such a perilous time. No, the reason was that I feared the frailty of mortal men, and the impulsiveness of man which causes them to be hasty in everything they do. And where liberty is concerned it makes them reckless and uncontrollable, heedless and defiant of all rules. And so it happens that if there is but the slightest chance to gain liberty, or even to attempt to gain it, then a thousand swords will not suffice to turn them away from their goal. Nor a thousand perils, nor the undoubted danger to property and life, no, not even certain death.

But a job that is badly begun bears no fruit. It leads to nothing but the most miserable death, or a slavery worse than before. And every hope for the future flies away, and the chance that slips through the fingers once, never returns. This work is begun once and for all, and if it does not succeed, the chance to start over again disappears forever. That is why – and I speak frankly – I was not sure that I myself was going to be a part of this plan. I feared that my toungue, or the walls of my house, might betray me. I have Hamza, my nephew, as my witness. He, who later became the chief backer of the plan and my comrade-in-struggle, plus a few others, with whose loyal and eager help we are carrying out this plan. For though we were all living together and sharing our meals, and furthermore were united in heart and spirit, yet not one of them had any notion that I still remembered the fathereland. No, not until the was with Hungary. Only then, when it was possible to speak without fear of punishmet, did anyone hear me speak as a free man and as a Christian.

Yu could have found another freedom-loving warrior to fulfill your goals and aspirations. Because this land has not lacked for brilliant warriors. Nevertheless, it please you – perhaps because God so willed – that I should be the instrument of your liberty, even at this late date, rather than other men. Or even that you yourself should win your own libery. As strong men raised in freedom, you endured for a long time the barbarian’s yoke, and never lost hope of seeing me again. But why do you insist that I should claim the unlawful title of liberator? I did not bring you liberty, I found it here. The moment I set foot on this soil, the moment you heard my name, you rushed to meet me, and competed with one another to welcome me. Just as you would have done if your parents, brotheres and sons had risen from the grave, or if God had descended here from the sky. You have outdone me, you have tied my hands, you have so overwhelmed me with your lavish services and joyful cordiality, that you have made me at once a free man and your captive, too.

It was not I who delivere this city to you. Rather, it was you who delivered it to me. It was not I who brought you arms, for I found you armed. I have seen the face of liberty everywhere among you; in your hearts, in you faces, in your swords and spears. And, peerless guardians that your are, you handed over to me, with steadfast care and loyalty, the roal scepter which my father had bequeathed me, and which you safeguarded for me to this day. With your tireless toil and struggle, and without any bloodshed, you have made me once again the Lord of the Kingdom of my forefathers.

Forward now, that we may, with the help of God, take possession of the rest of the country. The greatest part of the job is already done. The city and province of Croya already won. Dibër and people in other regions have joined us. The face of the enemy has disappeared from the plains. Only the cities remain to be captured. And their situation is precarious, for they are all surrounded by us.

The besieged were taken by surprise, and the only thing left to them are the bare walls. When I consider the matter in this light, I feel hopeful. But when I take into account the difficulties these terrain’s present, and the troops stationed in them by the Tyrant, then it appears that we will have to be very shrewd, or very persisten. But we shall judge of these matters better when we are there on the spot, face to face with the enemy, and holding the sword in our scorching right hand, rather than speculate now from afar.

Let us set out, then, without hesitation. And everywhere let us act with the courage of victors. Fate will aid us in our efforts, the same fate that until now has never deserted us, but has favored us in every venture. Even so we must begin with Petrela, not because that castle is more vulnerable than others in terms of its position or its natural defenses, but because it is closest to Croya. I believe that we shall find ample evidence there of fear among the Turks, since they witnessed both your bravery here in Croya and the misfortune that befell them. They may well be close to panic, as a result. But if not, then we will launch a stubborn campaign.

One thing only we must bear well in mind and never forget: if we are unable to attain our goal, then none of us shoud return home alive. The victory we seek will begin with the battle for Petrela. And to win that battle we must use every possible device: toil, patience, the sword, gold and silver. If God wills that we must take the town by force, then we must be merciless toward stubborn defenders. We must attain victory even if we have to resort to the most uncommon means, so that we may break the will to resist of other enemy forces. But if the garrison should surrender the town, and we take possession of it without bloodshed, then we must all act with great discretion, both publicly and privately, in order to induce others to surrender as well.”

Hearing this speech, Scanderbeg’s warriors understood well his sagacity, and praised him for it.

Prof. Dr. Romeo Gurakuqi

Pjesa e parë…

Ernest Koliqi lindi në Shkodër  120 vite më parë (20 maj 1903) në një familje qytetare të Shkodrës më rrënjë të fuqishme shqiptarie. Ai lindi në qytetin e Pashko Vasës, Zef Jubanit, Luigj Gurakuqit, Fishtës e Mjedës. Ernesti vinte nga një formim familjar katolik, por me një ngjyrim të lehtë liberal; me një koncept të patriotizmit tipik të luftrave për pavarësi. Koliqi ishte nipi i Cuk Simonit dhe stërnip i Filip Parrucës, ndër familjet ma të vjetra tregtare të Shkodrës, prandaj ndër shkrimet e veta na ka dhënë pasqyren letrare ma të qartë të këtij mjedisi shoqëror, të cilit ai i përkiste. Shumë i ri Koliqi e filloi veprimtarinë e vet si shkrimtar. Marrëdhëniet e ngushta me Gjergj Fishtën, Luigj Gurakuqin, Dom Lazër Shantojen, Benardin Palajn, Karl Gurakuqin, Shuk Gurakuqin, Nush Topallin, Kolë Kamsin, rrethi i miqvet të zgjedhur për aftësi të veçanta në fushat studimore, administrative dhe me botkuptime të qarta përparimtare politike, qenë për ate një shkollë e mbarë ku mori udhëzimet, jo vetëm për karrieren e tij si letrare, por ndikuan drejtëpërdrejtë në formimin e bindjeve të tij politike, mbi rrugën e përparimit të Shqipërisë. Në periudhën e parë të veprimtarisë shoqërore, Ernest Koliqi, që kishte një përgatitje të përsosun të shkollës klasike, tërhoqi menjëherë vëmendjen e Luigj Gurakuqit, personalitetit politik ma të shquar që kishte Shkodra së paku, dhe që njihej brenda dhe jashtë Shqipërisë si një ndër krijuesit dhe administruesit e shtetit të parë shqiptar. Luigj Gurakuqi vetë banonte në Rrugën e Gurakuqve, në mëhallen e quajtur Gjuhadol, në afërsi të shtëpisë së Shan Koliqit, atit të heroit tonë. Në këtë mënyrë, njohja, miqësia, botkuptimi e idealet e njëjta ishin fare të natyrshme.

            Po ashtu jo larg shtëpisë së tij, në mjediset e Shkollës Fretnore të Lagjes Giuhadol të Shkodrës ishin pikëpjekja e intelektualëve të qytetit, “ku rriheshin çështje në lidhje me politikën e kohës kur Shqipnija ishte tue marrë nji kthesë në historin e vet.” 

            Rritur në këtë mjedis qytetar, patriotik dhe përparimtar dhe mjaft të ngritur nga pikpamja arsimore e kulturore, është e kuptueshme pse në bazamentet e formimit të tij Koliqi përmbante konceptime dhe perspektiva aq atdhetare, liberale, të krishtera, katolike dhe perëndimore të jetës shtetërore, kombëtare dhe asaj private. Prandaj ai gjithë jetën dhe veprimtarinë e tij shumëplanëshe u përpoq, siç thoshte vetë-“me mendje të ndritur, pa mburrje…. për një zhvillim shpirtnuer të popullit shqiptar”. Koliqi i përket atij formimi dhe grupimi të elitës shqiptare që shpëtimin e kombit shqiptar e shihte në një kulturë moderne perëndimore, të ushqyer dhe brumosur prej virtyteve arbnore.

Pas Dezintegrimit të Perandorisë Austro-Hungareze (fuqi e madhe që e vetme pothuajse punoi për ringritjen arsimore, kulturore të popullit shqiptar, për krijimin e një elite dhe një ideologjie arbnore drejtuese për shoqërinë shqiptare), i gjithë grupimi udhëheqës më përparimtar i Shqipërisë dhe Kosovës i ktheu sytë  nga Italia, pavarësisht se politika e këtij vendi ndaj Shqipërisë ndryshonte katërcipërisht nga aleati strategjik austriak.

Përmbysja e përpjekjeve 6 vjeçare për rithemelimin e një shteti kushtetues dhe parlamentar me përfshirjen edhe të deputetëve të Kosovës në Tiranë, pas kundër-revolucionit zogist të realizuar me ndihmen e forcave mercenare të ardhura nga Jugosllavia në dhjetor 1924, bëri që pjesa më e madhe e rrethit shoqëror dhe politik të lartpërmendur, ku ishte formuar Koliqi, së bashku me prijësit komunitar, të marrin rrugët e emigrimit, vuajtjeje, ndërkohe që vendi u vendos nën pushtetin diktatoria, fillimisht republikan dhe më vonë morarkist të Ahmet Zogut. Prijësi më i rëndësishëm i krahut nacionalist, demokrat dhe europianist, Luigj Gurakuqi, u përndoq dhe u ekzekutua, sipas dokumenteve të zbuluara edhe së fundmi në arkivin e ministrisë së punëve të brendshme të Kroacisë, të porositur drejtpërdrejtë nga Tirana zyrtare e vitit 1925. Po ashtu, edhe një numër i madh i përfaqësuesve të kësaj udhëheqësie dhe aktivistësh u detyruan të jetojnë jashtë, kryesisht në Itali dhe mes tyre për një përiudhë ka qenë edhe Koliqi. Me këtë dua të theksoj se pas vitit 1925 kemi një çmontim të plotë në planin e brendshëm shqiptar, të strukturës politike përparimtare dhe demokratike. Shoqëria shqiptare nuk e absorboi dhe nuk u prir, dhe nuk kishte mundëri të prirej drejt progresit të mënjëhershëm që ofronte elita intelektuale dhe e europianizueme e vendit, që mbetej në minorancë ndër nuklet e ftilluara të shoqërisë. 

TEZA QË DUA TË SHTROJ

Aktiviteti politik i Ernest Koliqit dhe rrjedha e jetës së tij ka ndjekur fatin e rrethit komunitar  të cilit ai i përkiste, në një Shqipëri të penguar në zhvillimin emancipues nga pamjaftueshmëria politike dhe përdorimi i forcës prej mazhorancës anakroniste, imponuese vendimarrjet e vendit në të gjitha aspektet gjatë shekullit XX. I vendosur spontanisht pas vdekjes së Luigj Gurakuqit, për shkak të spikatjes, në kryesimin moral të elites së komunitetit katolik shkodran dhe shqiptar, ai pësoi fatin diskriminues të të gjithë anëtarëve të këtij komuniteti, sa herë që arsyeja dhe e mira e Shqipërisë e thërriste të qendronte në linjën e reformimit properendimor të Shqipërisë, demokratizimit dhe pastrimit të nacionalizimit shqiptar nga pesha e rendë e shekujve robëri dhe deformim të shpirtit arbnor. Kur them fatin e komunitetit dhe elitës katolike shqiptare, por edhe të pjesës minoritare të europianizueme të shoqërisë së prapambetur dhe post –otomane shqiptare, unë nënkuptoj një fat tragjik, përjashtues nga pjesëmarrja  e drejtë në jetën politike dhe shoqnore të vendit, të udhëheqjes me kosto prozhmuese nga njëra anë, por edhe të sukseshme nga ana tjetër, mbasi falë tyre filizat e perëndimizimit të botës iliro-dardane mbetën gjallë. Duhet të kujtoj se përherë në këtë vend, rruga europianizuese, kushtetuese dhe parlamentare ka gjetur vështirësi, që nga Shqipëria e parë e Ismail Qemalit, tek Principata e Shqipërisë e Princ Wied-it (që u rrëzua nga otomanizmi i brendshëm shqiptar), strukturat shtetëformuese të Kuvendit të Durrësit (dhjetor 1918) dhe Kongresit të Lushnjës (janar 1920), përpjekja demokratizuese e qershorit 1924, dhe rënia e përpjekjes për ta nxjerrë Shqipërinë e paprekur dhe të bashkuar me trojet e lirueme nga Lufta e Dytë Botërore që kolapsoi nga vendosja e diktatures së terrorit në fund të vitit 1944 dhe fillim të vitit 1945. Gjithë këto ngjarje janë pasuar në momentin e falimentimit me dhunë ndaj komunitetit ku bënte pjesë Ernesti, me eliminime të personazheve udhëheqëse, me emigrim politik, me obskurantizëm të theksuem, me përjashtim të hapur dhe të fshehtë nga të drejtat dhe devijim total të rrugës rilindase për shtet kombëtar, laik dhe properendimor të udhëhequr nga mendja dhe shkolla.

NË JETËN POLITIKE TË SHQIPËRISË ERNEST KOLIQI NA RISHFAQET NË VITIN 1939:

Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia, Koliqi u përfshi në qeverinë e parë kolaboracioniste. Ai bëri një përzgjedhje politike që i ka lënë pas gjurmë që ende vazhdojnë të diskutohen, të debatohen dhe të jenë të kritikueshme, por Shqipërisë dhe shqiptarëve, ai edhe në këtë rast të paargumentueshëm në pikëpamje të inkoherencës me qëndrimet afatgjata, u ka bërë shërbime shembullore dhe të pangjashme, u ka hapur përspektiva që kanë lënë gjurmë dhe që përbëjnë precedentë themelore në arsimin, shkencën dhe kulturën e këtij populli. 

Rasti i tij, sikurse edhe i disa figurave të tjera të kombit shqiptar që nuk mbetën mënjanë në këto ditë të vështira të LDB, përbën rastin e personaliteteve me autoritet të padiskutueshëm që i dolën përpara furisë së pushtuesit të verbuar, duke e penguar të përplaset mbi popullin, por duke implikuar 

Sipas meje, duke e konsideruar vendimarrjen e klikës së Musolinit për pushtimin e Shqipërisë të pashmangshme, Koliqi mendoi ta përdorë këtë rast si moment për ta kthyer fytyrën e vendit nga Italia duke ndërprerë përfundimisht rrugën e Zogut dhe rrethit të tij për rikthim në krye të punëve, duke ripërkufizuar kufijtë shtetërorë në limitet nacionale, duke zhvillur një proces albanizues dhe pastrues të kulturës së shoqërisë vendase nga mbetjet otomane dhe duke rivendosur në pozicione përpjestimore edhe komunitetin katolik në udhëheqësinë politike dhe administrative të vendit.   

Pavarësisht kolaboracionizmit politik, shërbimi ndaj italianëve në asnjë rast nuk kaloi në cënimin e jetëve individuale të asnjë shqiptari të thjeshtë, përfshirë edhe rininë komuniste. Mbi ate dhe personalitetet e tjera të ngjashme si ai, nuk rënduan urdhëra arrestimesh e vrasjesh ndaj qytetarëve shqiptarë. Ne në arkivë nuk kemi gjetur asnjë të tillë, ndërkohë që kemi ndërmjetësime të pafundme dhe të padallimta për falje fajesh rinore dhe bursa ndaj studentëve edhe komunistë. Ndryshe nga kolaboracionistët e tjerë të mirëfilltë në Ballkan, mbi të cilët rëndojnë urdhëra vrasjesh me mijëra ndaj kundërshtarëve politikë dhe sidomos të përndjekjes së hebrenjve gjatë luftës, mbi Koliqin dhe të gjithë të tjerët, nuk rëndojnë akuza të tilla. Rëndojnë veç firmosja e një numri ligjesh dhe aktesh të tjera, që kanë shënuar gjunjëzimin formal të Shqipërisë, që nuk janë pak, por janë thelbësisht të ndryshme me urdhërat përshkallëzues që dhanë homologët e tjerë anë e kend Europës nën thundrën nazi-fashiste, të cilët kryen krime kundër njerëzisë së vet. Aktet formale “njollosëse” ai është përpjekur t’i kompensojë me një shërbim shembullor dhe rilindas ndaj atdheut në fushën e arsimit, zgjerimit të këtij sistemi për herë të parë në “Tokat e Lirueme”, shkollimit universitar të të gjithë rinisë, zhvillimit të shkencave albanologjike dhe botimeve të paarritshme në aspektin e formimit albanianist të nxënësve shqiptarë. Së fundi, vepra e tyre është krejt e dallueshme nga e atyre që dhanë dhe ekzekutuan urdhëra vrasjesh, për dobi të komunizmit e jugosllavizmit, gjatë dhe pas LDB. Do të doja që për ilustrim të jepja disa pasazhe nga vetë Koliqi, që i komunikohen për herë të parë publikut të gjerë. Ja si e shprehte Ai, pozicionin e tij si ministër, në një letër tjetër drejtuar  Karl Gurakuqit: “….Ndërgjegjen e kam të qetë. Kam krye gjithmonë detyrën si shqiptar i mirë në rrethanat ma të vështira, tue ia vu menden substancës së shqiptarizmit, jo dukjes. Ata që më njohin mirë e dijnë se akuzat qi më drejtohen janë krejt pa themel. Ti je nji prej atyne qi me je gjetë pranë si bashkëpunëtor në rasat ma kritike. Ti e din mirfilli se gjatë kohës seme këshilltarët italjanë nuk pijshin uj. Pergatitja me tekste, vendosun nji herë e mirë mbi terminologjin shkollore; themeluem Institutin e Studimeve Shqiptare qi edhe komunistat tue i nderrue vetëm emnin e mbajtën, përmirësuem gjendjen e mësuesve e të profesoreve, çuem arsimtarë ndër klinika e sanatoriume. Kryefjala jon kje (në nji kohë në të cilën italjanët zotnojshin): Kultura shqiptare mbi të gjitha. Dërgova studjoza me mbledhë lajme historike në të gjitha teqet e bektashijvet, nisa studenta nder male me mbledhë pasurinë folklorike, futa nder xakona në Kosovë (para çlirimit) konviktorë vendas me libra shqip. Sa erdha si minister mora rishtas në shërbim Lasgush Pogradecin e Gjergj Kokoshin të pushuem nga predecesori em, e u dhashë rrogat e mbrapambetuna. Lirova me garanci personale, mbas nji konflikti t’ashpër me gjeneral Guzzoni. para të cilit asokohe dridhej mbarë Shqipnija, Tajar Zavalanin, Vasil Andonin Mihail Zallarin. Mora në shërbim Abaz Ermenjin sa këtheu nga Greqia (në mos ta mirrshem në shërbim do të shkonte qyshë atëherë në Ventotene)”. 

Në kohën e Koliqit Ministria e Arsimit përshkohej nga një frymë liberale, që ishte krejt e kundërt me drejtimet politike të dhëna nga ato që Ernesti i quen “sunduesat e kohës” “Giro, shkruan Koliqi, pat protestue rreptësisht sa herë për vepren teme tepër nacjonaliste si arsim, por Jacomoni s’e lente me na qite pengime në Ministri; patem shti (në librin e Historisë së Letërsisë) në radhë të shkrimtarëvet Midëhat Frashërin, Fan Nolin, Faik Konicen, kundershtarë të deklaruem t’atij rregjimi, e plot të tjerë. Patem shtu edhe Migjenin, për të dhanë një shembull të letërsisë me kujdese shoqnore.”