Aleksandër Çipa/

Agim Sulaj është artist imponues për vëmendjen dhe vlerësimet e opinionit artistik dhe kritikës apo njohësve ndërkombëtarë të artit. Ka realizuar një udhëtim të shkëlqyer karriere, ka qindra stacione dhe data kalendarike ekspozimesh, konkurimesh, pjesëmarrjesh nëpër bienale dhe edicionesh përfshi galeri të famshme të kësaj bote. Suksesin e rroku dhe mishëron përmes talentit në penel, në dy lëmi të arteve figurative: në pikturë dhe në karrikaturë. Janë mbi 250 çmime ndërkombëtare të fituara prej tij…Ka udhëtuar, veçanërisht në tri dekadat e fundit, nëpër galeritë dhe ekspozitat më të famshme të Italisë që për ndryshe, cilësohet si “atdheu i arteve me shkëlqim të gjithëkohshëm”. Por jo vetëm aty! Në shumicën e vendeve të Europës dhe kontinente të tjera…Ka krijuar komunitetin e madh të adhuruesve të vet dhe e shton pothuajse pas çdo prurjeje pune e punësh. Ka lënë punë që mbeten hise vezulluese dhe magjepsëse nëpër galeri dhe pavione të shquara arti në shumë metropole.

Por, Agim Sulaj nuk heq dorë e nuk ndahet, prej ” vatrës së parë”, prej djepit të foshnjërisë së vet artistike, Atdheut dhe qytetit të lindjes, Vlorës. Rikthehet në Tiranë përsëritshëm, në të njëjtën kohë fundviti me ekspozitën e vet “Rrënjët”. Sjell me sqimën e vet prej Mjeshtri dhe kryemjeshtri, portretet dhe punët antologjike, të cilat janë mishërim i një vlere shquese dhe të lakmueshme, imponuese dhe dlirësuese. Karaktere të ashpra dhe të gdhendur me fuqi psikologjike dhe shprehjeje na vijnë prej këtij artisti që tashmë e ka zënë vendin, ndër më të shquarit e sotëm dhe të ardhëm të arteve figurative shqiptare.

Është fjala për një talent që vlen për krahasime në perimetra globalë.

Sa herë më jepet mundësia të gjej informacion për veprimtaritë dhe ekspozimet e tij, dua të ndalem e rikthehem. Sepse arti dhe talenti i tij janë në një udhëtim ngjitjeje dhe cilësish që ofron artisti me talente imponuese. Në mediat ndërkombptare gjenden qindra e ndoshta mijëra shkrime e vlerësime nga kuratorë dhe studiues e kritikë arti të cilët nëse do të njiheshin brenda Shqipërisë dhe hapësirës artistike shqiptare, do të imponohesh një vëmendje edhe më e madhe, edhe më e posaçme. Por ky nuk është pengu i Agim Sulajt, është thjesht qesëndia e tij për një gjetje vijuese karrikaturizimi për realitetet meskine të shoqërisë së vogël. Në pikturat e tij, këtë nuk ke mundësi ta gjesh, por në karrikaturat unike, (si krejt punët e Sulajt), të pret qeshja e imponuar prej talentit tjrtër të Mjeshtrit). Urime shumë Mjeshtër Sulaj!

Nga Sokol Paja/

Producenti dhe Regjisori Fatmir Bardhoci flet për gazetën Dielli. Një film artistik i realizuar në 6 shtete përfshirë edhe Hollywood.

CILI ËSHTË QËLLIMI I PROJEKTIT TË FILMIT PËR KOSOVËN MARTIRE “RRËNJËT E PAMPOSHTURA”? ÇFARË SYNOHET TË REALIZOHET?

“Rrënjët e pamposhtura” (Undefeated Roots) është një projekt filmik që trajton 10 vitet e fundit të Kosovës nën Serbi deri në çlirimin e saj, por që në fakt i kushtohet heronjve të kësaj lufte, të gjithë luftëtarëve që luftuan, qëndrestarëve dhe mendjeve të ndritura të Kosovës, martirëve, intelektualëve të vrarë nga shërbimet sekrete serbe para luftës, në Jugosllavi dhe në Europë, ushtarëve të kohës së Jugosllavisë që i ktheheshin familjeve të vrarë me mënyra të ndryshme. I kushtohet motrave dhe nënave shqiptare heroinë që vuajtën torturat çnjerëzore dhe përdhunimet e një ushtrie të organizuar kriminale, dhe të orientuar për të kryer masakra dhe përdhunime masive në popullsinë e pambrojtur civile, fëmijëve të vrarë dhe masakruar si dhe viktimave të varrezave masive dhe atyre që akoma nuk ju dihet fati. Qëllimi i këtij filmi është që jo vetëm të shërbejë si një monument kulturor/ historik për Kosovën, por edhe të sensibilizojë opinionin ndërkombëtar për masakrat dhe krimet e kryera nga Serbia në shekullin e 20-të. Titulli “Rrënjët e pamposhtura” vjen si një histori qindravjeçare që tregon se shqiptarët, sado larg të jenë, rrënjët e tyre janë të pavdekshme dhe të pamposhtshme; ato ripërtërihen dhe forcohen më shumë, sa herë që dikush mundohet t’i presë, t’i shkulë apo t’i dëmtojë. Lufta e Kosovës tregoi që kur trungu vuan, rrënjët e shtrira gjithandej në botë bëhen bashkë për ta mbrojtur atë trung mijëvjeçar.

SA ËSHTË PLANIFIKUAR GJATËSIA E FILMIT?

Ky projekt filmik do të jetë të paktën me dy seri nga 100minuta, ku në serinë e parë do të tregojmë përpjekjet e popullit shqiptar në Jugosllavi për liri dhe gjithashtu përpjekjet e organizatave dhe atdhetarëve të spikatur në Amerikë që bënë të mundur ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës dhe bombardimin e Serbisë nga NATO.

Synimi ynë është që të bëjmë një film ndërkombëtar me cilësi të nivelit Hollywoodian, që t’i rezistojë kohës dhe të bëhet një monument kulture dhe historik për shtetin e Kosovës, për historinë e vuajtjeve të popullit shqiptar dhe, më kryesorja, të njohë botën me masakrat dhe krimet që ka kryer në Kosovë shteti dhe ushtria serbe në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit të 20-të, sipas një plani të mirëstudiuar nga akademia e shkencave serbe, në këtë kohë kur opinioni botëror ka filluar t’i harrojë këto krime ndaj shqiptarëve dhe po rehabiliton Serbinë. Ky film, për nga rëndësia, është deri më sot projekti më i madh që mund të kemi ëndërruar për të patur ne shqiptarët, si nga rëndësia historike, ashtu edhe për nga rëndësia në kinematografinë botërore, por sigurisht edhe për nga buxheti. Një film i tillë kërkon një buxhet shumë të lartë, por ne do të mundohemi të gjejmë mënyrat që të realizojmë një film me cilësi të lartë dhe me kosto sa më të ulët. “Le të shtrijmë këmbët sa kemi jorganin.”

KUSH DO TË JENË AKTORËT QË DO TË MARRIN PJESË?

Aktorët do të jenë kryesisht shqiptarë. Këtu do të ketë vend për të gjithë aktorët shqiptarë, të vjetër dhe të rinj, në skenat që do të xhirohen në Kosovë dhe në Shqipëri, ndërsa për rolet e politikanëve amerikanë apo të huaj të tjerë, aktorët do të jenë amerikanë.

SA MUND TE SHKOJË BUXHETI?

Ky film, edhe pse shumë i madh nga tematika dhe masiviteti që kërkon, mendoj që mund të reduktohet dhe të realizohet edhe me 5 milionë dollarë që në fakt është shume buxhet i vogël krahasuar me filma të këtyre përmasave. Filmi do të realizohet në të paktën dy seri. E para do të paraqesë përpjekjet e popullit shqiptar për liri brenda Jugosllavisë dhe angazhimin e diasporës shqiptare, veçanërisht në SHBA, për ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës si dhe vrasjet politike të intelektualeve dhe ushtarëve shqiptarë. Në pjesën e dytë do të pasqyrohen ngjarjet e luftës së Kosovës, sakrificat e emigrantëve shqiptarë anembanë botës qe erdhën për të mbrojtur atdheun dhe rrënjët e tyre.

A DO TË PASQYROJË KY FILM TË VËRTETËN HISTORIKE TË UÇK-SË DHE KRIMET SERBE?

Absolutisht që po. Qëllimi kryesor është të ndërgjegjësojmë botën për vuajtjet dhe dhimbjet e popullit shqiptar, duke nxjerrë në pah krimet e padënuara të ushtrisë dhe shtetit serb. Lufta e UÇK-së është një kapitull i rëndësishëm në rrugën drejt lirisë dhe krijimit të shtetit të Kosovës dhe do të zërë vendin kryesor në film. Filmi do të përqendrohet te mesazhi universal që dhanë luftëtarët e UÇK-së, të cilët lanë një jetë të sigurt në Amerikë apo Europë për t’u bashkuar me luftën kur Atdheu kishte nevojë emergjente. Ata meritojnë të nderohen si heronj, pavarësisht nëse dhanë jetën apo arritën të mbijetojnë.

JU KENI PRODHUAR NJË FILM TË GJATË ME AKTORË TË MËDHENJ NGA HOLLYWOODI. CILI ISHTE SUKSESI I FILMIT MUNDIJE DERI TANI?

-Filmi Mundije- është filmi i parë dhe i vetëm në historinë e popullit shqiptar që është prodhuar në një nivel të tillê dhe me aktorët më të njohur të nivelit Hollywoodian. Është një film që sejcili nga ne do të krenohet dhe do të doje tjua tregojë edhe të huajve sepse aty përmban gjithcka për tu krenuar, si prejardhjen e lashtë të shqiptarëve, mbrojtjen e historisë së tjetërsuar, krenarinë kombëtare, besën e shqiptarëve, sakrificat për shpëtimin e popullit Hebrey, karakterin e fortë të shqiptarit dhe shumë virtyte të tjera. Sukses në vehte për ne Shqiptarët është që një shqiptar arrin të prodhojë një film në Hollywood dhe aq me shumë një film që flet pelër historinë, traditat dhe kulturën e popullit shqiptar. Kur ky film si realizim shkon lart, i gjithë populli shqiptar ngjitet lart, bashkë me historinë dhe kulturën e tij. Sigurisht që aktorët kryesorë të kastit bëjnë punën e tyre si promovuesit keyesorë, sic jane former James Bond, George Lazenby, Eric Roberts, Michael Pare, Al Sapienza, Eugenia Kuzmina, Robert La Sardo dhe shumë të tjerë, të cilët ka qenë ëndërr që ti shikoj nga afër, dhe jo më të bëhet realitet që të punoj me ta apo edhe ti drejtoj si regjisor. Në këtë moment, filmi është duke kryer ciklin e konkurimit në festivalet më prestigioze ndërkombëtare. Kemi patur premierë në festivalin më të vjetër dhe më të rëndësishëm në botë, në Venezia.Gjithashtu e shfaqëm edhe në American Film Market në Nëntor. Ndërkohë filmi është vlerësuar me shumë seriozitet nga disa festivale prestigjoze: European Cinematography Award e ka vlerësuar me 4 çmime, si: Best Cinematography, Best Actor, Best International Feature Film, and Best First Time Director. Në festivalin e filmave aksion në New York, MUNDIJE mori gjithashtu 3 çmime: Best International Feature Action Film, Best Action Sequences, and Best Actor. Me datë 9 Dhjetor, filmi Mundije do të konkurojë përsëri në New York në festivalin ndërkombëtar Big Apple International Film Festival ku jemi nominuar për dy çmime prestigioze dhe gjithashtu në festivalin e 44 të filmit në Itali në 44th Paladino D’Oro international Sport Film Festival ku jemi nominuar gjithashtu për dy çmime të tjera. Po ashtu nga European Cinematography Award jemi nominuar për “Golden Eagle Award”, çmim i cili do të ndahet me 28 Shkurt 2024 në Amsterdam, Holland. Pērvec këtyre, Mundije do të shfaqet së shpejti edhe në Festivalin botëror të filmit në Berlin, në Hollywood dhe në Cannes.

ÇFARË PRITET TË NDODHË NË NEW YORK MË 8 DHJETOR?

Më 8 dhjetor, 1.30 -3.30 në Anthology Film Archives, filmi Mundije do të shfaqet për herë të parë për publikun shqiptar në New York. Po atë ditë, do të prezantohet traileri i filmit “Rrënjët e Pamposhtura”- ” Undefeated Roots”, i cili përmban pamje nga ngjarje reale të luftës në Kosovë. Pas përfundimit të filmit, është organizuar një drekë për të gjithë ata individe apo biznesmenë që duan të kontribuojnë për filmin. Të ardhurat nga ky event dhe dreka e organizuar për fundraising do të shkojnë për realizimin e filmit për Kosovën. Ky është linku për fundraising nëse dikush dëshiron që të ndihmojë sadopak këtë projekt madhështor që do të bëjë krenar çdo shqiptar: Donate to HELP US SHOW THE WORLD THE KOSOVA’S JOURNEY TO FREEDOM, organized by Fatmir Bardhoci. Në këtë ngjarje janë ftuar anëtarë të komunitetit shqiptar dhe personalitete të njohura nga Hollywood-i. Me këtë rast, i ftoj të gjithë lexuesit tuaj që të rezervojnë biletat paraprakisht, pasi në ditën e eventit nuk do të ketë bileta në dispozicion.
Kliko linkun per rezervime:
https://www.eventbrite.com/e/filmi-mundije-ne-new-york-me-8-dhjetor-tickets-1086507947519?utm-campaign=social&utm-content=attendeeshare&utm-medium=discovery&utm-term=listing&utm-source=wsa&aff=ebdsshwebmobile&fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR0VaTO3BAu5bsJjUnx2tbBJdQfP99C9IzgcQPmULnY43CWayoCRr7R_W7s_aem_q3u4aKzgTVHDwft7kKW2uA

KUSH ËSHTË FATMIR BARDHOCI?

Jeta ime pasqyrohet më së miri në filmin MUNDIJE. Si një emigrant, kam kaluar sfida të shumta, nga arratisja në kohën me të egër prej regjimit më të egër diktatorial në botë, përndjekja politike gjatë regjimit komunist, te pengesat gjatë realizimit të filmave të mi nga pasardhësit e atyre pushtetarëve të regjimit komunist. Por këto përvoja më kanë forcuar dhe më kanë bërë të ndjek pasionin tim për të ndriçuar historinë shqiptare në arenën ndërkombëtare. Fatmir Bardhoci është një njeri i thjeshtë, shërbëtor i atdheut, drejtues sporti, skenarist, regjisor, producent dhe shërbyes i përkushtuar ndaj vendit dhe kulturës së tij, gjithmonë i gatshëm për të sfiduar kufijtë për të realizuar ëndrrat e tij kinematografike.

A DO TË MARRIN PJESË NË PREMIERËN E NEW YORKUT AKTORË NGA HOLLYWOODI?

Në datë 8 ditë kanë konfirmuar pjesëmarrjen, Robert Miano, Gino Salvano, Shawn Davidson, Al Sapienza, Paul Sampson, Joe Wooley. Po nga Shqipëria e Kosova? Nga Shqipëria në këtë event merr pjesë Julian Biba, Zoje Krasniqi, ndërsa në film marrin pjesë: Xhevat Limani, Bruno Shllaku, Laert Vasili, Freskida Miloti, Ambra Bardhoci. I ftoj lexuesit tuaj që të rezervojnë biletat në linkun e mëposhtëm pasi ditën e shfaqjes nuk do të ketë bileta në vend: https://www.eventbrite.com/e/filmi-mundije-ne-new-york-me-8-dhjetor-tickets-1086507947519?utm-campaign=social&utm-content=attendeeshare&utm-medium=discovery&utm-term=listing&utm-source=wsa&aff=ebdsshwebmobile&fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR1BEK76pVNUhZRfCe49SMvGKriIRo2dhy8lMrsy8WZxh8X2poQTjydGqo8_aem_VN3CyLg6C0l2A2MnIbUD9A

FILMAT TUAJ A KANË QENË NJË PROMOVIM I KINEMATOGRAFISË SHQIPTARE NË ARENËN NDËRKOMBËTARE?

Jo çdo film që prodhohet, domosdoshmërisht duhet të ketë në vetvehte promovimin e diçkaje, por në filmat tonë, ne kemi marrë këtë detyrë përsipër, që në sejcilin prej tyre të promovohet nga pak Shqipëri, Iliri, Dardani, Troje, Besë, Trimëri, Fisnikëri, karakter, dhe jo kriminalitet, prostitucion dhe natyrë e egër apo kulturë e prapambetur shqiptare që e shikojmë fatkeqësisht në shumë filma të cilët edhe financohen nga buxheti I shtetit tonë.
Po bëj një përmbledhje të filmave qe kemi në produksion: Mundije 2 -tregon mënyrën se si të çlirohet Shqipëria nga lufta kundër korrupsionit dhe kriminalitetit. Undefeated Roots- Tregon ngjarje nga lufta e Kosovës dhe rrugën e lirisë. Assassin Soulmates- tregon ngjarje reale të politikës dhe grupeve kriminale në dëm të Shqipërise dhe qytetarëve shqiptarë. Skënderbeu- The Savior- Tregon luftën e Skën derbeut për të mbrojtur Shqipërine dhe njëkohësisht qytetërimin Evropian për një cerek shekulli.

GJITHCKA MBI FATMIRIN E TREGON FILMI MUNDIJE

Në fakt aty është historia e jetës time, si simbol i vuajtjeve të një emigranti që vuajtjet e komunizmit, kanë lënë pasoja tek shoqëria jonë, tek brezi që u rrit duke kaluar kufijtë e botës, duke parë njerëz të varur sic është poeti Havzi Nela etj. Por jo vetëm kjo, edhe gjatë xhirimit të filmit ne u perballëm me sfida të paimagjinueshme për njeriun normal, Evropian apo Amerikan. Peripeci të cilat sa vijnë dhe shtohen. Si fillim sfida për sigurim fondesh pasi nuk gjeta përkrahjen e askujt. Hakmarrje politike- pasi dihet që një nga nënshkruesit e varjes së Poetit Havzi Nela, ishte babai i kryeministrit aktual Edi Rama. Çfarë nuk hoqëm për ta realizuar kētë film… Na u mbyllën dyert, na detyruan të largohemi dhe të shkojmë të filmojmë në Kosovë. U burgosëm dy herë në Shqipëri, Na prenë ujin e pijshëm në familje deri tek sajime akuzash nga prokurorë të korruptuar dhe të politizuar, njësoj si në kohën e komunizmit. Por nuk mjaftuan këto, gjatë xhirimeve në Meksikë, në qytetin më të “sigurtë” në botë, “u mbajtëm peng” nga një grup ” aktorësh” të cilët i stërvitëm për ti bërë aktorë, por për ti rënë shkurt, shpëtuam në sajë të eksperiencës së fituar në Shqipëri. A keni studiuar për art apo Kinematografi? Jo, komplet diçka tjetër. Kam studiuar disa gjuhe te huaja krahas diplomimit mastër në shkenca Juridike. Ju aktroni dhe luani rolin kryesor ne filmin Mundije, nje rol aksion. Çfarë eksperience keni patur në aktrim apo në sport? Në aktrim shumë pak. Kam patur disa role të rëndomta detective, policor në disa seriale Amerikane si: Law & Order, Blue Bloods, Succession, Billions etc. ndërsa në sport kam patur një karrierë të gjatë; kam përfaqësuar Shqipërinë në aktivitete ndërkombëtare me ekipe të Shqipërisë dhe Kosovës në sportin olimpik të Tae Kwon do dhe Kickbox, si trajner i ekipit kombëtar dhe si President i Federates. Tashmë që në vitin 2017 drejtoj Federatën Botërore të sportit Antik Pellazg MUNDIJE- Dija e Munjes. www.mundije.org
Gjithashtu operoj nëNew York kompaninë e ndërtimit PGS www.professionalgeneralservices.com
Ne fushën e filmit kam themeluar kompaninë Eagle’s Film Vision me degë në New York dhe Hollywood dhe tashmë edhe nê Munich të Gjermanisë dhe AMERICAL në Shqipëri.

Kristaq  BALLI 

Me rastin e 120 Vjetorit të Lindjes 

Gurë Kilometrikë në Jetën dhe Veprimtarinë Artistike 

Më 28 Nëntor  mbushen 120  vjet nga  lindja  e Gjon Milit, artistit shqiptaro – amerikan  me famë botërore.

Historia e jetës, veprimtarisë dhe karierës së tij ekstravagante, sensacionale dhe  inkandeshente, si drita fotografike strobe që ai përdori, nis rëndom si ajo e shumë emigrantëve të tjerë korçarë, që u ndanë me atdheun e tyre nativ qysh shumë të rinj për për t’u arsimuar e edukuar dhe,  më pas, për t’iu nënështruar dhe dedikuar tërësisht punës  agresive, por edhe  pasioneve, entusiazmit, fantazisë, talentit e ëndrrave të tyre humane.

 I lindur  dhe pas një fëmijërie të hershne në Korçë, familja e madhe  Mili emigroi së   pari në Rumani, ku kishte një komunitet shqiptarësh, kryesisht nga Korça. Adoleshencën e rininë e parë e jeto në Bukuresht, ku edhe u shkollua me arsim të mesëm në  Kolegjin Kombëtar “Gheorghe Lazar”  të kryeqytetit rumun. Kur ishte 19 vjeç, më 1923 ai shkoi në Boston të ShBA. Menjëherë, aty nis e vijon studimet universitare në degën e inxhinierisë elektrike në një prej universiteteve më të zëshëm në botë, Institutin Teknologjik të Massachusets, (MIT). Gjatë jetës studentore ai ka eksperimentuar sprovat e tij të para të pasionit dhe prirjeve në fushën e fotografisë. Njëheresh, ushtroi edhe talentin e tij  në letërsi, me ç’rast, në mes të krijimeve të tjera, ai në 1928-29 boton edhe disa proza të shkurtra letrare (“Larg”, “Endërr” dhe “Nëna” në gazetën “Dielli” dhe në revistën letrare “Studenti shqiptar” të Odise Paskalit në Torino).  Ai luan, gjithashtu, në oboe, madje në vonë do të praktikohej edhe në piano,  duke shprehur, pra edhe prirje muzikore që do ta ndihmojnë atë në krijimtarinë e tij artistike. Bahun e kishte kompozitorin e tij favorit dhe e dëgjonte dendur. Me to është e lidhur njohja dhe miqësia me Faik Konicën, apo aktivizimi  si redaktor  në gazetën “Dielli” dhe në Shoqërinë Panshqiptare “Vatra”,  të cilAt kanë ushtruar  një nxitje vendimtare për jetën mëmëdhetare,  intelektuale e artistike të Gjon Milit. Për këtë vetë Mili shkruan: “…zura miqësi me Faik Konicën, një mik i vjetër shqiptar. Një shkrimtar elegant, një humanist i kulturuar dhe një intelektual i mprehtë, Konica, nxiti interesin tim për artet, veçanërisht për kinematografinë”. (Gj.Mili-Photographs & Recollections- Boston, 1980- faqe 18). Profesionin e inxhinierit e ushtron fillimisht për 10 vjet rresht  në kompaninë elektrike  “Westinghouse” deri në vitin 1937,  ku ai është marrë kryesisht me punë dhe aktivitete të natyrës shkencore në dobi të  zbulimit dhe përmirësimit të teknologjive dhe paisjeve shkencore të ndriçimit dhe optikës. 

Mandej do të shkëputet prej saj, për t’iu kushtuar përfundimisht kamerës së errët, me të cilën do të lidhej me valenca të pashkëputura gjithë jetën. Edhe për filmin ka patur synime profesionale, madje ai fantazonte se një ditë do të shkonte në Hollivood, të cilin e arriti artistikisht shpejt, më 1942.

Më 1934 ai hapi ekspozitën e tij të parë jo formale fotografike.

 Ndërkaq,  më 1937, ai njihet gjatë një simpozium shkencor, në universitetin ku  kishte studiuar, me profesorin dhe shkencëtarin Harold Edgerton (1908-1988), i cili konsiderohet si shpikësi i fleshit elektronik (drita stroboskopike, blici, 1931), që krijonte mundësi të reja moderne fotografimi dhe që u bë për Milin katalizatori i fotografisë  futuriste dhe gjenialitetit të  tij profesional në këtë art pamor.  Pas një sërë eksperimentimesh fotografike me dritën elektronike e bashkëpunimesh me Edgerton, i cili ia fali shpikjen e vet artistit për ta rigjeneruar atë artistikisht, po në këtë vit fillon  punën e tij si fotoreporter  në revistën e re “Life” të New Yorkut, aso kohe  e për shumë vjet rradhazi  e mirënjohur botërisht, e cila do të ishte për Gjon Milin afirmuesja e e krijimtarisë fotografike tepër inovative, të sukseshme e të admirueshme nga një opinion i gjerë artistik e shkencor botëror. “Në këto vite revista dhe fotografi filluan rrugën e tyre të lavdisë…Kjo përzierje e algjebrës me harmoninë do ta bënin Milin një nga fotografët më të njohur në Amerikë”(Andrea Visokov) Edgerton thotë për Milin: “Ai njohu forcën e dritës strobe dhe për vite na udhëhoqi në këtë fushë në një rrugë me të vërtetë imagjinare.” Foto të tilla si ajo e daljes së një predhe nga gryka e topit, me shpejtësi shkrepjeje të fraksioneve  një të miliontën e sekondës (1942, e cila u quajt shpikja e shekullit), ajo e baletit “Lindy Hop”(1943), qindra foto stroboskopike në faqet dhe kopertinat e revistës “Life” e të revistave të tjera, ku ai pati kontrata të shpeshta, të personaliteteve të shquar artistikë,  kulturorë, shkrimtarë, piktorë, balerinë, sportistë, shkencëtarë, supermodele, aktorë, muzikantë, politikanë,  nudo, fotomontazhe, etj., shfaqen nëpërmjet një filtri abstragues, krijues, e estetik të një niveli shumë të lartë.

Ekspozitën e parë vetiake “Dance in Movement”  (Vallzim në Lëvizje) e ka hapur në Muzeun e Artit Modern-MoMa në fillim të vitit 1942.

Në Janar 1943 në galerinë fotografike të Muzeut të Brooklin u çel ekspozita e përbashkët me Harold Edgertonin “Stroboscopic Photography” (Fotografia Stroboskopike)   Të kësaj kohe (1943) janë edhe  veprimtaritë e famshme të të ashtuquajturave “Jam Sessions”, të iniciuara nga vetë Gjon Mili dhe  Norman Granz, sipërmarrësi dhe prodhuesi më i madh i disqeve në ShBA, párti, apo mitingje, mbrëmje të gjata artistike  me dashamirës e profesionistë  të artit e kulturës ku improvizohej e interpretohej krijimtaria e re letrare, vizive e muzikore e ku rriheshin debate estetike e kulturore. Nga këto mbrëmje Gjon Mili njihet si autor filmimesh dhe një sërë botimesh e regjistrimesh interpretative muzikore në disqe,  filma (sot edhe në CD). Veçmas studioja e tij u quajt edhe “Athina  e Nju Jorkut” (Henri Cartier Breson ).

Ekspozitën e parë jashtë amerike të Gjon Milit në vitit 1946 në Paris e inauguroi me  entusiazëm filozofi e shkrimtari i madh Zhan Pol Sartri. Midis të tjerash ai ka shprehur këtë konsideratë: “Për atë ka një pafundësi mënyrash të fotografuari, siç është pafundësia e gjërave që na rrethojnë”

Por pasioni për filmin nuk i ishte venitur. Midis filmimeve të ndryshme, ai shpërthen nëpërmjet  një filmi të bujshëm muzikor, më 1944,  të gjatë vetëm 10 minuta, por i një niveli artistik mjeshtëror, që e bëri të famshëm në të gjithë Amerikën e sidomos në botën e muzikës xhaz e bluz. Filmi duket sikur përbëhet prej një shumatore  qindra sekuencash e tablosh fotografike sipas stilit origjinal të Gjon Milit. Filmi nën emrin “Jammin’ the Blues”, me muzikantët e shquar të top jazz  Lester Young, George Red Callendar, Harry Edison, Marlowe Morris, etj.  është nominuar për çmimin Oscar më 1945. Ai  vijon të shfaqet edhe sot. Për hir të këtij suksesi pianisti Mary Lou Williams kompozoi në respekt të realizuesit të tij një pjesë jazz me titullin “Gjon Mili Jam Session”. Gjon Milit i atribuohet edhe një film tjetër dokumentar prej afro 3 minutash të titulluar “Henri Cartier-Bresson”, ku ky fotograf i shquar francez është duke kërkuar çastin vendimtar të fotografimit. Ndërkaq, pas disa vitesh gjenden materiale bruto regjistrimi të një filmi të ri muzikor  ala “Jam Sessions”, por ai ka dështuar për arsye financiare. Ka xhiruar me skenar të tijin edhe filma të tjerë dokumentarë, si “Improvisation”, apo disa sprova të tjera  kushtuar veprës së Pablo Casals-it, Shon O’Kejs-it, Henri Breson-it etj. 

Viti 1949 kur ai u takua me piktorin e famshëm Pablo Pikaso në Francë e kur ai realizoi ciklin me foto “Vizatimet me Dritë”, ku piktori  pozonte duke vizatuar me bilë elektrike në ajër, ishte nga më të veçantit e më të bujshmit e jetës dhe krijimtarisë së së tij. Ky cikël fotosh përbënte një vepër të dyfishtë surprizuese të Pablo Pikasos dhe Gjon Milit. Pablo Pikaso, kur pa fotografitë që ai i kish bërë, u shpreh: “Edhe me teknikë krijohen vepra artistike”.  Me Pikason e vizatimet e tij në epiqendër, por edhe me shumë piktura të tij, ai realizoi shumë fotografi, aq sa nga kujtimet dhe mbresat e tij miqësore, artistike e estetike  me piktorin e madh,  më 1970, Mili botoi librin katalog “Picasso’s Third Dimension” (Dimensioni i Tretë i Pikasos).  

Nga fundi i viteve ’40 ai rralloi fotot me teknikën  stroboskopike:  “pas një dekade unë u vela  me dritën strobe sepse kisha bërë pothuajse gjithçka dhe nuk doja të përsëristja veten”. Por jo përfundimisht. Herë pas here ai kujtohej,  ngarkonte bateritë, kondensatorët, ndriçuesit e  paisjet e tjera strobe dhe këtë e bëri deri në fund të jetës. Për disa kohë, përkohësisht, ai punoi si ndihmës i fotografit shumë të famshëm Edward Weston,  por pa u shkëputur  asnjëherë nga revista “Life”  Në disa  foto të këtyre viteve firmën e mjeshtrit e gjejmë me vulën  “Mili Studio”.

Në vitet 1950,  Gjon Mili ishte në kulmin e popullaritetit.

Në Janar vitin 1950, bashkë me fotografin e njohur Robert Kapa  kanë  hapur ekspozitë në  Mueun e Artit Modern MoMA  me foto kushtuar  Pikasos. Kjo ekspozitë me 70 foto është çelur edhe në Paris në Galerinë Salon De Mai  në vitin 1952. (Life.com).

Më 1955 Mili mori pjesë në ekspozitën më të madhe kolektive botërore të fotografëve të  shekullit të kaluar në ShBA dhe vende të tjera me emrin “Familja e Njeriut” me 5 foto, midis të cilave “Nudo, duke zbritur shkallët”

Më 1959 në një sondazh të revistës amerikane  “Popular Photography” ai konsiderohet si një nga 10 fotografët më të mirë bashkëkohorë të botës. Ja si e shpjegon ai angazhimin e vet:

 “Brezi im  ardhi në një kohë kur fotografia po avanconte  me kërcime  e bume, duke krijuar nxitje për të eksperimentuar dhe  tentuar shtigje të reja.”

 “The Magic of the Opera” (1960) është libri i parë fotografik kushtuar historisë së Operas Metropolitane të Nju Jorkut me fotografi të vyera operistike nga Gjon Mili dhe  të ilustruara me tekst nga Mary Ellis Peltz (bashkautore), drejtore e arkivës të operas metropolitane. 

Tepër tragjik shfaqet viti 1966, kur fotografit i digjet studioja e tij në Manhatan, një nga më të mëdhatë e më të përshtatshmet në botë,  dhe bashkë me të foto, shumë materiale fotografike, shkrime dhe korrespondenca e tij, që do ti krijonin një kosto e humbje të dhimbshme materiale e shpirtërore për gjithë krijimtarinë dhe jetën e tij. 

Në vitin 1970 ai boton katalogun me foto e tekst “Picasso’s Third Dimension” kushtuar jetës dhe veprimtarisë së Pikasos.

Ekspozita  fotografike bienale në Musée Des Arts Décorativs, Arle  të Francës në verën e vitit  1971 iu kushtua krijimtarisë së Gjon Milit.

Në  vitin 1971 është i vetmi fotograf i  autorizuar ndërkombëtarisht për  pasqyrimin fotografik të procesit të fotografimit gjatë gjykimit të një prej krerëve SS të shfarosjes së ebrejve gjatë Luftës së Dytë Botërore, Adolf Eichman.

Viti 1973 cilësohet si i veçantë për arsye se ai merr pjesë si fotoreporter i revistës “Life” në gjyqin e Skandalit të Uotergeit-it, ku ai realizon fhjetra foto psikologjike dhe një foto kryevepër që përdoret si emblemë e pasqyrimit të kësaj ngjarjeje.

Nga vitet 1970 deri thuajse në fund të  jetës  Gjon Mili e nënçmoi interesin e opinionit rreth tij, revistat filluan ta harronin. Më 1980, me rastin e 75 Vjetorit të lindjes, në Nju Jork u çel ekspozita retrospektive  me 140 punime të tij dhe  Shoqata e Grafistëve të Nju  Jorkut botoi librin autobiografik të pregatitur ngs vetë ai:  “Gjon Mili Photographs & Recollection”,  libri më përfaqësues, ku përfshihet një pjesë e krijimtarisë dhe kujtimet e refleksionet estetike të piktorit për fotografinë dhe artet e tjera.

Gjatë fundit të viteve të tij të krijimtarisë ai dha  leksione e ligjërata mbi fotografinë nën prizmin e veprës dhe përvojës  së tij në disa universitete e kolegje artistike amerkane.

Ai nuk krijoi ndonjë lidhje të qëndrueshme familjare dhe nuk la pasardhës. 

Vdekja e fotografit më 1984 (disa vjet më parë ai kishte pësuar një aksident automobilistik në Manhattan dhe shëndeti e personaliteti i tij ishin dëmtuar shumë), megjithatë, nuk e zgjoi  opinionin artistik. Ndërroi jetë për shkak të një pneumonie në  Stamford Connecticut të ShBA. Në varrimin e tij kishte shumë pak shqiptarë.   Një valë e  re interesi për fotografinë dhe njëheresh për Gjon Milin u vu re vetëm në fund të shek XX dhe fillim të shek. XXI

Më 1994, në librin e fotografes Susan Kismariç “American Politicans” (foto  1843-1993), New York, janë botuar edhe dy fotografi me temë politike të Milit. 

Për nder të tij, dhjetë vjet pas vdekjes, në fund të vitit 1994, në Haward Greenberg Gallery të Nju – Jorkut u paraqiten punë të bëra prej tij në harkun kohor 1930-1970, si dhe objekte nga jeta dhe vepra e Milit në lëmë të fotografisë dhe filmit. Interesi për këtë ekspozitë retrospektive ishte i tillë, saqë nga kritikët dhe vizitorët u quajt “ngjarja e vitit në fushën e fotografisë”. (Q. Vrioni: Gjon Mili – fotografi më i shquar shqiptaro-amerikan i shekullit.)

Qysh prej vitit 1998 Instituti Teknologjik i Massachusets organizon  çdo vit konkursin fotografik “Mili & Edgerton” për fotografë të rinj në homazh të një profesori dhe  një studenti të shquar të tij.  Në Kosovë,    prej 2001, çdo vit gjatë një ekspozitë ndërkombëtare  jepet çmimi Gjon Mili dhe 

një shkollë mban emrin e tij. 

Në vitin 2000 fotografia e tij  e Pikasos duke vizatuar me dritë ze vënd në botimin e 500 fotografëve më të mirë   të 59 vendeve të botës në të gjitha kohrat – albumin “The Photo Book” të shtëpisë botuese angleze “Phaidom”..

Fotoja nga një ndeshje basketbolli ndërmjet universiteteve amerikane, bërë në vitin 1951, është zgjedhur ndër 100 fotot sportive më të mira të shekullit XXMë 2006  në Galerinë Kombëtare të  Arteve, Tiranë është çelur ekspozita me foto të Gj. MIlit nga fotografi i njohur shqiptar Roland Tasho.

Gjon MIli konsiderohet si fotografi i dritës dhe errësirës në kundradritë, me gjithë nuancat  e errëta dhe me hollësitë e dritës mbi profilet e muzikantëve të shquar zezakë.

Kështu, figurën brilante humane dhe intelektuale të Gjon Milit mund ta  përcaktojmë në mënyrë sintetike  si një inxhinier e  shkencëtar novator; një fotograf dhe  fotogazetar të shquar  klasik e modern, që  bëri zbulime e 

përparime të jashtzakonshme në fotografinë mediatike dhe atë artistike e komerciale në shumë  gjini si foto në lëvizje, foto stroboskopike, vizatime me dritë, fotot me dy ose disa shkrepje, fotot me mbivendosje,  portrete ku shfaqet si një portretist botëror, fotot moderniste pa formë, foto shkencore, fotografi politike, peizazhe, monumente  historike dhe arkitekturore antike e moderne, fotografi nudo, etj.;  një kineast ledhatar e të përkorë  të muzikës xhaz, një letrar të sprovuar në disa libra-katalogë madhore memuaristikë, prozë, tregime, reportazhe  ese, kujtime, gazetari, etj., një veprimtar mëmëdhetar e nostalgjik i atdheut të tij të lindjes, Shqipërisë.

Krijimtaria e botuar e Gjon Milit gjendet kryesisht në revistën LIFE ku ai punoi gjithë jetën, por edhe në ekspozita të shumta vetiake e të përbashkëta, retrospetive para e pas vdekjes së tij, të cilat  vijojnë  edhe sot në të gjithë botën. 

Kështu, vetëm gjatë ‘Erës së Artë’ të revistës LIFE (1936-1972)  Gjon Mili ka  botuar  aty në mënyrë të pandërprerë në 355 numëra të saj e thuajse në të gjitha rubrikat. Në shumë prej revistave ai ka botuar njëheresh edhe në dy apo tre rubrika, që do të thotë se sipas përllogaritjeve tona deri në vitin 1972 ai ka botuar mbi  3. 500 foto,  përveç botimeve në libra, katalogë, 

organe e revista të tjera,  si dhe të një numëri edhe më të madh në LIFE.com. 

Po aq i shpeshtë është edhe prezantimi i tij në ekspozita vetiake, apo të përbashkëta të nivelit amerikan e botëror në dhjetra vende të globit. Sipas kërkimeve e gjetjeve tona janë mbi 100 ekspozita të tilla, ku paraqiten veprat e tij surprizuese fotografike.  

Në koleksionin e revistës LIFE Gjon Mili  është autor i fotoballinave të saj në  26 numura.

        Gjon Mili ishte një njeri i vetmuar, ai jetonte në botën e tij  ekzotike të artit. Pelegrin, bohem i kësaj jete tokësore që ai e shijoi me pasionin e talentit dhe gjenisë së tij, për të shkrepëtirë dhe për t’u  fashitur  si imazhi stroboskopik i dritës së tij artistike.  

Gjon Milin mund ta konsiderojmë si një njeri-gjenerator që zbuloi e krijoi në fotografi raporte e marrëdhënie  të panjohura, të reja midis kohës, lëvizjes, hapësirës. Disa herë është thënë se ai i ka ndaluar ato, i ka deformuar, i ka shpërthyer  ato,  ka luajtur me to edhe në mënyrë absurde  ka kërkuar një dimension tjetër midis tyre.  Nga kombinimi i konceptit fizik e imagjinativ në subkoshiencën e tij, u zhvilluan teknika e teknologji të reja, që ndikuan tek fotografët e ardhshëm, por edhe në përparimin  e cilësisë së aparateve fotografikë, të lehtësimit të ndriçimit në përgjithësi dhe atij  stroboskopik, në veçanti,  të ndjeshmërisë së filmave negativë e diapozitivë   që do të lehtësonin e  inkurajonin hapësirat e fotografisë stroboskopike moderniste.

Po aq i shpeshtë është edhe prezantimi i tij në ekspozita vetiake, apo të përbashkëta të nivelit amerikan e botëror në dhjetra vende të globit. Sipas kërkimeve e gjetjeve tona janë mbi 100 ekspozita të tilla, numëri i të cilave shtohet edhe sot e  ku paraqiten veprat e tij surprizuese fotografike

Por, streha e përjetshme e Gjon Milit dhe veprës së tij është bërë sot e përgjithmonë  Muzeu “Gjon Mili” në Korçë, vendlindja  shqiptare e tij, ku pasqyrohet  deviza e lëvizjes, e ndryshimit e  jetës, që atij ia gjetën mbi tavolinën e punës dhe që citonte pak a shumë   sipas Heralkitit mendimin se: “Gjithësia ekziston dhe  nuk ekziston,  ajo është e rrëshqitshme  është në ndryshim të pandërprerë dhe largohet gjithmonë në mënyrë të njëtrajtshme.” 

Trashëgimia e tij artistike vazhdon të frymëzojë fotografët dhe artistët në të gjithë botën,

▪▪▪

Akad. prof. dr. Valter MEMISHA

Pjesa e tretë…

Gjithashtu, në kuadrin e kulturës së gjuhës, M. Frashëri ngre problemin e hyrjes së panevojshme të fjalëve të huaja nga gjuhë të ndryshme dhe të përzierjes së tyre në ligjërime të ndryshme, duke cenuar rëndë fjalën shqipe. Ai shkruan në artikullin Shqip kuvendojmë, apo çorbë trazojmë (po citoj një pjesë të plotë): “Edhe m’u kujtua që mjaft shqiptarë e kanë për mburrje të përziejnë një shumicë fjalësh të huaja, kur kuvendojnë shqip. Myslimanët, që kanë nxënë turqisht, trazojnë fjalë nga kjo gjuhë; të krishterët, që kanë mësuar greqisht, trazojnë gjuhën e tyre me fjalë të marra nga gjuh’e Athinës, edhe thonë; malista, parakallo, kalimera, matotheo, efharisto, etj. (Këto fjalë shqip përkthehen: si urdhëron, të lutem, mirëdita, për perëndinë, tungjatjeta, etj). Do me turqisht qoftë, do me greqisht, ata që trazojnë gjuhën shqip me fjalë të tjera, bëjnë një faj të madh. Bëjnë faj se është një gjë fort e shëmtuar të vërë njeriu fjalë të huaja në një gjuhë. Kur e flet vetë, njeriu s’i ve re: po kur dëgjon një tjetër, që kuvendon një gjuhë të përzier me fjalë të huaja, ahere e kupton se sa shëmtim ka.

Bëjmë faj duke përdorur fjalë të huaja, harrojmë fjalët shqip dhe prishim gjuhën tonë. Pastaj, fjalët që përdorim nga turqishtja a nga greqishtja, i marrim pa ndonjë nevojë, veç ca të paka si çorbë, hesap, akoma, etj. Në vend që të themi efendëm – duhet të themi zot, zotni: në vend të vade – të themi punë; në vend të sebep – të themi shkak, ngaje; në vend të katl të themi vrasje; në vend mahqum të themi u dëmtua… Sa për fjalën bendenezi, këtë fjalë të ndyrë, as duhet ta përdorim fare. Bendenezi do të thotë robi juaj dhe përdoret për të vogëlsuar veten dhe për të rritur tjetrin; gjuha shqip s’ka nevojë për këtë fjalë dhe as me ndonjë gjuhë s’thotë njeriu për vetene tij robi juaj; në shqip themi: unë, dhe atij q’i flasim i themi: zotëri, zotrote, po kurrë bendenezi.

Duke menduar që çdo shqiptar ka detyrë të përpiqet të flasë dhe të shkruajë drejt dhe pastër gjuhën e tij, guxova të dërgoj këto radhë te “Kalendari”, që të nxënë mend ata që thonë: efharisto!” 

8. Mid’hat Frashëri i jep vend të veçantë librit shqip, si burimi i parë i emancipimit kulturor, shoqëror, intelektual etj. të shqiptarëve. Ai shkruan në vitin 1908, në artikullin Librat shqip se “Në kombet e qytetëruara, ata që shkruajnë, mundohen më tepër të nxjerrin në dritë popullin. Libra që të këndohen dhe të kuptohen prej cilitdo, libra që të stërvitin dhe ta mësojnë njeriun. Këta libra popullorë, këta libra të diturisë së vulgarizatur, janë shumë më të dobishmë, se librat mësimorë të shkollës; se në shkollë njeriu vete disa vjet, po për mësim ka gjithnjë nevojë. Librat popullorë janë shumë më të nevojshëm për ne shqiptarët, se për kombet e tjerë, se për ne – populli ka nevojë që të nxënë çdo gjë, se tani s’di fare gjësend. Populli ynë ka nevojë të nxërë sot edhe më të lehtat e diturive, edhe më të voglat e tyre, se kombi ynë tani zuri të mësojë.”

Në këtë artikulli ai vëren se “Mos kujtoni se këtu dua të numëroj librat, që janë shtypur në gjuhën shqipe. Po edhe mos mendoni se nuk i numëroj dot nga shkaku i shumicës, se gjer më sot tërë numri i librave shqip mbase nuk kapërcen më shumë se 150. Nuk dua të qahem nga pakica e këtij numri, se kur mendohem që gjuha shqipe s’ka qenë e lirë, kur mestoj që qeveria e parë këndimin e një libri shqip e dënonte me burg e me syrgjyn, kur kujtoj që s’kemi patur shkolla shqip, çuditem prapë qysh janë shkruar dot kaq libra dhe si është përhapur mësim i gjuhës sonë. Edhe kjo vetë një shenjë gëzimi, një shenjë fuqie për kombin tonë, se gjithë sa kemi bërë për kombësinë dhe për gjuhën tonë, e kemi bërë pa u trembur nga rreziku, duke luftuar çdo shtrëngim. Kur mendohemi që s’kemi patur shkolla shqip, që librat shqip ndaloheshin, çuditemi dhe gëzohemi, duke parë sesa njerëz kanë mësuar shqip. Po tani ajo hije e zezë e parë, ai shtrëngim i një qeverie të dehur dhe të prishur mendsh, u ngrit. Tani gjithë dallimet u prapsën, ndaj duhet që të rrëfejmë një punë më të madhe dhe një qëllim më të fortë. Në është sot numri i atyre, që dinë shqip, mjaft i madh, paskëtaj duhet që të jetë i përgjithshëm, që të mos mbesë njeri jashtë. Shpejtësia e madhe me të cilën shqiptarët zunë të hapin shkolla dhe të shtypin libra, na rrëfen sa e thellë është dëshira e tyre për të përhapur gjuhën.”

9. Intersant është informacioni shkencor i Mid’hat Frashërit dhe vlerësimi i tij për albanologjinë, duke i kushtuar artikullin Katedrat e gjuhës shqipe në vende të huaja dhe albanologjia (ose dituri e shqipes). Sipas tij “kanë zënë të përdoren fjalët albanolog, albanologji, për të rrëfyer diturinë e gjuhës shqipe dhedijetarin, që merret me të, që studion shqipen në marrëdhëniet e saj me gjuhët e tjera indoevropiane, nga pikëpamja e gramatikës së krahasuar, e etimologjisë, që kërkon dhe origjinën e racës shqiptare në raportet e saj me kombet e moçëm, të cilët historia i quan pellazgë, ilirianë, maqedonas, thrakë, frigë… Duket se këta studime janë edhe plot interes për historinë e gjuhëve të Ballkanit, meqenëse shqipja ka influencuar gjuhët rumune dhe bullgare, si dhe greqishten e sotme. Nga ana tjetër, albanologjia hedh ca nga ca shkëndija dhe dritë mbi popujt e vjetër, që përmend historia, nga të cilët s’ka mbetur asnjë shenjë, përveçse disa emra qytetesh, lumenjsh dhe malesh.”

Më tej thekson se “Mbase, i pari, që ka bërë fjalë për shqiptarët dhe gjuhën e tyre, është Johann Thumann, profesor në universitetin e qytetit Halle, pak më tepër se një shekull e gjysmë më parë, në vepër të tij mbi historinë e popujve të Evropës lindore [Untershchunger über die Geschichte der östichen europäischen Völker, von Johann Thumann, Erster Theil, Leipzig, 1774]. Në këtë vepër nga faqja 170 gjer në faqen 366 flet mbi historinë dhe gjuhën e shqiptarëve dhe vllehëve (Über die Geschichte und Spreche der Albaner und Ëlachen). Në faqet 181-238 autori riboton fjalorin greqisht-vllahisht-shqip të Theodor Kavaliotit. Thumanni i konsideron shqiptarët si paraardhësit e ilirianëve.”

Pasi përmend Zylander-in, Johann, Georg von Hahn ai ndalet te ndihmesa madhore e F. Boppit dhe G. Meyerit në albanologji. Ai tërheq vëmendjen se “Duke hedhur dritën e diturisë së tyre Boppi dhe Meyeri, po dilte në shesh dhe origjina e gjuhës sonë, lidhja e saj me foljet indoevropiane dhe raca jonë po njihej si një fis i familjes evropiane, paranikë të një populli të madh, që ka pasur emra të ndryshëm në agim të historisë. Sipas vendit që zotëronte, thirrej ilir, epiriot maqedon, thrak, mbase dhe frig… nga Adriatiku në Zall të Detit të Zi, pra vendës dhe jo i huaj.”

M. Frashëri, saktë e drejtë nënvizon se “Albanologjia gjer më sot, ka mbetur kryesisht një dituri gjermane në duar të dijetarëve alemanë. S’dimë asnjë libër ose studim të bërë prej një anglezi dhe dy veprave në gjuhë francez [Aguste Dozon Manuel de la langue chkipe ou albanaise, Paris, 1879, dhe Louis Benlocë, Analyse de la langue albanaise, Paris 1879. (Shënim i M F)], që nuk u njihet ndonjë vleftë shkencore. S’dimë ndonjë vepër të dalë prej dore italiani, sado që të dy bashkëpatriotët tanë, de Rada e Kamarda dhe pasardhësit e tyre, Stanislas dhe Michel Marchiano, kanë shkruar në gjuhë italiane.”

Mid’hat Frashëri ngre një problem tejet të rëndësishëm dhe krucial në albanologji. Sipas tij “Sot njohja dhe studimi i gjuhës shqipe shikohet si një mjet për zgjidhjen e problemeve që paraqesin kombet e Ballkanit, jo vetëm të sotmit, po edhe shumë çështje të helenishtes dhe latinishtes. Njerëz me një talent të pakontestueshëm, po na japin tani kërkime plot rëndësi, bëjnë kërkime që na premtojnë rezultate të begatshme për historinë dhe gjuhësinë.”

Në vazhdim, në artikull trajtohet dhe një problem tjetër madhor, lidhjen midis albanologjisë dhe politikës. Albanologjia përcaktoi autoktoninë e shqiptarëve e të shqipes, kurse politika duhet të bëjë shumë e më shumë në mbështetje të studimeve albanologjike. Sipas M. Frashërit, “Është për të kujtuar këtu veprimi i ideve që u formuan pas përparimit të albanologjisë, mbi korentin politik, qëkurse u njohëm si një popull, jo të ardhur në kohët e reja nga Azia, po autoktonë dhe trashëgimtarë të popujve më të vjetër, që njeh historia si banorë të Ballkanit; nga kjo, pra, edhe e drejta jonë në truallin ku banojmë. Duke pasur lidhje midis albanologjisë dhe politikës, është nevojë që të kemi një zë në një dituri, që na prek kaq së afërmi dhe jashtë qarkut të shkencës së thjeshtë.”

Artikulli mbyllet me një shqetësim shumëvjeçar të artikullshkruesit. Ai i mëshon fort faktit se “Faqja tjetër e dobisë praktike për neve në të vazhduar me kujdes punimet e albanologëve, duke u vënë edhe ne vetë mbi gjurmët e tyre, do të jetë zgjidhja e një tok problemeve të gjuhës sonë, gramatikës dhe sintaksit, të ortografisë dhe fonetikës. Padyshim që prej një punimi të tillë folja jonë do të fitojë jo vetëm gjerësi dhe përkthenjësi, po edhe një stabilitet dhe njësi, që i mungojnë sot dhe që na kanosen të marrin formën e një së mete së rrezikshme për rrojtjen tonë.”

10. Paradigma e shqipes në veprën e M. Frashërit shpërfaqet dhe në një hapësirë tjetër më se domethënëse: ai ka qenë nismëtar për themelimin e një Instituti Albanologjik në Tiranë, që do të merrej ndër të tjera edhe me caktimin e rregullave të gjuhës së shkruar. Në “testamentin e tij të vitit 1929, përditësuar në vitin 1938 gazeta Demokratija (Gjirokastër e botuar me titullin “Çështja e Institutit Albanologjik”, shkruan se (japim pjesërisht të plotë):

“Ç’kam pasuri të tundshme ose të patundshme, libra, mobila, karta, plaçka etj., i lë për krijimin e një “Instituti Albanologjie” që të jetë një qendër e studimevet shqiptare, të mbrojë, të zhvillojë, të qendërsojë dhe të udhëheqë studimet që përkasin Shqipërinë dhe shqiptarëvet. 

Dua që nga biblioteka private ime të mos çkëputet gjë; të gjitha librat të rrinë tok.

Gjithë sa më kanë mbetur nga im atë dhe nga ungjërit dhe që sot formojnë muzenë time familiare, dëshëronj që të ruhen prapë në formë të një muzeje së vogël brënda në Institut.

Në paça të holla në shtëpi, në ndonjë bankë, ose hua për të mbledhur, duke u bashkuar me shumën që do të mirret nga shitja e Librarisë, dua që të përdoren të gjitha së bashku:

a) për të bërë shpenzimet e para të një godine (shtëpie) e cila të shërbejë si Institut Albanologjie, një godinë e mjaftë për të nxënë bibliotekën dhe zyrat. Dëshira e ime është që kjo shtëpi të jetë mjaft e gjerë sa për të pasur një ose dy oda, ku të mundin të bujtin dhe të rrinë mysafirë studimtarët albanologë të huaj, që vijnë së jashtmi. Do të donja edhe që Instituti të mund të goditet në një mënyrë që të jetë larg çdo godine tjatër dhe të mos ketë rrezik zjarri. 

b) në qoftë se, në vdekjen time, kam mundur të godit vetë ndonjë shtëpi Instituti do të instalohet atje. Atëherë të hollat e produktuara, si them më sipër, do të vihen në një bankë të sigurtë, dhe interesi i tyre do të përdoret për qëllimin e institutit, sidomos për të shtypur libra ose për të inkurajuar botimin e tyre.

Ushqenj besimin e plotë se kjo dëshira ime do të zbatohet besnikërisht prej pasonjësve të mi në gjithë shekujt që do të vijnë dhe lutja ime drejtuar Fuqisë së Madhe, që tani s’e kupëtojmë dot, do të jetë të kenë gjithë shqiptarët idealin e përparimit dhe të naltësimit të Kombit, që shqiptarizma të bëhet një dëshirë dhe një konviktim i thellë dhe që çdokush të kuptojë se e mira e Kombit është e mira jonë private, se nderi dhe lavdi i shqiptarëvet të gjithë, është edhe nderi dhe lavdi ynë personal.”

11. Me gjuhën shqipe lidhet dhe vlerësimi i M. Frashërit për personalitetet e ndryshme. Po ndalemi këtu vetëm në dy vlerësime të tilla:

a. Vlerësim për N. Frashërin. Sipas Mid’hatit, “Librat e Naimit veç që vepëruan mbi mendjen’ e shqiptarëvet, për të zgjuar’ e për të ndrequr vetijat, por janë fatuar të rrojnë sa të jetojë dhe gjuha e jonë; edhe kjo nga dy shkake, e para për poezin, e dyta për gjuhën. Këto libra edhe më tepër hynë me punë të zgjuajnë shijën’ e këndimit të gjuhës shqipe ne kombi ynë; kur librat shkruar më parë kishin mbetur në harrim, librat e Naimit çpejt u përhapnë në Shqipëri dhe kushdo zu t’i këndojë me dëshirë të madhe; edhe sot mos harrojmë në se kemi pak’ a shumë përparim në këtë mendje të gjuhësë, j’a kemi hua libravet dhe përpjekjevet të Naimit.”

Dhe më tej shkruan se “Në të shkruar Naimi bën qilizmë gjuhënë tënë dhe shkruan fjeshtë shqip, pa përzierë fjalë të huaja. Me këtë qëllim Naimi, le vjershat, për të cilat qe lindur dhe merr pendën për të shkruar libra për dituritë; këto libra janë pa nonjë rëndësi me vet’he të tyre por hynë fort shumë në punë nga shkaku që hodhë themel’ e gjuhës dh’e fjalëvet diturake. Edhe mos harrohet që Naimi shkronte për një komp foshnjë, se sapo kish lindur nga gjir’ i thell’ i harrimit, pra ish shtrënguar që mos përdornjë as fjalë as mendime të trumbullë.”

b. Vlerësimi për Kristo Luarasin, themeluesin e drejtuesin e revistës Kalendari kombiar. Ai shkruan për të se “Po e vërteta është se jeta e Kristos filloi më 1896 në Sofje… Dua të rrëfej vetëm madhërinë dhe bukurinë e shërbimit të tij. Që nga dalja e atij kalendari, që nga ai mot, them, filloi jeta aktive e qendrës së Sofjes, ku përqendroheshin gjithë shpresat, gjithë aspiratat e Shqiptarëve dhe aq më tepër pas mërgimit të Jani Vretos, shoqëri e Bukureshtit bije në apati të agonisë edhe çdo mot, disa herë në mot, me duart e tij. Kristoja përgatit bukën e shpirtit dhe të mendjes, gjellën e dritës, në formë librash të vogla, në formë zëdhëniesh, në formë grishimesh, se në atë periudhë, çdo e shtypur me “abece”-në, makar edhe një fletë sa pëllëmba, dukej një gjë me rëndësi fort të madhe, duhet të mbajnë mend akoma entuziazmin e atyre viteve, moshë dashurie mistike, e qendërsuar në një ideal… Dymbëdhjetë vjet me radhë, nga moti 1897 gjer më 1908, Kristoja përhapi fjalën e drejtë, mbolli farën e mirë, jo vetëm në Shqipëri, po tekdo që gjendej një Shqiptar, në gjithë qytetet e së gjerës Perandori Otomane, në vise të largëta të dy Amerikave, gjer në çipat e ngrirë të Siberisë e në shkretinat e përvëluara të Afrikës. Edhe ky punim bëhej me një durim plot fisnikëri, me një ide plot çinteresim, me një ëmbëlsi karakteri të rrallë. I theksoj këto cilësi të rralla të Kristos, se më duket që askush nuk e ka njohur atë më mirë nga unë. Korrespondenca ime, sikur të gjendej do t’ishte një provë për karakterin e tij të mirë. Ata të dymbëdhjetë vitet e parë formojnë epopenë më të bukur të punës dhe të punimit të tij. Dhe, në qoftë se mirësia m’e madhe në jetë është t’i japësh tjetrit kënaqësi, gëzim dhe kandje, padyshim që Kristoja duhet të shikohet si një mirëbërës fort i madh, një mirëbërës për mijëra dhe mijëra lëçitës të librave dhe gazetave, që dilnin nga duart e Kristos, një mirëbërës më i vlefshëm akoma për bashkëpunëtorët e tij.”.

Nga Mimoza Dajçi/

Si aktiviste pranë komunitetit shqiptar edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, kam patur rast të takoj e të flas nga afër me legjendën shqiptare, ish të burgosurin politik të ndërgjegjes Prof. Sami Repishti.

Rreth dy vite më parë sëbashku me disa koleget tona realizuam dokumentarin me titull “E Bukura nën Pranga”, ku personalisht mbaj autorësinë si skenariste dhe regjisore e tij.

Dokumentari i dedikohet grave dhe vajzave shqiptare që u burgosën, u vranë e internuan padrejtësisht nga diktatura më e egër në Europë.  Aty paraqiten jetët plot mund, vuajtje e sakrifica të Hava Repishtit – nënës së Prof. Sami Repishtit, Hana Sinës – nënës së gazetarit të palodhur Beqir Sina, i cili ka lindur dhe është rritur në internim në Shqipëri. Përshkruhet jeta dhe veprimtaria patriotike e Heroinave Musine Kokalari, Marie Shllaku, Marie Dvorani, Klara Mirakaj, Suzana Matja, Flora Selfo, Prof. Dr. Dolore Bushatit, e cila ka lindur dhe është rritur në internim në Shqipëri, italianes Jolanda Tahmizi, Marie Rexhaj. Shpresa Tuda, Fatbardha Mulleti Saraçi, Leze Smajlaj, juristes dhe diplomates Rozana Cima etj.   

Në dokumentar flitet gjithashtu edhe për femrat – Heroina shqiptare që u vranë, përdhunuan e u malltrajtuan nga makineria serbe gjatë luftës në Kosovë, genocidin çam ndaj femrave shqiptare si dhe diktatin e egër që ushtronte qeveria serbe në Maqedoni ndaj femrave dhe popullit shqiptar në tërësi. 

Dokumentari “E Bukura nën Pranga” hap siparin e tij me jetëshkrimin e një nëne që pas ndarjes nga jeta të bashkëshortit të saj Ibrahim Repishti, një nga promotorët e Lëvizjes Demokratike të periudhës së Pavarëisë dhe konfiskimit të pasurisë, punonte në mënyrë që të ndihmonte të birin, i cili vuante dënimin në burgun pranë Urës Vajgurore. Mbështjellë në një torbë të vogël pak ushqim, përpiqet t’ia dërgojë të birit të saj në burg, por rojet e burgut e shtyjnë e largojnë si armike e popullit. 

Kjo ishte Hava Bushati Repishti nëna e Prof. Sami Repishtit, i cili po vuante dënimin si i burgosur politik në atë ferr torturash sëbashku me qindra e mijra ish të burgosur politik të Shqipërisë, kundërshtarë të atij regjimi diktatorial që shkatërroi individin, fëmijë, familje shqiptare dhe të huaja. Një natë dhjetori në vitin 1953 nënë Hava u la për 24 orë jashtë dyerve të burgut nga rojet duke mos e lejuar të takonte të birin.

Jetëshkrimin për nënën e tij Prof. Repishti ma dërgoi me postë, si dhe më kishte dhuruar edhe një nga veprat e tij letrare titulluar “Pika e Lotit”. Libër ky me tregime, ku përshkruan torturat nga burgu i Shkodrës, konceptuar në formë autobiografie dhe përjetime jetësore historike.

Gjithashtu sa herë që me antaret e Organizatës së Gruas “Shpresë & Paqe” në SHBA do të mbanim ndonjë event përkujtimor do të na përgëzonte duke bërë një analizë super pozitive dhe entuziaste edhe në media, ku shprehte rëndësinë dhe vlerësimin e tij. 

Nuk jam e sigurtë për emërtimin e titullit Presidencial që gëzonte në Shqipëri Prof. Sami Repishti, por për ne dhe popullin shqiptar mbetet një Hero, aktivist i të drejtave civile të njeriut, luftëtar i vërtetë i paqes dhe demokracisë botërore.

Lamtumirë Legjenda Shqiptare Prof. Sami Repishti!