Ilir Ikonomi
Studiues, Uashington

Pjesa 1

Fan Noli shkoi në Gjenevë dhe u zgjodh kryetar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve falë një rastësie. Ai ishte nisur nga Bostoni për në Shqipëri më 21 korrik 1920 me synimin për të ngritur një kishë shqipe autoqefale dhe për të hyrë në politikën e brishtë shqiptare. Por qeveria e Sulejman Delvinës nuk e lejoji të zbriste në Durrës me arsyen se prania e tij mund të acaronte marrëdhëniet me Greqinë. Për të shlyer këtë “borxh” ndaj Nolit, qeveria e Delvinës e emëroi atë kryedelegat të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë.

Noli arriti në Gjenevë më 12 nëntor 1920. Detyra e tij kryesore ishte anëtarësimi i Shqipërisë në Lidhje. Në atë kohë, Jugosllavia dhe Greqia vazhdonin të mbanin trupa në disa pjesë të territorit shqiptar, me arsyen se, për shkak të luftës që shpërtheu në vitin 1914, kufiri verior dhe ai juglindor i Shqipërisë nuk ishin përcaktuar përfundimisht.

Lidhja e Kombeve u hap zyrtarisht më 15 nëntor 1920. Për fatin e mirë të Shqipërisë, komisionin që do të vlerësonte kërkesën e saj dhe të disa vendeve të tjera për t’u pranuar në Lidhje, e kryesonte Lordi Robert Cecil, delegat i Afrikës së Jugut, i cili e shihte me simpati Shqipërinë. Gjatë punës përgatitore Noli bashkëpunoi aktivisht me Lordin Cecil, për çështje të tilla si statusi juridik i shtetit shqiptar, sidomos kufijtë e Shqipërisë të vendosur në Konferencën e Londrës në vitin 1913 në linjat e tyre kryesore, të pranuar nga të gjashtë fuqitë e mëdha dhe të njohur nga të gjitha palët e interesuara, duke përfshirë Serbinë dhe Greqinë.

Por kur propozimi për Shqipërinë u shtrua më 4 dhjetor, ai nuk u pranua, me arsyen se statusi ndërkombëtar i Shqipërisë kërkonte një marrëveshje të re mes fuqive të mëdha.

Gjatë dy javëve që pasuan vijuan përpjekjet në prapaskenë, ku Noli luajti një rol me rëndësi. Lufta botërore, thoshte Noli, nuk e ndryshoi statusin ndërkombëtar të Shqipërisë. Ajo u sulmua nga vendet ndërluftuese pa asnjë provokim dhe u mbajt në një gjendje gjysmë vetëqeverisëse.

Më 17 dhjetor paradite, në seancën plenare të Asamblesë, Lordi Cecil paraqiti përsëri çështjen e Shqipërisë. Fjalimi i tij, i ndërtuar me argumente juridike dhe morale, sillte shembuj nga popuj dhe vende të tjera, për të provuar se Shqipëria ishte një shtet që e meritonte pranimin në Lidhje. Në fund, ai i ftoi të gjithë të kujtonin natyrën e zjarrtë të patriotizmit shqiptar. “Ndjenja patriotike në Shqipëri, – tha ai, – është po aq e fuqishme sa në çdo pjesë të botës, po aq e fortë sa edhe në Zvicër, në Francë, apo në çdo vend tjetër. Delegati i Britanisë, Fisher, ndryshoi qëndrim dhe shprehu idenë se pranimi i Shqipërisë do të ndikonte për ta qetësuar Ballkanin dhe prandaj bashkohej me propozimin e Lordit Cecil. Edhe të tjerët ranë dakord. Asambleja votoi 35 me 0 për ta pranuar Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve. Pro votuan edhe grekët, serbët dhe italianët.

Lordi Cecil dhe njeriu që frymëzoi përpjekjet e tij, Aubrey Herbert, duhej të kenë luajtur rol parësor për të bindur britanikët që t’i jepnin këtë fitore me rëndësi shtetit të brishtë shqiptar.

Fan Noli bashkëpunoi ngushtë dhe ndihmoi që Lordi Cecil të artikulonte imtësitë juridike që lidheshin me historinë e krijimit të shtetit shqiptar dhe me ekzistencën e tij gjatë luftës. Njohuritë e Nolit në terrenin e politikës ndërkombëtare dhe aftësitë e mira gjuhësore ishin një plus i madh.

Noli zbriti në Durrës mëngjesin e 8 prillit, vetëm pak ditë pasi kishin përfunduar zgjedhjet parlamentare. Atij iu bë një pritje prej heroi. Noli u emërua deputet i Vatrës në Parlamentin e ri. Ai mori pjesë vetëm disa javë në jetën parlamentare, sepse qeveria e emëroi të shkonte përsëri në Gjenevë ku do të shqyrtohej çështja e marrëdhënieve të Shqipërisë me Greqinë dhe Jugosllavinë, të cilat mbanin të pushtuara territore që ndodheshin brenda kufijve të caktuar në vitin 1913. Noli ishte njeriu që mund t’i mbronte më mirë se kushdo argumentet e Shqipërisë për çështjen e nxehtë të kufijve.

Në Gjenevë, seanca e Këshillit të Lidhjes së Kombeve do të mbahej më 25 qershor. Qeveria shqiptare donte që problemi i kufirit të vendosej nga Këshilli i Lidhjes, ku mundësia e zgjidhjes në favor të Shqipërisë ishte më e madhe. Në atë kohë, çështjet e mbetura nga Konferenca e Paqes shqyrtoheshin në Paris nga Konferenca e Ambasadorëve të Aleatëve Kryesorë dhe Fuqive Shoqe, e krijuar në janar 1920.

Noli përgatiti një dosje të tërë me dokumente që do t’i paraqiteshin Këshillit të Lidhjes. Në seancën e 25 qershorit ai foli i pari. Ishte një fjalim me tone të zbutura dhe në një frëngjishte të shkëlqyer, siç raportonte gazeta The New York Times. Gazeta përmendte se tre delegatët e Shqipërisë ishin të feve të ndryshme dhe se Fan Noli, që fliste në emër të tyre, kishte mbaruar Harvardin dhe kishte qenë peshkop në Boston.

Fjalimi i tij i bëri përshtypje të thellë Këshillit. Noli tha se, ndonëse kufijtë e Shqipërisë ishin caktuar në vitin 1913, ajo nuk po arrinte t’i nxirrte fqinjët, Greqinë dhe Jugosllavinë, jashtë territorit të vet. Për Jugosllavinë, ai përmendi se trupat e saj kishin pushtuar një të gjashtën e të gjithë territorit të vendit, që përfshinte një popullsi prej 150 mijë banorësh. Kjo, tha Noli, i ka shkaktuar një ankth politik dhe ekonomik shtetit të ri shqiptar. Sipas tij, disa incidente kishin bërë që 40 mijë banorë të atyre zonave të braktisnin vatrat. Noli tha se këta refugjatë, që përbënin një barrë të rëndë financiare, ishin një kërcënim për marrëdhëniet e mira me Jugosllavinë.

Përsa i përket Shqipërisë së jugut, Noli tha se qeveria e tij ishte në zotërim të të gjithë territorit të përcaktuar me kufij në vitin 1913, me përjashtim të 26 fshatra në zonën e Korçës që mbaheshin të pushtuar nga grekët.

Noli argumentoi se e gjithë politika e brendshme shqiptare gjendej e paralizuar për shkak të pranisë së trupave të huaja në territorin e saj.
“Kufijtë e Shqipërisë, – tha Noli, – u caktuan nga gjashtë fuqitë e mëdha. Qeveria shqiptare mendon se pasuesi i atij koncerti evropian është Lidhja e Kombeve dhe jo Konferenca e Ambasadorëve. Pra, çështja shqiptare duhej të diskutohet nga Lidhja e Kombeve.
Përfaqësuesi grek, Ilias Frangulis, tha se kufijtë jugorë të Shqipërisë, megjithëse u hodhën në hartë në vitet 1913-1914, nuk u përcaktuan kurrë në terren. Ai i mëshoi fort dobësisë së njohur të Shqipërisë, faktit që gjatë luftës botërore ajo u përfshi nga anarkia, aq sa autoriteti i qeverisë qendrore thuajse u zhduk.

I dërguari serb, Michel Jovanoviç, pranoi se vendi i tij vazhdonte të mbante të pushtuar një pjesë të territorit në lindje të Drinit të Zi dhe në veri të Drinit të Bardhë. Ai kujtoi se në vitin 1914 dhe 1915, shqiptarët kishin ndërmarrë sulme kundër vendit të tij dhe, qysh në atë kohë, ushtria serbe kishte pushtuar zonën strategjike matanë Drinit të Zi dhe Drinit të Bardhë. Përfaqësuesi serb tha se, pas mbarimit të luftës, ata e kishin ripushtuar këtë zonë në mënyrë që sulme të tilla të mos përsëriteshin.
Noli nuk vonoi të përgjigjej. Ai tha se nuk ishte e saktë që kufijtë e Shqipërisë ishin përcaktuar në mënyrë aq të mjegullt, siç u përshkrua nga parafolësit. Po ashtu, nuk ishte e saktë që traktati i fshehtë i Londrës i vitit 1915 qe botuar ndonjëherë zyrtarisht. “Nga pikëpamja ndërkombëtare, – tha ai i indinjuar, – traktati i fshehtë i Londrës nuk ka asnjë vlerë juridike.

Argumenti moral i Nolit rreth të drejtës së Shqipërisë për të mos patur trupa të huaja brenda kufijve të saj, kishte rënë në vesh të shurdhër. Gazeta The New York Times, që njihej për raportime të paanshme, nuk i fshehu tonet e simpatisë për çështjen që mbronin delegatët shqiptarë, duke u dhënë hapësirë komenteve të Nolit. “Nëse trupat greke dhe jugosllave detyrohen të largohen nga territori ynë, – i tha Noli gazetës, – Shqipëria mund të bëhet një ndër vendet kryesore në atë pjesë të Evropës, sepse popullsia e saj është shumë punëtore dhe merret krejtësisht me bujqësi”.

Shpendi Topollaj/

Po t`i besojmë asaj thënies së murgut budist Kenko Hoshi të shek. XIV – të, se pas një emri fshihet një pamje, kemi të drejtë të mendojmë, se jo vetëm në kuptimin etimologjik, por edhe se ashtu është në të vërtetë, emri me origjinë arabe Halil Ahmeti që veç të tjerave na kujton me krenari eposin e kreshnikëve, me Halilin e ri dhe Halil Garrinë, mbetet edhe vetë një mik besnik që meriton lavdërime. Dhe jo vetëm një mik i vyer, por edhe një artist i shquar që si një shqiptar i madh, di të pasqyrojë bukuritë e natyrës së atdheut të tij, ku sikurse vërente Vincent van Gogh – u edhe te pemët sheh një shpirt. Dhe shpirti i Kosovës, kosovarëve dhe shqiptarëve në përgjithësi, është i lartë si ato Alpet tona, ku shquhet Shkëlzeni me madhështinë e tij, që Halili me tablotë e tij na i ka paraqitur në disa variante, i trazuar, si ajo natyra e qetë me nëntitull “Gjurmë lufte”, i revoltuar ndaj padrejtësive shekullore, si ai “Vullkani” në vaj i vitit 2009, i pavdekshëm, si ato rrënjët që i kanë rezistuar valëve të tërbuara të detit (viti 2019), që në çdo stuhi ka rilindur si Feniksi mitologjik, si te pikturat “Mbijetesa”, varianti I dhe II, dhe me dashurinë e palëkundur për atdheun amë dhe dëshirën e përherëshme për të qenë të bashkuar, si ata shkëmbinjtë në tre variante, në tablontë “Gurët binjakë”. Por mbi të gjitha, këtë shpirt të pastër dhe të paepur, ai na e ka dhënë të gjallë në portretet e realizuara kryesish aty nga gjysma e dytë e viteve shtatëdhjetë, ku grafikat e tij edhe pse të thjeshta në dukje dhe me mjete shprehëse disi të kursyera, përsëri thonë shumë, duke evidentuar në shikimet e tyre dhe në karakter, paqen dhe mirësinë që u buron nga zemra. Veç piktori, duke ditur misionin e tij edhe si intelektual edhe si qytetar, pse jo edhe si politikan i përgjegjshëm, nuk mund të qëndrojë indiferent ndaj asaj që historikisht ka ngjarë në vendin e tij, çka ka sjellë zemërimin dhe mospajtimin me padrejtësitë e imponuara nga orekset e Fuqive të Mëdha apo barbaria e fqinjëve. Për këtë flasin linogdhendjet “Thirrja” që të sjell ndërmend litografinë “Britma” të norvegjezit Edvard Munch, apo “Bashkimi” i dy duarve të fuqishme, të vitit 1980. Në pikturë shpesh flitet me simbole, se fundja është ashtu sikurse thosh Paul Klee: “Arti s`duhet të prodhojë të dukshmen, por ta bëjë të dukshme”. Këtë ka pasur parasysh edhe Halili, i cili nuk na e jep natyrën si fotografi, pra nuk pikturon atë që sheh, siç mësonte Picasso, por atë që është. Ai edhe te “Bjeshkët e Junikut” apo “Velipoja natën”, respektivisht të viteve 2008 dhe 2019, sheh dritë, pasi e di konstatimin e piktorit të Arlit francez se “Shpesh mendoj se nata është më e gjallë dhe më e mbushur me ngjyra se dita”. Natyrisht, edhe pse na mungojnë ato 100 pikturat e djegura nga ushtarët dhe paramilitarët e hitlerianëve të rinj, personaliteti i Halilit është formësuar edhe nga vlerat e tij njerëzore dhe detyrat që me nder ka kryer, por ai gjithmonë u mbetet mirënjohës mësuesve të shquar Tahir Emrës dhe Rexhep Ferrit. Ju të nderura miq do t`i shihni vetë pikturat e kësaj ekspozite, por personalisht, dhe në emër të miqve që kanë ardhur enkas nga Durrësi, ku Halil Ahmeti qëndroi për disa vjet dhe punoi deri sa populli i Kosovës me UÇK – në e tij nisi luftën legjendare për liri, në shkollën “Jan Kukuzeli” dhe ku manifestoi gjithë cilësitë dhe virtytet e kosovarëve, i uroj atij suksese të tjera dhe i them se do të jemi të nderuar që këtë ekspozitë ta çelim edhe në qytetin tonë bregdetar, sikurse kemi bërë herë pas here me piktorë të Kosovës apo gjakovarë si Xhevdet Spahija etj. Duke përfunduar, nuk mund të mos theksoj faktin se këto krijime artistike, ashtu si çdo krijimtari kulturore, nxjerrin në dritën diellit, atë të vërtetën e madhe që shpesh të tjerët bëjnë sikur nuk e dinë; se ne shqiptarët jemi një popull i qytetëruar shumë kohë më përpara se ata të zbrisnin nga pemët.

Musa Kurtulaj/

Sot, 7 shtator 2024, u bënë 23 vite që ndërroi jetë Lukë Kaçaj, nder kengëtarët lirikë më të shquar të Shqiptarisë dhe, pa dyshim, i nivelit botëror ! I vlerësuar në këte mënyrë nga personalitete të muzikes botërore ! Lindi në Bajzë të Malesisë së Madhe me 19 korrik 1920 dhe ndërroi jetë me 7 shtator 2001 në moshen 81 vjeç! Pasi kishte mbaruar shkollen françeskane në Shkoder, në vitin 1947 – 1950 është pjestar i Korit të Pergjithshem të Shtetit në Tiranë dhe i Asamblit të Ushtrisë. Në vitin 1953 interpreton rolin e “kengëtarit të verber” në filmin famshem ” Skenderbeu”. Me pas kalon në Teatrin e Operas dhe Baletit ku interpreton në opëra të autorëve botëror, dhe tërheqë vemendjen si kengëtar lirik (bas) i përmasave të nivelit botëror ! Per këte arsye, e dërgojnë ato vite per studime në Moske, e konkretisht në konservatorin ” P.I.Çajkovski” per kanto. Konkuron dhe në teatrin “Balshoj” dhe, mes 170 konkuruesve nga e gjithë bota, rënditet nder 4 fituesit e parë. Në këte teater ai interpretoi Don Bazilion e ” Berberit i Seviljes”, nder kryeveprat operistike Botërore ! Cilësohet në Moskë si Chaljapini Shqiptar ( titull i lartë që jepej në Moskë per kengëtarët e permasave botërore). Këthehet në Tiranë dhe vlerësohet me titullin ” Artist i Merituar” si dhe emërohet pedagog në Institutin e Lartë të Arteve. Por kjo karriere, shumë e suksesëshme artistike, do ti nderpritej me 21 gusht të vitit 1973 pasi denohet me 5 vite burgim per “agjitacion e propagandë kunder pushtetit popullor “! Kështu ky artist i nivelit botëror, dermohet politikisht nga ajo kohë apsurde dhe, pasi bëri dënimin, perfundoi në punë të rëndomta që nuk kishin asnjë lidhje me muziken, nderkohë që fotografia e tij si talent edhe sot vazhdon të jetë e ekspozuar në teatrin ” Balshoj” të Moskes, si respekt per talentet e shquar që kanë luajtur në këte teater ! Në vitin 2009 , pas vdekjes, Presidenti i Republikes, Bamir Topi, e ka dekoruar Lukë Kaçajn me titullin e lartë “Nderi i Kombit” ! Lukë Kaçaj ka qënë dhe mbetet kryevlerë artistike e krenari jo vetëm e Malësisë së Madhe dhe Shkodres por e mbarë Shqiptarisë kulturore – artistike !

Libër i ri me artikuj e studime nga Vasil S. Tole. Krijime të larmishme në lloje e tipologji; të lidhura me historinë e muzikës shqiptare dhe protagonistët e saj (themeluesit e operas, simfonisë, baletit, koncertit orkestral, këngës dhe gjinive të tjera); me brezin e dytë të shkollës shqiptare të muzikës (kompozimit, ekzekutimit, interpretimit); me zhvillimet bashkëkohore në muzikën e sotme. Libri përmban pesë kapituj: “Muzikë, art dhe kulturë”; “Muzikë, art, kulturë dhe

shkencë”, “Trashëgimi”; “Nderim artistëve dhe studiuesve”; “Për botimet muzikore, libra dhe CD”. Autori nderimin e parë ua kushton profesorëve dhe mjeshtrave që kanë lënë gjurmë në formimin e tij, para së gjithash atyre të shkollës shkodrane (Çesk Zadeja, Tish Daija, Prenk Jakova, Pjetër Gaci); figurave të rëndësishme të krijimtarisë muzikore gjatë viteve 1930 e më pas; kompozitorëve e instrumentistëve të formuar në shkollën shqiptare; si dhe studiuesve të mëhershëm e të sotëm të kësaj trashëgimie, kolegë të tij, formues të brezave të rinj të artistëve dhe studiuesve. Një libër ku tek autori njeriu i kërkimit dhe

njeriu i krijimit nuk mund të ndahen. Vend më vete zënë studimet që lidhen me nismat e autorit për promovimin ndërkombëtar të trashëgimisë shqiptare përmes programeve e listave të UNESCO-s

(eposi heroik dhe lahuta, isopolifonia, përvojat e mira si FFK). Në një kapitull tjetër janë përfshirë recensionet, oponencat, hyrjet e parathëniet për

libra të kolegëve, fjalë të mbajtura në përurime dhe në ceremoni, përshëndetje, diskutime. Ndërthuren e alternohen paraqitja e rezultateve të kërkimit shkencor, të krijuesit në muzikë, me publicistikën shkencore dhe ligjërimin për një lexues të gjerë. Libri paraqet interesat e shumanshëm të autorit po aq sa dhe kontributet në detyrat që ka kryer e kryen, si drejtues, anëtar komisionesh e bordesh krijimtarie, anëtar jurish,

pjesëmarrës në skuadra shkencore, me rol vetjak në nisma kulturore, me pozicionime zyrtare për çështje të ligjshmërisë në fusha të muzikologjisë, folklorit, trashëgimisë kulturore. Kjo shpjegon faktin e ndërlidhjes së një pjese të artikujve me kalendarët

kulturorë, me përvjetorë e jubilenj, me jetën skenike bashkëkohëse, me dukuritë e reja në muzikë, me botimet dhe diskutimet, me kronikën e kohës.

Libri është i dobishëm për të gjithë ata që janë të interesuar për historinë e muzikës shqiptare, periodizimin dhe protagonistët, infrastrukturën e veprimtarisë së individëve dhe institucioneve që veprojnë në këtë fushë, njerëzit që kanë dominuar skenat, jehonën e artit të tyre në shtyp; duke marrë vlerat e një arkivi selektiv të kujtesës muzikore.

Vasil Tole është kompozitor, muzikolog dhe etnomuzikolog me njohje kombëtare, mbarëkombëtare dhe ndërkombëtare. Me veprimtari krijuese dhe kërkimore në të gjitha fushat dhe llojet e krijimtarisë muzikore: vokale, instrumentale, simfonike e skenike.

“vasiltole.com“

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Fan Noli kishte muaj që po përgatitej për udhëtimin që do të bënte në Evropë. Supas gazetës së Sofjes “Liri e Shqipërisë”, e cila pasqyronte saktë itinerarin e Nolit, ai arriti në Odesa të Ukraniës me 30 gusht 1911, ku u prit me nderime të mëdha. Lajmin e mbërritjes së tij e mësuan edhee korrespodentët e gazetave të vendit, të cilat e pyesnin për gjendjen në Shqipëri dhe të Kishës shqiptare. Noli u përgjigje në ç’gjuhë që të dëshironin dhe me hollësiraa të mëdha. Të nesërmen gazetat botuan kronika për mbërritjen e tij, madje me fotografi.

Pasi i bëri vizitë kryepeshkopit të Odesësë, Noli mbajti meshën e parë shqip në Kishën Episkopale, që ndodhej në Ekaterskaya 67, midis pazarit dhe rrugës Arnauti i Madh. Mesha u mbajt të hënën me 4 shtator. Atë ditë kisha ishte mbushur plot e përplot me besimtarë ortodoksë e sidomos nga katër fshatra kishin ardhur për të dëgjuar meshën. Shqiptarët e Odesës ishin më të gëzuarit sepse për herë të parë po dëgjonin një meshë shqip nga një prif shqiptar.

“Vëllezër dhe motra, besnikë të shumtë që merrni pjesë në këtë meshë sot. Për mua qe një kënaqësi dhe njëkohësisht një lumturi e madhe që të parit m’u dha rasti që ta nxjerr këtë meshë përpara anëtarëve të kollonisë shqiptare në gjuhën shqipe, në gjuhën tonë amtare, në atë gjuhë që kanë folur baballarët, gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë, gjuhë me të cilën jemi mëkatuar, që me të na ka rënë koka në dhetë. Grekërit thonë se sa janë të krishterë janë grekë, sepse janë orthodoskë. Por orthodoksia ëshë një gjë, kurse kombësia është diçka tjetër. Ne nuk jemi as grekë, as bullgarë, por jemi thjesht shqiptarë. Këtë vëllezër dhe motra të dashura, na e vërtetoi më së miri dhe mesha jonë sot, të cilën e dëgjuat me aq vëmendje, sepse e kuptuat se ajo u mbajt në gjuhën tuaj, që është e ëmbël për ne si qumështi i nënës! Të bekuar qofshi të gjithë!”, tha Noli në lutjen e tij.

Zëri melodioz i uratës la pershtypje te shqiptarët e Odesës. Njerezve u ngrineshin mornica nga gëzi që ia arritën kësaj dite, shkruante gazeta. Noli tha se Shqipërisë i duheshin priftërij të tillë, tè cilët do të mund ta drejtonin kombin në udhë të drejtë dhe të shëronin plagët e tij. Tè nesèrmen, urata foli nè njè mbledhje ku kishin ardhur të gjithë. Ai tha se shkaku i prapambetjes sè shqiptarëve ishte se ata nuk ndihmonin sa duhet dhe se nuk dallonin çështjet që ishin me rendësi nga ato me mè pak rêndèsi.

Noli u largua nga Odesa pas nèntë ditèsh dhe vizitoi shqiptarèt e Kishinjevit, që nè atè kohè ishte gjithashtu pjesë e Rusisë.