“Dasma shkodrane”, Kol Idromeno, 1924, vaj mbi kanavacë, 94,5×133,5 cm, vepra monumentale e një tradite. Akti solemn i një shpirti krijues, i cili përmes ngjyrave, dritës dhe lirshmërisë së trajtimit, përjetëson këtë moment sublim në ikonë.

Kol Idromeno me “Dasma shkodrane” shkroi një kapitull përcaktues të artit, jo vetëm atij shkodran, por gjithëshqiptar. dhe e bëri këtë përmes një tejdukshmërie pasqyruese, thua se po e vështron këtë ceremonial nga përtej xhami i një dritareje apo hipur mbi kumbullën e kojshisë.

Për veprën e artit antropologjisti amerikan Clifford James Geertz (1926-2006) shkruan se është një mekanizëm i zhvilluar për të përcaktuar marrëdhëniet shoqërore, për të mbështetur rregullat dhe për të forcuar vlerat shoqërore. Sipas tij, kur studiojmë një formë të artit, ne eksplorojmë një ndjeshmëri, e cila në thelb është një formacion kolektiv, pasi themelet e një formacioni të tillë janë aq të gjëra e aq të thella sa është qënësia shoqërore.

Ndjeshmërinë jo vetëm të piktorit, po të një bashkësie të tërë ne mund ta eksplorojmë duke admiruar tablonë ‘Dasma shkodrane’. Nga ajo tablo mësojmë si vepronin rregullat në bashkësinë katolike të qytetit të Shkodrës, marrëdhëniet ekonomike e shoqërore midis fiseve, familjeve, gjinive, shtresave të popullsisë së asaj kohe. Sot ne nuk shohim në tablo atë që shihnin bashkëkohësit e Idromenos, as atë që vetë Idromeno paraqiste në tablonë e tij. Kur admironin një ceremoni dasme, e cila ishte e lidhur me mënyrën e tyre të jetesës, me marrëdhëniet gjinore, me formën e komunikimit midis fiseve, me qëndrimin ndaj vajzës, ndaj djalit, ndaj familjes, ndaj veshjes, emocionet e asaj kohe ishin të ndryshme nga ato që provojmë ne sot.

Albert Vataj

Përzgjodhi Frank Shkreli/

Azem Shkrelí lindi më 1938 në Rugovë të Pejës. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa në Prishtinë ai vazhdoi shkollën e mesme për të vazhduar fakultetin Filozofik, degën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe. Për shumë vjet ai ka qenë kryetar i shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, drejtor i Teatrit Krahinor në Prishtinë dhe themelues e drejtor i Kosova Filmit.

Ka botuar këto vepra në poezi Bulzat (1960), Engjujt e rrugëve (1963), E di një fialë prej guri (1969), Nga bibla e heshtjes (1975), Pagëzimi i fjalës (1981), Nata e papagajve (1990), Lirikë me shi (1994), Zogj dhe gurë (1997). Në prozë: Karvani i bardhë (1961), Sytë e Evës (1975), Muri përfundi shqipes Shtatë nga ata, si dhe dramat: Fosilet (1968), Varri i qyqes (1983) etj. Poezitë e tij janë përkthyer në shumë gjuhë të huaja. Në fund të viteve 1950, do të shfaqet brezi i “të nëntëve” i prirë nga Azem Shkreli, i cili vendosi kulme poetike në letërsinë shqipe, është shprehur, shkrimtari Ali Aliu.

“Azem Shkreli ishte nga shkrimtarët e parë të Kosovës që njoha nga afër. Nga ai kisha lexuar poezi dhe kisha dëgjuar të më tregonte ndonjëri, se jeton në Prishtinë një poet me emrin Azem Shkreli, se ka një pamje të tillë dhe se flet kështu apo ashtu dhe kaq. Por kur shkova për herën e parë në Kosovë në vjeshtën e 1972-së për Ditët e Poezisë që organizoheshin në Gjakovë e takova edhe Azemin mes grupit të shquar të poetëve të asaj ane të Shqipërisë.

Në fillim më bënë përshtypje lëvizjet e tij të përhershme si veriu. Ai ulej pak në tryezë dhe papritur ngrihej, shkonte të takonte ndonjërin, kthehej për të qëndruar pakëz në tryezë dhe ikte përsëri,se dikush e priste në ndonjë anë. Por edhe kur rrinte në tryezë, shpesh heshtëte me sy të përhumbur diku dhe dukej sikur nuk dëgjonte asgjë nga ç’flitej. Vetëm kur fjala vinte tek poezia dhe tek arti në përgjithësi dhe kur ndizej ndonjë polemikë, sytë e tij dilnin nga përhumbja duke shkrepëtirë, shikonte me kokën mënjanë dhe pastaj hidhej për të pohuar apo mohuar ndonjë mendim. Atëherë harronte të lëvizte nga tryeza dhe bëhej një bashkëbisefues i mirë. Megjithatë ai nuk fliste shumë.

Kjo ishte përshtypja ime e parë në takimet e fillimit me Azem Shkrelin. Në ato takimet poetike të Gjakovës , ku lexonim nga një vjershë poetët pjesëmarrës , unë lexova disa vargje kushtuar nënës sime, që fillonin: Nëna ime , e bukura Hatixhé, Më e bukura nga gjithë fshatarkat, Atje në minder mbi një dyshemé, Më polli mua kur u kthye nga arat. Azem Shkreli gjithë ato ditë që qëndrova në Prishtinë, sa më takonte, e bënte zërin si timin, më imitonte dhe përsëriste: -Dritëro! -Hë, Azem?-përgjegjesha unë. Dhe ai qëndronte para meje, duke më imituar në recitim dhe duke përsëritur vargjet: Nëna ime, e bukura Hatixhé, Më e bukura nga gjithë fshatarkat… Pastaj qeshte dhe tundte kokën: -E, Dritëro, nëna ime e bukura Hatixhé? Edhe ti boll i bukur ke dalë! Kaluan vitet dhe ne u bëmë miq. Sa herë që vinte në Tiranë, kur ishte drejtor i Teatrit të Prishtinës dhe më vonë drejtor i Kosova Filmit, ne takoheshim herë në Hotel Dajti dhe herë në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, takoheshim edhe me Beharen, të shoqen e tij, një grua e dashur, e këndshme në kuvendime , e pashme dhe atdhetare.

Por më vonë, pas lëvizjeve për liri dhe pavarësi në Kosovë, në fillimin e viteve 80-të, dhe pas mbylljes së kufinjve, rrallë takoheshim. Vetëm në vitet 90-të, filluan përsëri të vinin në Tiranë poetët e Kosovës, si zogj shtegtarë, të vinin nga vendet e tjera të Evropës, nga Gjermania, Zvicra apo Austria. Ne këtej po nuk mund të lëviznim për në Kosovë për ato arsye që përmenda. Megjithatë, në vitin 1992, pas Mbrëmjeve Poetike të Strugës, unë dhe gruaja ime Sadija, morëm guximin dhe shkuam në Prishtinë, duke e kaluar kufirin me Maqedoninë së fshehurazi.

Në Prishtinë ne fjetëm atë natë gushti në shtëpinë e mikut tonë të dashur, Ali Aliut, që bashkë me të shoqen e tij Merza, grua fisnike dhe e palodhur për mysafirët, na pritën ngrohtë dhe mirë. Të nesërmen dolëm nëpër Prishtinë, e cila nuk e kishte atë gëzimin e njëzet vjetëve të shkuar , por dukej sikur ishte mbuluar nga një hije e rëndë si teneqe, hije e pushtimit të egër sërb. Nën këtë hije si teneqe ne u takuam me Rexhep Qosen, me Ibrahim Rugovën, Adem Demaçin e të tjerë. Mes tyre takuam edhe Azem Shkrelin. Ai na tha se gruan e kishte të sëmurë rëndë nga veshkat dhe ne vumë re një trishtim në sytë e tij. Por Azemi ishte i çuditshëm! Na ftoi për drekë në shtëpi, edhe se Beharen e kishte të sëmurë. Në shtëpi ne e gjetëm Beharen duke punuar për tryezën e mysafirëve. Kishte një fytyrë gati gri, fytyrë prej të sëmuri të vërtetë, por sëmundjen mundohej ta vinte poshtë me punën. U përqafuam dhe u ulëm bashkë me Ali Aliun, që ishte me ne. Pastaj erdhi edhe Ibrahim Rugova dhe një tjetër që nuk më kujtohet. U ul edhe Beharja në tryezë dhe ne shijuam gjellët e saj të mira. Azemi, në fillim i heshtur, u gjallërua. Duke pirë ne filluam të flisnim për politikën, dhe vetëm për atë, për gjendjen në Tiranë, për rrugën e demokracisë në Shqipëri, për genocidin sërb në Kosovë, për problemet e Lidhjes Demokratike e me radhë. Azemi, i menduar, donte t’ia ndryshonte drejtimin bisedës: -E po, si nuk folëm për letërsinë! tha ai dhe psherëtiu. -Kur gjëmojnë topat, hesht muza!- përsërita unë një shprehje latine. Vërtetë, Azemin e shqetësonte letërsia: si do ecte ajo në kushtet e reja të ndryshimeve demokratike pas rënies së sistemit të socializmit totalitar, cilat do të ishin raportet mes shkrimtarëve dhe çfarë lidhje do të kishin shkrimtarët e Shqipërive këtej dhe andej Drinit.

Këto shqetësime ai i kishte të sinqerta, pasi ishte një shkrimtar i vërtetë, një poet i shquar me një origjinalitet të papërsëritshëm. Ai është njê poet modern i një natyre të veçantë. Në poezinë e ti shkrihet fryma kombëtare me frymën evropiane me një harmoni të natyrshme, duke krijuar një variacion të lakmueshëm në artin poetik. Vargjet e tij janë metrikë dhe ametrikë, të matur e të lirë, po gjithmonë të shoqëruar me muzikalitetin poetik. Në to ndjehet shqetësimi për kohën dhe njeriun, kombin dhe lirinë. Në gjithë poezinë e Azem Shkrelit mbizotërojnë zogjtë dhe guri. Këto janë dy simbole apo metafora të qëndresës dhe ëndrrës ka këto dy metafora. Këtë e tregon edhe titulli”Zogj dhe gurë”. Unë këtë libër e kam lexuar në dorëshkrim para nja dy muajve se të vdiste Azemi. Ai erdhi në shtëpi tek unë, si gjithmonë kur ndodhej në Tiranë, dhe ma dha dorëshkrimin në gjysma letrash. -Ky është libri im i fundit-tha ai. -Jo i fundit, por i gjashtëmbëdhjeti! thashë unë duke qeshur. -Fjala që vjen! tha ai i skuqur pakëz. Unë pastaj e pyeta për Ali Podrimjen se çfarë po bënte, biseduam për Fahredin Gungën dhe e kujtuam me dhimbje për vdekjen e tij të papritur.

Folēm për Din Mehmetin dhe për poezinë e tij, që unë e çmoj shumë, e me radhē. Pastaj kujtuam ato shtatë-tetë ditë të vitit 1992, kur ai bashkë me Ali Podrimjen banuan në shtëpinë time. Në ato ditë mbrëmjeve polemizonim për partitë e majta dhe të djathta në Shqipëri. Unë mbroja të majtën , ata anonin nga e djathta. Kur polemika ndizej. Azemi ngrihej në këmbë me kokën mënjanë dhe me duart në xhepa, ndërsa Aliu shtrihej në kanape me krahun nën qafë. Heshtnim për një çast dhe pastaj fillonim e lexonim vjersha. Ata kishin qenë në Vlorē dhe kishin shkruar vargje me motive nga ai qytet dhe nga deti. E, Azem? Poezia nuk na zemëron si politika!-thosha unë. Po të mos ishte poezia, do të kishim ngrënë njëri-tjetrin, siç ke thënë ti njëherë! kujtonte Azemi një thënien time të vjetër diku në ndonjë tryezë. Pas disa ditëve nga çasti që ma la dorëshkrimin “Zogj dhe gurë”, erdhi dhe e mori, doemos të përcjellë me lavdërimet e mia të përzemërta. Kur hyri në shtëpi ai ishte skuqur dhe merrte frymë me zor. – Janë të larta këto shkallët tuaja!- i tha ai Sadijes. Dhe këto ishin fjalët e fundit që dëgjova prej tij…”

“Shkreli zë vend në krye të poezisë aktuale shqiptare. Krahas cilësisë, poezia e Shkrelit shënoi kthesë në rrjedhat e poezisë në Kosovë: e zgjeroi spektrin tematik; e subjektivizoi dhe intimizoi heroin lirik dhe çka është më me peshë, solli një ndjesi të re, të mprehtë ndaj gjuhës, ndaj fjalës. Kështu, ajo i hapi rrugë bindshëm poezisë së viteve pesëdhjetë, të ngarkuar me patosin e euforisë kolektive.

Poezia e tij, shënoi kthesën e parë më të rëndësishme, në radhë të parë, duke e çliruar unin lirik intim nga ai kolektlv, duke skalitur në të temën e dashurisë për vendlindjen dhe duke portretizuar njeriun e truallit rugovas, me ngjyrimet e traditës dhe të lashtësisë, dashurinë për vashën, lirikën peizazhiste, etj.

Shfaqja e Azem Shkrelit si poet, përpos që përputhej me ardhjen e talentit të fuqishëm, shënonte njëkohësisht kthesën e parë drejt hapjes dhe modernizimit të poezísë shqipe të Pasluftës. Shkreli u ngjít natyrshëm në kulmet e poezisë së sotme shqiptare dhe këtë vend ai e konsolidoi dhe e përforcoi nga njëra vepër poetike në tjetrën, deri në atë të fundit, që e la dorëshkrim “Zogj dhe gurë”, botuar më 1997.

Vdiq në pranverën e vitit 1997”, përfundon artikulli i Dritëro Agollit, në kujtim të takimeve me Poetin dhe shkrimtarin e njohur nga Shkreli i Rugovës, Azem Shkrelin – shkrim i plotë i Agollit, botuar gjatë viteve në disa gazeta e portale.

“Kroje të reja në Parnaz Shqiptar”, ishte shkrimi i Ernest Koliqi, në të cilin vlerësonte shkrimtarët dhe poetët e rinjë shqiptarë të Kosovës në vitin 1957, në numrin e parë të revistës së tij, Shëjzat. Një ndër ata poetë e shkrimtarë të Kosovës radhitej edhe Azem Shkreli – bazuar në një antologji (Shkëndijat e para” — Shtëpia Botuese, “Mustafa Bakija”, Prishtinë, 1956). “Këtyne djelmve ndjellamirë i buzqeshë prej s’largu Lavdija e majeve të Parnazit edhe i joshë me i u ngjitun termal rrmoreve të thepisuna për me shijue, në kaltheritë e heshtuna pranë qiellit, shugurimin e saj të hyjnueshëm e hyjnues. Këta i ngjiten malit të Zànave, heshtja e të cilit vlon me gurgullime gurrash harmonioze, nga ana e andejme, e na përpiqemi me i hypun n’anë të këndejshme, por,në kreshten vetmitare, të ruejtun nga Ora e amshueme e Fisit, na pret e njàjta lavdi.”. Për Koliqin njëri prej këtyre “djemëve ndjellamirë që buzqeshin prej s’largu” me poezinë dhe shkrimet e tyre, ishte sipas mendimit të tij edhe Azem Shkreli.

“Më pelqen shumë Azem Shkreli. Tringullon nji notë trishtimi në poezinë e tij, por e shkrime në melodi të thjeshtë e depërtuese që therë e ledhaton në të njàjtin hov. E thurë me natyrëshmëni vargun e vet që dridhet si gëm plym me lule t’ërshëme në frymë të flladeve ma të holla të melankonisë. Kishim me dashtun të riprodhojmë këtu dy vjershat që bartin emnin e tij n’antologjinë që kemi në dorë, por tyranija e vendit na shtrëngon të kënaqemi vetem me dy citate të shkurta. Vjersha, “Nanës”, fillon në mënyrë shumë të prekëshme:

“Sisen prej goje ma hoqe, nanë, pa u ngi,

E m’lé tue qà;

Dhe, si të vdissha nanë, s’me dhe ma të pi,

as erdhe me më pa”.

Nënkuptohet në gjymsaterr që i a shton shortin këtij shfrim i nji dramë familjare? Ndoshta nji divorc me randim vuejtjesh mbi fmìnë e mitun e të pafaj? Rritet djali e plaket në deshir të s’amës prej së cilës zakoni i rrebët e ndau për së gjalli.

“Por… Prëhnin t’and, nanë, gjithmonë mall e pata

E motet ndèr veti po ndrrohen;

Andrrat e mija, nanë, qënkan andrra të gjata,

Dhe, qe, rrudhat e ballit po m’shtohen.”

Edhe tjetra këtu, rrjedh me lëvizje plot hir, vlerësonte Koliqi poetin e ri nga Shkreli i Rugovës, Azem Shkrelin:

“Këtu linda dhe këtu do t’mbes

E të vdes.

Se ky mur,

kjo votër me gurë

E ky prak

Janë t’lam me gjak të t’parve mij

Që luftuen,

Qendruen,

Dhe ranë për liri —

E liri s’panë.”

Me këtë poezi të Azem Shkrelit, përfundon Ernest Koliqi shkrimin “Kroje të reja në Parnaz Shqiptar”, botuar në revistën e tij “Shëjzat” — në numrin e parë të kësaj reviste të famëshme — Gusht, 1957, duke iu uruar shkrimtarëve dhe poetënve shqiptarë të Kosovës, duke thirrur lutjen e Zotit që mbi ta të vegojë fati i mirë për të gjithë ata, në veçanti, si dhe për letrat shqipe në përgjithësi.

Ishin këto dy vlerësime të Poetit të Shkrelit të Rugovës – Azem Shkrelit – nga dy të mëdhej të letrave shqipe, Dritëro Agolli dhe Ernest Koliqi – njëri nga jugu dhe tjetri nga veriu i trojeve shqiptare — me vlerësimet e tyre për një poet dhe shkrimtar nga Dardania – Agolli pas vdekjes së poetit Azem Shkreli në vitin 1977 dhe Koliqi me vlerësimin e tij në vitin 1957 – në fillim veprimtarisë Azem Shkrelir, njërit prej “djemëve ndjellamirë që buzqeshin prej s’largu” – lind e rritë në trojet e Dradanisë së lashtë.

Nga Albert Vataj/

Pandi Raidhi megjithëse i përket një kinematografie, e cila për shkak të sistemit, me ndryshimet, mori damkën e papajtueshmërisë dhe refuzimit kadegorik, ai mbetet një personalitet shumë i veçantë dhe unik. Përkushtimi dhe pasioni, me të cilat ai i dha jetë roleve që ju besuan, bënë që ai të zinte një vend të privilegjuar në adhurimin e atyre që ende i lidhe nostalgjia dhe malli i vitete dhe kujtesa që zgjohet me filmin shqip, me atë pjesë që edhe pa dashjen e shumë revolucionarëve të ndryshimeve dhe gjykatorëve antikomunistë dhe antirelsoc, ajo mbetet sërish ajo, mbetet sërisht një grishje dhe dashuria. Pandi Raidhi, pavarësisht kohës që ushtroi aktorin, ai diti të ishte dhe të mbetet në kujtesën e kolegëve një njeri i mirë, një bashkëpunëtor komod dhe me shumë humor, i apasionuar dhe i vendosur për të përmbushur me shpirt rolet, karakteret, personazhet, ato përfaqësime kinematografike që e mbajnë atë në kolanën e korifejve të artit tonë skenik .

Ai ishte një aktor i lindur. Ai kishte mimikën dhe timbrin e zërit, kishte shprehinë dhe plastikën, kishte vështrimin shpues e ngrohtësinë prej babaxhani. Përmes këtyre karakteristikave ai rrëmbeu zemrat e artdashëve, dhe ashtu i përkundur në këtë prehër admirimi ai iku atë ditë korriku, për të lënë pas një emër që meriton vetëm mirënjohje. Të gjithë ikin një ditë dhe është fatlum ai që ikën duke lënë një emër të madh, një vepër të realizuar, një ëndërr të çuar deri në skaj të reales, siç pati fatin Pandi Raidhi. Nga këta të zgjedhur që i ledhi fati, e mbrujtën vështirësitë, sfidoi sprovave dhe triumfoi për të mbetur ai, Pandi Raidhi, një njeri i përkorë dhe një aktor i përkushtuar, një personalitet i fuqishëm dhe një integritet unik artistik dhe krijues. Korça që lindi dhe Shqipëria që e pati të zëshëm në arenën e madhe të skenës, i janë mirënjohës atij dhe sot përulen me respekt në këtë cak ndërmendjeje.

Po, ishte 18 korrik 1999, kur ai u nda nga jeta, duke lënë pas një galeri të pasur personazhesh dhe karakteresh tipesh dhe identitetesh, të cilave i jetësoi nga vetja shpirtin duke i bërë ata të pavdekshme me Pandin, me zemrën dhe shpirtin e tij, me atë lëndën e pavdekësisë që ashtu përjetësisht ndaloi në jetë me frymën e tij, dhe rrugëton në memorie, për të riardhur sa herë, po ai.

Ndërsa vitet kanë përpirë të shkuarën dhe vdekja i mori një e nga një ata që ndërtuan tempullin e artit tonë skenik, edhe Pandi Raidhin, ne rrekemi të rizgjojmë prej thellë nesh kujtimet, ata që na mëkuan, dhe vërejmë se gjithçka ka mbetur si më parë. Ne rijetojmë suksesin e atyre pasionantëve të punës ngadhënjyese, dhe hyjmë në kohën e tyre për të ribërë pulsin e asaj atmosfere suksesi, që ishte i tyre por që mbeti i yni.

Edhe pse ideologjia e ndëshkoi punën dhe artin e tyre, ata arritën të mbesin të mëdhenj, sepse i fuqishëm ishte pasioni që ngjiti ata në skenë, e madhe ishte përgjegjësia e sheshxhirimeve. Pandi Raidhi me veprën e tij aktoriale ka mbetur i tillë edhe sot. Ai ngriti në monument të vetëdijes sonë filma dhe role, të cilat nuk i dobësoi censuara komuniste dhe nuk i nënshtroi evoluimi dhe sofistikimi i shijeve artistike dhe estetike.

“Artisti i Popullit”, Pandi Raidhin, ishte një ata që dhanë shumë më shumë se sa morë. Dhe përulësia e tyre ishte emblematike. Puna me përkushtim dhe pasion, lodhja dhe vështirësitë e panumërta, me të cilat ata u përballën, nuk i gjunjëzuan asnjëherë në ankim, përkundrazi arritën të shndërroheshin për ta në forca ngadhënjyese, në energji gjeneruese të pasionit dhe përkushtimit. Pandi Raidhi ishte dhe mbeti i tillë deri në fund. Në karrierën e tij krijuese nuk kishte role të vogla dhe të mëdha, personazhe të pakapshme dhe karaktere të palexueshme, tipe të ngurta e individualitete të padepërtueshëm. Gjithçka ishte e mundur ashtu siç thotë proverbi: “Ku ka vullnet ka dhe mjete për të arritur qëllimin”.

Çdo aktor në galerinë e tij krijuese ka një seri ballafaqimesh skenike, edhe i madhi, shtatshkurtër e zemërbardhë, zëëmbël dhe atëror, Pandi Raidhi kishte prej atyre filmave që e kanë ngulitur thellë në kujtesën dhe ëndjen tonë nostalgjike. Disa prej këtyre sprovash të pashlyera të jetës së tij aktoriale, janë filmat; “Yjet e netëve të gjata”, “Përballimi”, “Krevati i Perandorit”, “Zonja nga Qyteti”, “Beni ecën vetë”.

Pandi Raidhi lindi në 14 prill të vitit 1921 në qytetin e Korçës. Ai nisi karieren e tij artistike ne vitin 1937 ne shfaqen teatrale “Dasma Korçare” ku fitoi menjëherë simpatinë e publikut korçar.

Mori pjesë në luftën Nacional-Çlirimtare në radhët e Rinisë Antifashiste. Në vitin 1948 pas mbarimit të shkollës së mesme u fut në punë në Teatrin Popullor (sot Teatri Kombëtar) ku interpretoi dramën “Dasma Korçare”. Në vitin 1950 u kthye në teatrin “A.Z.Çajupi” të Korçës ku do të interpretonte me dhjetëra role.

Debutimin kinematografik e bëri në filmin e parë shqiptar “Tana” në vitin 1958. Më tej interpretoi në 36 role të tjera të filmave Shqiptar. Roli i tij më i fundit ishte ai i babait të sekretarit në filmin “Njerëz në rrymë” në vitin 1989. Në një karrierë artistike gjysmë shekullore Raidhi ka interpretuar më shumë se 200 role në dramë, komedi dhe opereta.

Ai u kthye shume shpejt në një figurë të dashur dhe shume popullore për të gjithë shqiptarët. Ai kujtohet me respekt për thjeshtësinë buzëqeshjen e ëmbël dhe humorin e tij të hollë. Karakterizohej nga serioziteti i madh për punën. Asnjëherë gjate xhirimit në rolet e tij, kamera dorëzohesh para portretit interesant që ai krijonte.

U nda nga jeta dhe familja e tij në Tiranë në 18 korrik të vitit 1999.

Nderime

Për meritat e tij artistike Pandi Raidhi u nderua në vitin 1975 me titullin e lartë “Artist i Popullit”. Për nder të tij Bashkia e Tiranës i ka dhënë një prej rrugëve të Kryeqytetit emrin e tij.

Filmografia

Njerëz në rrymë-(1989)

Familja ime – (1987) ….Tasi

Përsëri pranverë – (1987)…Xha Tasi

Rrethimi i vogël – (1986)…shoku Meti

Duaje emrin tënd – (1984)…Thomai

Kush vdes në këmbë – (1984)…Prifti i fshatit

Nëntori i dytë – (1982)…Demir Arbana

Shoqja nga fshati – (1980)

Partizani i vogël Velo – (1980)…Bani i Dukes

Agimet e stinës së madhe (1981)..Sharko Sheqi

Liri a vdekje – (1979)…Çarçani

Ne vinim nga lufta – (1979)

Flamur në dallgë – (1977) (TV)

Përballimi – (1976)…Pllaton Burbuqi

Monumenti – (1976)…Llambro Leka

Tokë e përgjakur – (1976)

Zonja nga qyteti – (1976)…Xha Bakoja

Beni ecën vetë – (1975)…. Xha Thomai

Rrugicat që kërkonin diell – (1975) Jorgo, Pronari i kafenesë

Shpërthimi – (1974)…Lajmja

Shtigje të luftës – (1974) Babai i Shabanit

Krevati i perandorit – (1973) Partizani Meke

Yjet e netëve të gjata – (1972)…Ago Beqoja

Kur zbardhi një ditë – (1971) Xha Loni

Mëngjeze lufte – (1971)…Raqi Teneqenxhiu

I teti ne bronz – (1970) Mullixhiu

Horizonte të hapura (1968) …. Xha Ymeri

Ngadhënjim mbi vdekjen (1967)…Xha Teloja

Vitet e para (1965) …. Kasëmi

Tana – (1958)

Blerta Alikaj/

Intervistë me organizatorët e NYTVFF Julian Biba dhe Elona Paja (Biba)

Edicioni i pestë i festivalit të filmit ndërkombëtar në New York, organizuar nga New York True Venture Film Festival, u mbajt në datat 19-22 qershor, në Producers Club Theatres. Shikuesit shijuan tre ditë të ngjeshura me filma të kategorive të ndryshme, dhe patën rastin të takoheshin me regjizorë, skenaristë, producentë, aktorë, dhe përkrahës të filmave që erdhën për t’u përfaqësuar nga Australia, Kolumbia, Kanadaja, Anglia, Brazili, si edhe nga Kalifornia, Vermonti, Nju Xhersi edhe Nju Jorku. Nata e çmimeve u mbajt gjithashtu në Producers Club, dhe u dha shansin krijuesve e përkahësve të filmave të njiheshin më tej me njëri-tjetrin e të forconin lidhjet për projektet e mëtejshme. Ky festival organizohet nga dyshja dinamike, Julian Biba dhe Elona Paja (Biba), partnerë të vërtetë në punë dhe në jetë. U takuam me Juljanin dhe Elonën në apartamentin e tyre të këndshëm në Fort Lee dhe pimë nga një frape fantastike, kuruar dhe shërbyer nga Juljani. Biseda ishte po aq e rrjedhshme, e ëmbël dhe energjizuese sa edhe pija që e shoqëroi.

NË USA DHE NË BOTË KA SHPESH NISMA PËR FESTIVALE FILMASH, TË CILAT NISIN ME VRULL DHE ME ZHURMË POR SHUHEN PAS NJË OSE DY VJETËSH. CILI ËSHTË SEKRETI I VAZHDIMËSISË SUAJ?

Elona Paja (Biba): Të menduarit pozitivisht, të punuarit fort, dhe të mësuarit nga viti në vit. Ka patur edhe momente lodhjeje e stresi, por besoj se na kanë bërë më të fortë, nuk jemi dorëzuar. Qëllimi ka qenë jetëgjatësia e festivalit dhe e realizimit të objektivave që i kemi vënë vetes për detyrë, krjimin e një rrjeti bashkëpunimi, shkëmbimi i përvojës dhe përkrahjen e talenteve të reja. Për t’u dorëzuar është e lehtë, por as unë e as Juliani nuk jemi njerëz që heqim dorë kollaj nga diçka që e kemi me pasion. Festivali është fëmija ynë (qesh) që sapo i la të 5 vjetët dhe po rritet shëndetshëm, pasi ka rrotull njerëz që e duan e krijues që e mbështesin.

Julian Biba: Nuk besoj se kemi ndonjë sekret vazhdimësie. Ne e bëjmë këtë punë me pasion, dëshirë, e këmbëngulje, edhe pse vështirësitë janë shumë të mëdha. Kur shikon gëzimin e shprehur për pjesëmarrjen nga regjizorët dhe artistët nga mbarë bota, të bëhet zemra mal e të jep shtytje përpara.

JU JENI TË DY ARTISTË SHQIPTARË, TË NJOHUR NË RRJETET E ARTIT E TË FILMIT NË NJU JORK E NË TIRANË. PSE JO FESTIVAL FILMI SHQIPTAR, POR NDËRKOMBËTAR?

Julian Biba: Ne  jemi të dashuruar me filmin shqiptar, dhe në festivalin tonë kemi pasur disa herë të nominuar e fitues në kategori të ndryshme nga Shqipëria, Kosova, dhe trevat e tjera shqipfolëse. Pra, edhe pse ndërkombëtar, ky festival ka organizues shqiptarë, dhe shpesh nderon artistë shumë të talentuar shqiptarë.

CILA KA QENË SHTYSA OSE VIZIONI PËR TA ORGANIZUAR KËTË FESTIVAL?

Elona Paja (Biba): Ne të dy donim të kishim një projekt tonin. Kur them një projekt, nuk e kam fjalën këtu për realizimin e ndonjë dokumentari apo filmi. Dëshironim diçka përtej kësaj. Duke parë sa të etur janë krijuesit e fushës së filmit për të prodhuar, dhe vështirësitë që kanë për të çarë e për të gjetur mbështetje në realizimin e projekteve të tyre, duke parë sa e  madhe është konkurrenca, duke qenë vëzhgues të mirë të festivaleve të tjera, si unë dhe Juliani vendosëm të krijojmë një festival ku çdo kineast, skenarist, producent, etj., ta gjejë veten e të ndihet si në shtëpinë e vet. Festivali është i tyre dhe shërben vetëm për ta. Besoj që deri tani ia kemi dalë mbanë, dhe po përmirësohemi nga viti në vit (qesh).

CILI ËSHTË PROÇESI I PËRZGJEDHJES SË FILMAVE? CILAT JANË KRITERET KU MBËSHTETENI?

Julian Biba: New York True Venture Film Festival (NYTVFF) tani ndodhet ekskluzivisht në platformën filmfreeway.com, më e madhja në Amerikën e Veriut dhe kontinente të tjera. Filmat që na vijnë prej kësaj platforme, vlerësohen nga Juria e Festivalit që përbëhet nga artistë të fushave të ndryshme të filmbërjes si: regjizorë, producentë, aktorë, skenaristë, artistë të muzikës, etj. Prodhimet nominohen në bazë të pikëve të mbledhura dhe/ose fitojnë në një ose disa nga kategoritë që u përkasin.

CILAT JANË DISA NGA VËSHTIRËSITË MË TË MËDHA QË KENI HASUR? SI I KENI KALUAR ATO?

Elona Paja (Biba): Vështirësitë janë të shumta. Nuk është e lehtë të ndërmarrësh një sipërmarje të tillë e të thuash e realizova pa dhembje. Çdo etapë ka vështirësitë e veta. Juria punon gjatë gjithë vitit për përzgjedhjen e filmave, duke i parë e stërparë derisa jep pikët përfundimtare. Shfaqjet janë të lodhshme sepse duhen përqendruar në tre ditë të ngjeshura, 60-70 filma të shkurtër e të gjatë pa ndërprerje 12-14 orë në ditë. Ana financiare pastaj është hall më vete (qesh) por kur ka dashuri, gjërat bëhen edhe me pak. Janë qindra email-e që duhet t’u përgjigjesh, e për këtë ia qaj hallin Julit, por për këtë vit ia kemi lehtësuar punën duke ia kaluar përgjegjësitë koordinatores së festivalit (qesh).

SI I NXISNI LIDHJET  MES ARTISTËVE DHE PJESËMARRËSVE?

Julian Biba: Ne e konceptojmë këtë si një event festiv ku filmbërësit dhe të gjithë artistët pjesëmarrës shfaqin projektet e tyre për tre ditë rrjesht, dhe ftojnë njëri-tjetrin për t’i ndjekur ato. Në natën e çmimeve, para ceremonisë, artistët mblidhen të gjithë bashkë me nga një pije në dorë e trokasin gotat. Kështu i çojmë më tej njohjet me njëri-tjetrin, edhe pse pak me ankth se janë konkurrentë për çmimet. Pas ndarjes së çmimeve, ne të gjithë festojmë arritjet e këtyre artistëve të mrekullueshëm me shampanjë dhe urime, ku zakonisht kanë gjenezat dhe bisedat për bashkëpunime të ardhshme.

A MBANI LIDHJE ME FITUESIT E EDICIONEVE TË SHKUARA? A MUND TË NA TREGONI NDONJË HISTORI SUKSESI TË TYRE?

Elona Paja (Biba): Ne ndajmë përafërsisht 21 çmime çdo vit, që do të thotë se në 5 vjet, festivali ka nxjerrë mbi 100 fitues. Është e vështirë t’i ndjekim të gjithë. Megjithatë, çdo vit i ftojmë fituesit e viteve të shkuara të marrin pjesë në juri, dhe pjesëmarrësit të ndjekin edicionet e reja.Ata na ftojnë në eventet e tyre gjithashtu, dhe shkojmë kur mundemi. Përveç pjesëmarrësve të rinj, kemi edhe nga ata që sjellin projektet e tyre përsëri, dhe na informojnë për sukseset e tyre të mëpasshme. Fetivali është ndërkombëtar, me pjesëmarrësnga e gjithë bota. Një nga fituesit e edicionit të tretë ishte nga një qytezë e vogël në Spanjë dhe është pritur si hero kur u kthye atje. Një nga fituesit e edicionit të katërt, sivjet erdhi nga Kanadaja dhe shërbeu në juri. Kjo anë e punës na kënaq vërtet.

CILAT JANË PLANET TUAJA PËR TË ARDHMEN E FESTIVALIT? PO TË ARDHMET TUAJA KRIJUESE?

Julian Biba: Ne shpresojmë që festivali të vazhdojë kështu si është, por edhe të shtojmë ditët, gamën, numrin e pjesëmarrësve dhe të sponsorve të cilët gjejnë tek festivali ynë një partner të sinqertë e pasionant. Vazhdimisht shkëmbejmë dhe debatojmë ide për projektet të ardhshme. Kemi rreth 29 çmime të fituara dhe 22 nominime për projekte filmike dhe skenare në IMDb.  Momentalisht po përfundojmë një dokumentar shumë interesant, si edhe po planifikojmë xhirime për dy komedi respektive. Gjithashtu vazhdojmë komunikimet me kompani produksioni si në ShBA, ashtu edhe në Evropë për realizimin e filmave me skenarë të gatshëm për filmim.

ÇFARË MENDONI SE  ËSHTË ELEMENTI MË I RËNDËSISHËM DALLUES PËR NJË FILM NË FESTIVAL?

Elona Paja (Biba): Kur një film është i mirë,  kuptohet që në 3-5 minutat e para. Të gjithë përbërësit janë në harmoni, që nga kamera, mondazhi, loja e aktorëve, muzika, grimi. Pastaj në minutat e tjera, skenari të zhyt thellë dhe të mban të  mbërthyer. Cilësia e filmave është vërtet e mirë, gjë që e bën edhe konkurrencën  më të fortë.

ÇFARË RISIE DO TË SJELLË EDICIONI 2025 I FESTIVALIT? CILAT JANË PLANET TUAJA PËR EDICIONIN E ARDHSHËM?

Julian Biba: Në katër edicionet e kaluara live, kemi bërë të mundur që kushdo që merr pjesë si konkurrent dhe shikues gjatë shfaqjeve ose eventeve festive, t’ia kalojë sa më këndshëm e frytshëm. Këtë traditë do ta vashdojmë dhe planifikojmë ta përmirësojmë këtë vit.

ÇFARË KËSHILLE DO T’U JEPNIT ARTISTËVE E FILMBËRËSVE QË ASPIROJNË PËR TË FITUAR NË FESTIVALET E FILMAVE?

Elona Paja (Biba): Nuk është e thënë të jesh fitues, e rëndësishme është të ndjekësh ëndrrën. Besoj pa asnjë dyshim se kur punon fort dhe me seriozitet, puna jote do të shpërblehet një ditë. Unë kam parasysh një shprehje të Walt Disney-it, të cilës i referohem gjithmonë. Ai thotë: “Unë nuk bëj filma për të fituar para, unë bëj para për të realizuar filma.”. Është e vështirë për këdo që ka hyrë në këtë industri dhe kërkon sukes e para, por nëse ti je i talentuar dhe ndjek ëndrrën tënde, dera e suksesit ka për të t’u hapur një ditë.

MESAZHI I FUNDIT?

Ju ftojmë të na vizitoni në faqen tonë nytvff.com, të na gjeni në Facebook, X, dhe Instagram,  si edhe të na bashkoheni në edicionin e ardhshëm që do të zhvillohet në 16-19 prill, 2025, si filmbërës, sponsorë dhe shikues. Pjesëmarrja është kontributi i  parë dhe më i rëndësishmi drejt suksesit tuaj dhe të atyre që përkrahni.

Fotot

Ora e njohjes para ndarjes së çmimeve, Lura Lounge, Producers Club Theatres

Julian Biba (majtas) me kineastin më të mirë për 24, David Reina (A Hell of a Trip to Delicias)

Kryetari i Jurisë, John Vamvas me fituesit Kendra Kellman dhe Arthur Knox, filmi më i mirë eksperimental (If We Were a Movie)

Elona Paja (Biba) djathtas, me fituesin e kinematografisë më të mirë, David Gribble ACS (Final Broadcast)

Fitues të ndryshëm, NYTVFF24

Nga Ramazan Çeka/

Festivali i përvitshëm Shqiptar në Michigan, pasqyrë e shkëlqyer e një Komuniteti të bashkuar dhe patriot. Ky festival, siç përcaktohet edhe në nëntitullin e këtij shkrimi, është rezultat i një pune të pandërprerë, i një kontributi të vazhdueshëm, ku të gjithë së bashku bëhen pjesë dhe vlerë e një evenimenti që ka një mision të shenjtë: Ruajtjen dhe trashëgiminë e gjuhës, si dhe traditave të bukura shqiptare. Pjesëmarrja fizikisht, natyrisht dhe emocionalisht në këtë festival, të krijon idenë se këtu vetëm toka është amerikane e çdo gjë tjetër thellësisht shqiptare.

“Kjoft mallkue, njaj bir Shqyptari,

Që këtë gjuhë të Perëndis’,

Trashigim, që na la i Pari,

Trashigim s’ia len ai fmis”.

Festivali organizohet për çdo vit më 4 korrik në Michigan nën kujdesin e Kishës së Shën Palit me titullar Dom Fred Kalaj.

Unë isha i ftuar prej njërit nga personalitetet e këtij komuniteti, si dashamirës dhe përçues i vlerave shqiptare në Amerikën e Largët, por dhe si një nga sponsorët e këti Festivali z. Peti Camaj, malësori dhe atdhetari i njohur jo vetëm si një biznesmen i shquar, por edhe si krijues i një “Mecenati” që ka qenë gjithmonë një shtëpi e madhe dhe bujare për të gjithë artistët e botës shqiptare.

Kjo festë e madhe e Komunitetit Shqiptar në Amerikë, përcolli mesazhin e saj për t’i treguar shqiptarëve kudo që jetojnë, se ka ardhur dita për t’u prezantuar në Botë si një komb i lashtë, i ri dhe gjithmonë i bashkuar.

Kisha e Shën Palit i uroi mirë se ardhjen të gjithë Diasporës së Michiganit, grupeve mysafire nga USA, dhe Kanadaja.

33 vite pune, mund me zemër t’bardhë e plot krenari, për këtë eveniment kaq të madh artistik e kulturor, ku u bë një bashkim Kombëtar në Diasporë, bazuar mbi historinë, vlerat, traditat, gjuhën dhe kulturën mijëra-vjeçare shqiptare.

Ky Festival shënon fillimin e një levizjeje shqiptare, e një ringjalljeje Kombëtare për rikthimin e shqiptarëve në identitet. Meritat i shkojnë Kishës Shen Palit, organizatorëve që tashmë dihen, prindërve dhe femijëve të tyre të talentuar dhe rinisë së mrekullueshme shqiptare.

Ky festival është i 33-ti, por është më i miri, më i bukuri, me gjithpërfshirësi dhe i mirëorganizuar, “qershia mbi tortë” e të gjitha festivaleve te Kishës Shen Palit dhe të gjitha organizimeve masive shqiptare në Diasporë.

Si asnjëherë tjetër, këtë radhë numri i grupeve dhe artistëve pjesëmarrës ishte më i gjërë gjeografikisht, duke sjellë vlera tradicionale nga të gjitha trevat shqiptare, në trojet amtare, por dhe në Komunitetin Shqiptar në SHBA.

E tillë ishte pjesëmarrja për herë të parë në Michigan e Shoqatës Kulturore “Xhubleta e Alpeve Shqiptare” me kryetare themeluesen e saj znj. Rita Kalaj Shkurtaj, bijë e Kastratit, e cila me kontributet e saj në ruajtjen dhe trashëgiminë e cilësive identitare malësore të xhubletës, ka një rol të fuqishëm në futjen e Xhubletës dhe dije-bërjen e saj në UNESCO.

Një takim me një drekë mirseardhjeje për Kryetaren e Shoqatës Kulturore “Xhubleta e Alpeve Shqiptare” znj. Rita Kalaj Shkurtaj, rezervoi në Michigan edhe patrioti i shquar Ndue Ftoni, Kryetar i Shoqatës “Dukagjini” në Detriot.

Në këtë takim u fol me shumë mirënjohje puna për dijebërjen dhe vlerat e xhubletës.

Prezent në këtë eveniment ishte edhe kryetarja e shoqatës “Xhubleta e Malësisë” zonja Shaqe Dushaj.

Siç thamë edhe më lart numri i grupeve pjesëmarrëse këtë vit ishte më i madh dhe e ndjejmë për detyrë t’i publikojmë në këtë shkrim.

GGK është Grupi i Valleve të Kishës së Shën Palit që mban emrin e Heroit tonë Kombëtar “Gjergj Kastrioti”, që drejtohet nga koreografia e mrekullueshme Joli Agolli Paparisto.

Ky grup ka marrë pjesë tri herë në Festivalin Folklorik në Gjirokastër dhe është Ambasador i përçimit dhe ruajtjes së Traditës, Artit dhe Kulturës Shqiptare në SHBA, ku mori pjesë si çdo vit në Festivalin e 33-të Shqiptar!

Valltarët e Ansambli Autokton “Rugova”, të ardhura nga New Yorku, si dhe ata të grupit “Shqiponjat e vogla” nga Kanadaja nën drejtimin e koreografit të mirënjohur Ramazan Këllezi, nën moton Jug e Veri, ndezën skenën e festivalit me valltare të veshura me kostumin popullor të Dardhës së Korçës dhe xhubletën e çikave malësore.

Me një performancë të shkëlqyer erdhën në festival edhe Grupi i Valleve “Illyrians” i Kishës Zoja Pajtore Michigan, Shoqëria Kulturore Artistike “Rapsha” në mërgim, si dhe grupi “Liridona” që performoj natën e parë të Festivalit.

Shumë emocione bashkë! Bukuri e pa shoqe, bukuri shqiptare, bukuri Malësore!

Mark Paparisto dhe Anxhela Corri, përfaqësues të denjë të brezit të rinisë shqiptare, lindur e rritur ne Amerikë, prezantuan Festivalin në gjuhën e nënës. Sa e zbukuruan Festivalin këta moderatorë të mrekullueshëm!

Dhe kështu, me krenari shqiptare u shpalos ky festival, që do të zgjaste katër netë, si vetë flamuri ynë që përmes valëvitjes transmeton mesazhet e një populli të lashtë.

Atmosfera e natës së fundit të Festivalit i kaloi të gjitha parashikimet. Skenën e ndezën dy këngëtarët nga Kosova Valon Biba dhe Gjon Lleshi që u bënë një me atmosferën rinore të këtij eventi.

Jehona e Festivalit të 33-të Shqiptar shkoi përtej Michiganit. Jehonën dhe mesazhet e tij i çuan anë e mbanë SHBA-së si dhe në të gjitha trojet shqiptare vetë ata, artistët që përformuan dhe të ftuarit.

Këta jemi ne, kjo është Diaspora Shqiptare, ky është Kombi ynë vital, sepse të tillë e mbajnë brezat që trashëgojnë historinë dhe traditën shqiptare.

Michigan, korrik 2024