Hapat e bukura të Kaltrës, vajzës shqiptare.

Nga Visar Zhiti

The Art Walk in Chicago. Dhe kur arti shëtit rrugëve të qytetit dhe qytetarët shëtisin rrugëve të artit. Veriu i Çikagos, lagjja Uptaun – skenë e madhe e artit publik plot me murale të reja të instaluara përreth, ekspozita të organizuara nga bizneset vendore, veprimtari interaktive arti, etj, etj. së fundmi çeli Panairin e Pikturës, në një mënyrë të veçantë dhe tërheqës, ku do të mund të shikosh jo vetëm veprën dhe autorin, por dhe se si u bë ajo, pra mund të ndiqje të krijuarit si proces. Ishin ftuar 50 piktorë, që do të shpërndaheshin rrugëve, do të piktoronin live, mes njerëzve. Mes tyre do të ishte dhe një shqiptare. U zgjodh një e shtunë e këtij qershori. E gjitha ndodhi në 935 W. Wilson Ave, përgjatë Everybody’s Coffee duke vazhduar në perëndim në Wilson Avenue. Policia kishte ndaluar trafikun e dëndur, përveçse te trenave që kalonin mbi urën që lidhte grataçielat mes tyre. 

Nga ora 10.00 deri në 16.00. Punë artistike, krijuese, 6 orë në studiot pa mure, hapur, në rrugë, mes njerëzve. 

50 piktorët i shikoje gjithandej, trotuareve, nën pemë, ndanë shkallëve, vitrinave apo dyerve, kishin hapur kutitë e bojërave, vazot, kovat plastike të ujit, m’u aty te këmbët, kapën penelat, hodhën ngjyrën e parë, të dytën, një vijë, një emocion. 

Kalimtarëve e shumtë ndalnin për një çast, shkonin për t’u kthyer më pas për të parë se ç’kishin piktuar, ç’pjesë të qytetit, e kishin përballë apo na fantazinë e tyre. 

Po vajza shqiptare ku po pikturon? 

Dhe nisnin bisedat e kalimtarëve me piktorët. do t’i pyesnin se ku do të ekspozoheshin më pas punët, si mund t’i blinin, a mund t;e b;enin një foto me cellular etj, ndërsa piktorët, të pëqendruar në veprat e tyre, do ta kthenin kokën herë pas here, do të buzëqeshnin dhe dukej sikur do të kërkon ngjyrën e këtij çasti, më shumë se te kutitë dhe vazot para, te bisedat në ajër. 

Dëgjohej dhe shqip te ndonjë grup i vogël, që ecte. Zonja shqiptare, të bukura, një vogëlushe që donte të ndalte pranë çdo piktori dhe donte të vizatonte dhe ajo. 

– Valentina, ngrihu se do të shkojm:e te Kaltra, – dëgjova. Andej duhet të jetë piktorja shqiptare. 

50 piktorë janë gjithses. E di, e lexova. U zgjodhën mes shumë pretendetëve. Patjetër. Janë të të gjitha moshave, vazhdonte të bisedohej. Si dhe pikturat, edhe ato duket sikur kanë moshën e tyre, dua të them se janë të teknikave e shkollave të ndryshme dhe në kohë, po aq sa postmoderne e të ngjashme me pllakatet dhe instalacionet, apo naive e realiste, po aq dhe të rafinuara dhe klasike, klasike të asaj dite, ngulmoj. Vetëm 6 orë do të punojnë. Aq. Duhet frymëzim. Po i ndihmon përvoja, mjeshtëria, shiko këtu, ç’ka bërë ky, po më pëlqen…   

Dhe dielli po më dukej se herë dilte nga një tablo për të shkuar në një tjetër tablo, qoftë dhe si vërshim i një tufe rrezesh apo i pikëzuar si ar në sytë e portreteve apo prani drite.

Kalojnë të reja e të rinj, burra me gratë prej krahu, fëmijë prapë, ndokush me qenin që ndalte i pari për të parë dhe i zoti e tërhiqte nga rripi, të moshuar me mjekrra të bardha, shungellimat e trenit mbi urë

Po ku duhej të ishte piktorja e re shqiptare, Kaltra D. E. Seferi?

Endemi nëpër panair, jemi shëtitës në artin shëtitës, që u realizua, – lexojmë, – sipas një granti nga Agjensia e Këshillit të Arteve të Shtetit Illinois. Një hartë se ku mund të gjendet çdo vepër arti, do të dalë së shpejti. Më nëpërmendet rruga e famshme e piktor:eve në Romë, “Via Marguta”, ku kanë qenë dhe Chirico, Gottuso, edhe Maestro Kodra yni, po dhe Picasso, vinin dhe shikonin edhe Felini, Anna Magnani, shkrimtari Emil Zola, Sartre, etj. Po Pedonalia jonë në Tiranë do të b;ehet ndonjëherë kështu apo do ta prishin?    

Ja, Çikago me grataçielet e hirta ndanë ujërave të liqenit të madh, perëndimi i përflakur, ku piktori me penel kërkon ta stilizojë edhe pakë, ylbere ngjyrash më tej, zemra në mure e drithërima fjalësh: you are… beauty… everything… proud… respect…  dhe lule… tatauzhe në krahun e madh të një piktori, sikur vazhdojnë dhe në tablonë e tij, një i moshuar me kapuç… autoportret mbase… emrat  në anë, ja, dhe Kaltra Seferi, shqiptarja e vetme e panairit të pikturës, e rrethuar me njerëz,  vazhdon punën, shkruan mbi tablo: Uptown  Church, pranë saj jemi, kolona të bardha, globe përsipër, pjesë muri me tulla si çokullata dhe e kaltra në qelqnajë si emri i saj… 

Kaltra ka lindur në Vlorë, ishte e vogël fare kur prindërit e saj vendosën të iknin nga Shqipëria e ’97, gjatë kaosit dhe shkatërrimeve, kur e kaluara e çmendur po donte revansh, donin të shpëtonin ëndrrën e Kaltrës dhe ajo u shkollua pikërisht këtu, në Çikago, u diplomua për arkitekturë dhe do shumë pikturën, ka marrë pjesë në disa ekspozita, ku shfaqen dhe kolazhet moderne nga Shqipëria që ndryshon.

Pranë Kaltrës është ulur dhe një vogëlushe mu në trotuar, po vizaton dhe ajo, ndoshta ka moshën kur Kaltra iku nga Shqipëria, a është Kaltra fëmijë, mori një ngjyrë dhe ajo dhe po shkruan emrin e saj mbi fletë: Valentina.

Po afron ora 4.00 e pasdites, kur duhet të kenë mbaruar pikturat. Në tablonë e Kaltrës vajzat bisedojnë miqësisht, janë të racave të ndryshme, profile me muzg dhe agime, ujëvara flokësh, elegante njëlloj, krahët e zgjatur si në një balet dashurie, pëllëmbët si pëllumba paqeje, ja, befas shtohet një byzylyk në një kyç dore, peneli ngjyhet përsëri në të kuqe për të vënë manikyrin te thonjtë dhe zbret në fund, në anë, rendit 6 shkronja: K-a-l-t-r-a. Fjalë e bukur shqipe. me qiell ëndrre, si dita e gjashtë e javës, si sot…

                     .                                                    

Albert HABAZAJ/

“Kush kërkon dekorata, nuk i meriton; kush i meriton nuk ka nevojë për dekorata”- Balzak.

Fjalëz si historik

Kënga dhe vallja grarishte e Tërbaçit, krahas këngës pleqërishte, këngës e valles së burrave, si dhe këngës së djemve të fshatit është pasuri e shpirtit popullor për kulturën jomateriale të Tërbaçit, patjetër dhe për kulturën materiale në rrafshin etnografik. Sipas meje, është një emancipim me vlera dhe i merituar për këngën dhe vallen labe. Grupi i vajzave të Tërbaçit “10 Shqiponjat e Tërbaçit”, me fillesa folklorike qysh në vitin 1969, me një jetë aktive të organizuar dhe të pandërprerë qysh nga viti 2016, për 9 vjet ka realizuar 3 albume, si dhe shumë koncerte, festivale e veprimtari folklorike e kulturore. Nga këto bija, nëna, gjyshe shembullore dhe artiste popullore me dinjitet kemi shijuar ninullën homofonike dhe ninullën polifonike, këngë e valle gëzimi e dasme, për stinët e vitit, elegjinë dhe këngën e përvajshme, baladën dhe këngën historike, atë lirike dhe liriko-epike, ritin e përgatitjes së vajzës tërbaçiote për nuse, si pjesë e ritualit të dasmës në Labëri etj. Kemi ndier emocione të bukura, kënaqësi e krenari!

Në Tërbaç nuk janë vetëm burrat, janë edhe gratë, sikurse në histori edhe në folklor e kulturë. Me të drejtë i quajnë Shqiponjat e Labërisë, Shqiponajt e Jugut. Ato kanë dhe mbajnë lart simbolin tuaj Flamurin me emrin Ansambli “10 Shqiponjat e Tërbaçit”. Ato ruajnë, mbajnë pastër, e pasurojnë më tej brenda shtratit dhe e përcjellin brezave stafetën e traditës etnofolkorike të vendlindjes, si floririn e shpirtin, se e kanë trashëgim nga stërgjyshet, gjyshet e nënat e tyre për ta përcjellë tek vajzat e djemtë e tyre, tek nipërit e mbesat e tyre. Diell udha folklorike në vijim për “10 Shqiponjat e Tërbaçit”!

Kujtesë

Shqiponjat e Tërbaçit u paraqitën me ritual dasme në Festivalin e Dytë Folklorik Pilur 2021. Është hera e parë në historinë e Labërisë që në një festival prezantohet Dasma e vajzës labe.

Kujtesa sociale, mediet, rrjetet digjitale të komunikimit masiv dhe, së pari, e vërteta e ndodhur, kanë të regjistruar në audio e video, në shtypin e shkruar dhe online se “Shqiponjat e Tërbaçit” me drejtues artistik Albert Habazaj kanë paraqitur për herë të parë në historinë e dasmave ceremoniale në një veprimtari kulturore – folklorike “Ritin e stolisjes së nuses tërbaçiote si pjesë e ritualit të dasmës labe” mbrëmjen e së dielës së 6 qershorit 2021 gjatë Festivalit të Dytë Folklorik “Netët e Bejkës së Bardhë”, Pilur. Vlen ta ritheksojmë se për herë të parë në historinë e folklorit të Labërisë, u shfaq ky ceremonial dasme (në respektim të minutazhit në dispozicion të përcaktuar nga organizatorët [-20′]), duke e lokalizuar improvizimin e ceremonisë në derëbabe të vajzës – nuse, në odën e grave, në segmentin kohor të tregimit të pajës dhe përgatitjes së vajzës për nuse, para se bija të largohet nga dera e babës, në harmonizim të folklorit me etnologjinë, sipas logjikës së zhvillimit të ceremonialit, ku çdo artiste popullore e grupit merr një këngë apo valle dasme të motivuar. Tërbaçiotet në Pilur tendencën e kishin tek vallja labe grarishte burimore, ku prurjet e tyre u shfaqën duke qenë korrekte me 4 kriteret që kishte ky festival: 1. rit, 2. numër folklorik tradicional, 3. numër të ri folkorik dhe 4. element të ri, (Shqiponjat sollën Himenën, vajzën gjimnaziste, që priu një valle). Programi i tyre u paraqit me këto skena: (1. Përgatitjes së pajës, 2. Gatimet simbolike, 3. Hedhja e cipullit nuses – improvizimi në derëbabe, në dhomën e grave rrodhi e kulluar sipas repertorit, me këngë dhe valle të dasmës. “10 Shqiponjat e Tërbaçit”, ashtu siç kanë emrin, ashtu janë në skenë: artiste popullore shkëlqimtare, që përfaqësojnë denjësisht zërin femëror të vendlinjdes dhe mbarë Labërisë. Iu lumtë Shqipe, nëna dhe gjyshe shembullore, se e mbushët skenën natyrore të Pilurit me ngjyra të ngrohta dhe aq të ëmbla, siç dini ju! Ansambli ynë vijoi fluturimin hapësirave folklorike në Shqipëri, Kosovë, Mal të Zi dhe në Maqedoninë e Veriut në festivale lokale, kombëtare dhe ndërkombëtare, duke dhënë vlera dhe duke lënë një emër të mirë dhe respekt kudo ku këndoi e vallëzoi vallen grarisht aq të bukur e të hijshme të traditës së vendlindjes.

Parantezë

Nuk kisha ndërmend ta bëja këtë shkrim, por më dha shtysë një fjalë e një djali nga Lumi i Vlorës, mesazhi i artistit popullor Ridvan Hodaj nga Gumenica, të cilin do ta përmend në vijim, pasi u kthyem nga udhëtimi ynë i dytë folklorik i Pilurit, me pjesëmarrjen tonë në Festivalin V Folklorik “Netët e Bejkës së Bardhë” natën e dytë të tij, të shtunën e 8 Qershorit 2024.

Përsa i përket veshjes popullore të 10 Shqiponjave, kostumi folklorik që ato veshin kur dalin në festivale folklorike lokale, kombëtare apo ndërkombëtare, në koncerte, veprimtari kulturore- artistike apo ceremoni nderimi etj., ka ardhur nga tradita e gjysheve dhe stërgjysheve të këtyre zonjave, që sot janë vetë gjyshe, po për vendlindjen quhen “10 Shqiponjat e Tërbaçit”. Të paktën, qysh nga shekulli XVII vjen ky kostum, duke u pasuruar me elementë të mundshëm zbukurues. që pranohen e pëlqehen nga bartëset e këngës dhe valles labe, sipas stilit muzikor të Tërbaçit në variantin grarisht.

Fletë nga situata kulturore

A. E shtuna e 8 Qershorit 2024 qe shumë e ngarkuar për mua. Në orën 10.30’ isha në një veprimtari letraro-artistiko- kulturore në Vlorë për “Gurët që flasin” të autorit Vullnet Bilbilaj, ku tok me miqtë e penës, autorin e nderuan me pjesëmarrjen e tyre Haxhi Dede Edmond Brahimaj, që ne i flasim Baba Mondi, At Spiro Bulika i kishës Shën Athanasi Selenicë, deputetët Vullnet Sinaj, dr. Bujar Leskaj dhe dr. Pranvera Resulaj, prof. Gëzim Tushi, Nderi i Diturisë artistike Arben Meksi, aktori i lartë Bujar Asqeriu, si dhe kryetari i bashkisë Selenicë Nertil Bellaj, nënkryetarja e bashkisë Vlorë dr. Irena Toshkallari, këshilltarë bashkiakë të majtë e të djathtë, si dhe figura të tjera të njohura në Vlorë e më tutje. Përveç diskutimit tim, isha ngarkuar edhe moderator i aktivitetit të Vullnetit. Më shumë se përurim libri, qe një festë kulturore dhe doli shumë bukur. Veprimtaria vijoi e ngjeshur, e larmishme sipas programit dhe, kur mori fjalën përshëndetëse autori, ndër të tjera theksoi: “Nuk mund të mos them dy fjalë edhe për moderatorin e këtij promovimi, mikun tim, Albert Habazaj, FALEMINDERIT mik dhe i uroj Bertit, edhe në emrin tuaj që “10 Shqiponjat e Tërbaçit” të kenë sukses sonte në festivalin e Pilurit “Netët e Bejkës së Bardhë”!

B. Në ora 14:00 bëra edhe një herë provat me grupin për një Udhë të rëndë e të lartë. Në ditarin digjital, shoqëruar me disa foto dhe imazhe, shkrova mendime të shpejta, mbresa dhe refleksione të çastit, siç më vinin, të cilat po i publikoj në vijë kronologjike për lexuesin e dashur të “Telegrafit” tonë: “E bëmë në atë lartësi që synomin dhe provën përfundimtare, 3 valle dhe 1 këngë. Sipas radhës ishin: e para, “Atje lart, në bokërrimë”, teksti: Xhebro GJIKA, valle lirike për nizamët , valle grarishte e vjetër me 3 hapa e kënduar nga Grupi “10 Shqiponjat e Tërbaçit”, prijëse e valles dhe marrëse: Shpresa Kapo Çelaj, kthyese: Liri Gaçe Shkurtaj, hedhëse Hava Çelaj Muçaj, shoqërojnë vallen me iso: Flutura Nanaj, Antoneta Goxho Mehmetaj, Liljana Rrapi Kapaj, Meme Ribaj Habazaj, Evgjeni Habili Seferaj, Pavlina Goxho Pazaj, Lavdie Goxho Xhakaj; drejtues artistik: Albert Habazaj; e dyta, “Hap sënduk e nxirr sheqer …”, teksti: POPULLI, valle liriko – humoristike e kënduar nga grupi “10 Shqiponjat e Tërbaçit” me 1 hap në vend; prijëse e valles: Shpresa Kapo Çelaj, marrëse: Liljana Rrapi Kapaj, kthyese: Shpresa Kapo Çelaj, hedhëse Hava Çelaj Muçaj, shoqërojnë vallen me iso: Flutura Nanaj (e cila, në rolin e nuses, loz e vallëzon sipas tekstit me vjehrrën Liljana, pra, janë 2 soliste para grupit), Liri Gaçe Shkurtaj, Antoneta Goxho Mehmetaj, Meme Ribaj Habazaj, Evgjeni Habili Seferaj, Pavlina Goxho Pazaj, Lavdie Goxho Xhakaj; e treta, “Labëri, o gur për Shqipe”, teksti: Albert HABAZAJ, këngë liriko-epike kënduar nga grupi “10 Shqiponjat e Tërbaçit”, marrëse: Evgjeni Habili Seferaj dhe Antoneta Goxho Mehmetaj, kthyese: Shpresa Kapo Çelaj, hedhëse: Hava Çelaj Muçaj, grupi mban këngën me eee. Në prova kishim bërë dhe vallen “Kanë dalë plakat në lëmë”… teksti: POPULLI, valle gazmore humoristike me 3 hapa (3 këmbë) djathtas e 3 majtas, kënduar grarisht nga grupi “10 Shqiponjat eTërbaçit” (folklor dhe etnologji), duke gjykuar se kjo valle e dëgjuar, më shumë se kujtdo, i shkon natyrës së këtyre zonjave moshatare, por artiste të ndritshme. Edhe pse ishim shumë korrekt me minutazhin e përcaktuar (çdo njësi zgjaste 2’ apo 2’ e 15’’), organizatorët e festivalit nuk e panë të arsyeshme që ta eksekutonim këtë numër folklorik.

C. [Rikthehem tek blloku digjital i shënimeve] Tani 10 Shqiponjat e Tërbaçit po marrin luginën e Lumit të Bardhë (Lumit të Vlorës), me bekimin e vendlindjes për t’u paraqitur sonte, natën e dytë të Festivalit të Pestë Folklorik “Netët e Bejkës së Bardhë”, Pilur (07-08.06.2024) sa denjësisht me vlera folklorike të burimit dhe folklor bashkëkohor sipas stilit muzikor të Tërbaçit në variantin grarisht.

“Kështu lartësohet Çika/ Shqiponjat lindin Petrita” – na uron nga Saranda fisniku Astrit Ismaili.

Diell, o Shqiponjat tona! Diell, o Shqiponjat e Jugut!

Duke parë diellin që shkonte i lodhur në Çikë, në Qafë të Pëllumbit m’u kujtua se 10 SHQIPONJAT E TËRBAÇIT, 3 vjet më parë kishin fluturuar drejt Ballkonit të Bardhë të Himarës sonë, atje ku është balli i këngës. Nga datat 5-6 qershor 2021 zhvillohej Festivali i Dytë Folklorik “Netët e Bejkës së Bardhë”. Grupi ynë u paraqit natën e dytë të festivalit, të shtunë e datës 6 qershor, me “Ritin e stolisjes së nuses tërbaçiote, si pjesë e Ritualit të dasmës në Labëri”. Për herë të parë shfaqej para publikut, artistëve të tjerë popullorë, para jurisë, televizioneve dhe artdashësve ky rit, ku u ndërthurën harmonishëm e bukur folklori me etnologjinë. U paraqitën denjësisht (ndiqeni në Youtube, e kam hedhur unë, Vlora News dhe produksioni Balani), u pëlqyen dhe u mirëpritën nga publiku. Juria e gjykoi t’i vlerësonte me “Çmimin e Karrierës”, që mbante emrin e poetit të madh të këngës labe Maliq LILA.

D. Këtë të shtunë, mbrëmjen e 8 qershorit do të fluturojnë përsëri drejt Pilurit për në Festivalin e Pestë Folklorik “Netët e Bejkës së Bardhë”. Me synime fisnike më të qarta, për të paraqitur vlera folklorike me nivel të lartë artistik dhe estetik, për të tjera lartësi. Së pari e së fundmi për t’i pëlqyer publiku, që artdashësit të thonë: “Po, Shqiponjat po, këto i meritojnë duartrokitjet tona.

Diell, o Shqiponjat e Labërisë. (Me transportin patëm probleme, por shoferi qe i matur dhe i qetë dhe ia doli. Na heq ne me transportin, se dhe kur shkuam në Festivalin e Gjirokastrës, më 25 qershor 2023, na vajti squfur udhëtimi, por nuk është ky objekt i shkrimit). Sa kaptojmë qafat e Kuçe, ia merr Liljana: “Shqipe Tërbaçi mbi male/ Me valle e këngë labe,/ Shqipet lart e malet rrotull/ Gurrën e kanë në popull…”

E. Grupi “10 Shqiponjat e Tërbaçit” në festivalin e Pilurit u paraqit sonte me 2 valle të traditës (e para me motive nizamësh, e dyta me motive liriko – humoristike) si dhe me një këngë të re për Labërinë. Juria e vlerësoi me çmimin e Tretë “Feti Brahimi”. Të Dhjeta ju paskeni lindur Ditën e Sakrificës dhe Dinjitetit. Mirënjohje Shqiponja!

F. Kur Vlora të do, të adhuron Perëndia vetë. “10 Shqiponjat e Tërbaçit” ndihen krenare dhe mbushen me besim për Udhëtimin e Tyre Folklorik. Ku ka çmim më të lartë sesa kur të pëlqen populli këngën dhe vallen origjinale të shpirtit! Eee, në këtë rast, kartonat e jurive s’ kanë veçse vlerë arkivore për grupin dhe artistet popullore. Eeee, prandaj Vlora është Qytet i Diellit dhe në Folklor dhe Etnografi. Nuk mund të mos hedh në letër (apo në qelqin digjital) disa mbresa të pashlyeshme që na dhuruan “10 Shqiponjat e Tërbaçit” me Juli Çenkon në Festivalin e Pestë Folklorik “Netët e Bejkës së Bardhë”, Pilur, 2024. E ndezën skenën natyrore të Pilurit. Për këtë atmosferë festive që u krijua nga gëzimi që ndriste artistët popullorë , thuara vargjet: “Pilur, o Ballkon i bardhë/ Priti miqtë radhë – radhë!/ Pilur, ball’ i lartë i këngës/ Priti artistët e zemrës!/ Ballkon i Himarës sonë/ Bilbilat bukur ia thonë./ Me kanarinat, thëllëzat/ Këndojnë malet, brigjet, rrëzat…/ Lefteri na sheh nga lartë/ Me “Bejkën” na jep uratë”. Juli Çenko ngre artistët popullorë në valle, madje dhe Vasillon e Jurisë së Festivalit (Bejka e Bardhë e Pilurit të Lefterit Vasillo Lapa Koka). “10 Shqiponjat e Tërbaçit” në valle shkrepin xixa dhe vërshon lumi i artë i shpirtit popullorë kur folkloristët e tjerë ndezin skenën dhe sheshin e bardhë, që e hijeshon rrapi madhështor. Vasillo Koka është artiste, mësuese dhe poete, madje ka botuar libër me këngë e vjersha. Jas i shprehet ajo për Shqiponjat e Jugut: “Ashtu si vargmalet kryelartë të pa shkëputur në shekuj edhe Ju, Zonja të Tërbaçit Legjendar bashkuat dëshirat tona në valle. Qoftë i pa shkëputur zinxhiri juaj i florinjtë, duke bashkuar yje dhe hënë në gëzime! Kryelarta me udhëheqësin tuaj të pa lodhur Albert Habazaj, fluturofshi në majat më të larta. Krenari për juve !!!! Jeni Yjeeeeee”

Jo vetëm në Labëri, por në mbarë Shqipërinë është i njohur dhe i dashur emri i Vasos. Vasillo Lapa Koka është “Bejka e Bardhë”, ajo e vërteta e Shtatëdhjetë e treshit të Lefter Çipës. Në Festivalin e Pestë Folklorik, AJO ishte anëtare e jurisë dhe kur, natën me yje këndonte Juli Çenko e drithëronte skenën natyrore të Festivalit dhe fap gjatë këngës së saj, feksën e dolën në valle 10 Shqiponjat e Tërbaçit tek sheshi, që u ndez nga kënga dhe vallja si në një dasmë kombëtare, Vasilloja e la tavolinën zyrtare të jurillëkut dhe i dha krahë valles dorë më dorë me Shpresën, korifeun e “10 Shqiponjave të Tërbaçit”. Vasillo Lapa e Shpresa Kapo u njohën qysh nga koha e Festivalit III Folkorik Kombëtar i Gjirokastrës. Kalaja e Madhe e Festivaleve të Rënda atë tetor 1978, përjetoi emocione të fuqishme kur 7 vajza 17-18 vjeçare, gjimnaziste të krahinës së Mesalikut, nxënëse të Shkollës së Mesme “Laze Nuro” Brataj kënduan këngën- simfoni “Gjurmë të kuqe borës latë”, me tekst të Kujtim Micit – Dragoit të Kënëgs Labe. Marrëse ishte Nazo Dauti nga Tërbaçi, kthyese: Fedirete Sulçaj nga Mesapliku, hedhëse: Shpresa Kapo nga Tërbaçi, bëjnë eee (mbushin këngën/ iso): Shaze Hoxha nga Tërbaçi, Vangjelina Gjini nga Tërbaçi, Dilore Balla nga Gjormi, Baire Hasani nga Lezhani. [nga 7 anëtare të grupit, 4 ishin nga Tërbaçi]. Kënga “Gjurmë të kuqe borës latë” u cilësua Perla e Festivalit”. Eeee, qysh atëherë Vasilloja me Shpresën e mbajtën miqësinë e pastër aq dashamirëse dhe e forcuan më shumë.

G. Provuam ndjesi të fuqishme në Pilur. Nuk vlen çmimi më shumë se kënaqësia artistike dhe estetike që “10 Shqiponjat e Tërbaçit” i dhanë publikut artdashës të Pilurit dhe Himarës, artistëve popullorë nga trevat e Labërisë së Gjirokastrës, Tepelenës, Delvinës, Vlorës e Sarandës, nga Çamëria me “Krahun e Shqiponjës” së sypafjekurit për art Sali Nuredini, miqve nga Tirana, por, sinqerisht emocion krenar na dha kërkesa e Presidentit të Republikës së Shqipërisë, Shkëlqesia e Tij, prof.dr.Bajram Begaj për të bërë një fotografi me “10 Shqiponjat e Tërbaçit”.

Sikurse gjithë artistët popullorë të Labërisë e Shqipërisë, edhe zonjat fisnike të Tërbaçit, vazhdojnë t’i jepin frymë e zë e zemër polifonisë sonë popullore çdo ditë dhe pa u kursyer.

Mesazhi i Ridvanit

“E kam thënë dhe e përsëris që çdo juri duhet të mendojë për vendin e dytë, se i pari i takon grupit “10 Shqiponjat e Tërbaçit”! Jo vetëm për mënyrën dhe perfeksionin e interpretimit, por duke gjykuar sakrificën dhe moshën e tyre, të cilat të gjitha janë gjyshe. Sukses të mëtejshme, respekte për vlerën që i jepni Labërisë ju dhe Albert Habazaj”.

Më vuri në mendim ky refleksion i këtij të riu pa paragjykime maskiliste, që s’pyet nga verbimi i rremë i famës së madhe apo hijes së atyre që sponsorizonjë grupet për çmime dhe patjetër me shpirt them edhe në shtyp: Ritvan Hodaj, shumë faleminderit! I përulem me MIRËNJOHJE fjalës tënde për grupin tonë “10 Shqiponjat e Tërbaçit”. Tok me mua e falënderojnë artistin e Labërisë edhe 10 Shqiponjat. Ritvan Hodaj, ti je një djalë fisnik i Gumenicës sofërmbudhë! Ti je bir i denjë i një dere bujare! Ti je një artist popullor i dukshëm sipër e i pashmangshëm dot nga askush, sepse e ke krijuar profilin tënd si një kthyes brilant në stafetën e këngës labe. Ti, si kthyes je të yjësinë e ndritshme të bilbilave që falin nga shpirti i tyre dritën e ëmbël të zërit, interpretimit, melodisë, veshjes popullore tradicionale, mimikës e zërit të trupit. Ti je një këngëtar potent, që të bën për vete me atë grykë. Ti këndon krah Berdo Berdos, Bardha Brahimit, Mico Ferrajt e atyre korifejve të “Jehonës labe”. O Vani! Unë, që u them “10 Shqiponjave të Tërbaçit – keni lindur Ditën e Sakrificës dhe të Dinjitetit, u them se është e vërtetë, e verifikueshme. Mjafton të kujtoj se të shtunën mbasdite Grupi ynë qe në Pilur për konkurim në Festival. Pikërisht në atë ngjarje kulturore Gjena, kapetania Evgjeni Habili Seferaj hoqi rrobat e zisë dhe veshi kostumin folklorik të stërgjysheve tërbaçiote dhe doli në skenë me motrat e saj Shqiponja Çike, që u shfaqën si 10 Miro Tërbaçe të valles dhe këngës së kënduar sipas stilit muzikor të Tërbaçit në variantin grarisht. Paraditen e së shtunës, Gjena kishte 6 mujorin e së motrës, ku e qau me ligjërime motrën e xhanit, Labenë e paharruar 65 vjeçare dhe mbasdite erdhi bashkë me Shqiponjat në Ballkonin e Bardhë të Këngës, në Pilurin e Himarës dhe Labërisë sonë. Gëzim dhe dhembja tek ne janë bashkudhëtare. 10 Shqiponjat e Tërbaçit dinë t’i ndanë gjërat dhe t’i vlerësojnë përgjegjësitë si përfaqësuese të vendlindjes, si “ambasadore” kulture e Tërbaçit në ngjarjet etnofolklorike, që na kërkojnë dhe ne shkojmë të përcjellim mesazhe drite.

Për shqipet magjike vijnë mesazhe drite

Janë të pambarimta mesazhet e mira drejtuar grupit dhe s’ka se si të mos prekesh, s’ka se si të mos ndihesh mirë, të frymëzohesh dhe të mbushesh me optimizëm për Udhëtimin e Denjë Folklorik. Po shkëpusim disa: Lefteri Metkaj. “Sa më bukur dhe dinjitozë në festivalin e Pilurit! Këto shqipe magjike janë 10 Shqiponjat e sukseseve, të cilat janë gjithmonë të bukurat bilbile të Tërbaçit, plotë jetë dhe gjallëri! Suksese 10 Shqiponjave dhe udhëheqësit të grupit, z. Albert Habazaj! Me këtë paraqitje, ju jeni dëshmia më e qartë e identitetit me këngën dhe me veshjen popullore tradicionale për zonën e Tërbaçit dhe për trojet tona të Labërisë. Ju paraqitni një pasuri kombëtare në këtë festival ashtu si i ka hije vlerave të kësaj krahine”. Kam të drejtë ta falënderoj dhe t’i them: “Meriton mirënjohje intelektuale e nderuar! Ti Lefto, je e ndritshme jo vetëm si njeri me virtyte humane, por ti je misionare e kombit, ti je Mësuese e Gjuhës Shqipe për fëmijët e shqiptarëve në emigracion, atdhetare e devotshme”. Maksi Luçi: “Suksese … Le të dëgjohet ritmi i atyre maleve mbi detin Jon”… Po, Maks i dashur, u dëgjua ritmi i maleve tona mbi detin Jon. Dhe i kulluar si Lumi i Bardhë që buron tek rrënjët e tua. Peno Nebi Xhakaj, bijë nga Kuçi e nuse në Tërbaç, e shoqja e Nebos, kthyesit më të mirë të Labërisë: “Motrat tona si sorkadhe sa bukur duken në valle”; Bukuroshe Abazi Ramohitaj: “Shkëlqeni!”; Vjollca Gaçaj: “Si drita jeni të gjitha . Suksese dhe sa me shumë medalje”! Poeti, avokati, aviatori Delo Isufi: “Ndihem krenar për të mrekullueshmet vajza e nuse të krahines sime”; Sose Beqiraj: “Bravo shqiponjat e Tërbaçit! Krenari për ne”, ndërsa intelektuali dhe veprimtari i shquar dr. Neki Dredha na e bën me vargje urimin: “Dhjetê shqiponjat tërbaçiote,/ Si pinë ujë në Pajikonjë,/ Ndriçuan skenën piluriote,/ Ballkonin mbi Detin Jon./ Thuaja Çikë, Majë e Lëpjetës,/ Ti Gjivjash e ti Stogua,/ Për ato lulet e jetēs,/ Kostum kuqet mbi Pihua./ Për kostumin arbëror,/ Hijeshinë e Amantisë,/ Shqiponjat, shpirt amnor,/ Krahu i zjarrtë i Perëndisë/ Për Atë, yllin e malit,/ Shpirtin e Lumit të Vlorës,/ Që i dha dritë Festivalit,/ Me shtojzovallet e Horës./ Përmbi ujërat kaltērore,/ Lart te logu piluriot,/ Këngë e valle Labërore/ Do të ketë për jetë e mot”, të cilin Pano Hallko e quan një Refleksion i thekur poetik, ndërsa unë: “Faleminderit Doktor! E kush si ti shkruan për Labërinë magjike! Jam i bindur që përsëri do ta ribotosh librin e bukur për Labërinë tonë, se historia, kultura, arsimi, virtytet dhe visaret e shpirtit të saj janë të pambarimta, mrekullore si natyra e saj, me florën e faunën, me njerëzit e vërtetë, me artistët si bilbila e artistet si thëllëza!”. Amazona e Bolenës, Lapardhasë dhe “Jehonës labe” Bardha Hosi Brahimaj, siç ka zërin e shpirtit bën urimin me zemër: “Si varese diamanti, i shtoni nurin dhe lezetin këngës labe”; ndërsa mësuesja dhe poetja nga Vlora Anila Toto: “Suksese zonjave artiste që mbajnë në këmbë gurrën e traditën, artin e popullit tim!”, sociologia artiste Zhaneta Sali Veizaj: “Një urraaaaa të fortë për grupin”. Që nga Kanadaja poetja Armenida Qyqja na uron: “Fluturim të bukur Shqiponjave!”, ndërsa e mirënjohura Katjusha Pogaçi “Ju lumtë!”. Po këtë urim na jep poeti dhe historiani doc. Odise Çaçi. Artisti bujar Astrit Ismaili, pasi bën urimin e bekuar: “Dritë e bardhë rruga e Mirove të Tërbaçe”, tjetër çështje shtron me të drejtë: “Ky është një ansambël artistik se ka artiste dhe udhëheqës artistik, kështu më thotë kjo fotoart, mos e quani grup, ju lutem!”.

Mbaroi dhe festivali …

Mbaroi dhe festivali. Na dhanë Çertifikatën e pjesëmarrjes dhe na u komunikua çmimi i Tretë. Ne shpumë vlera të mirëfillta, autentike, burimore në lartësinë që kërkon një paraqitje dhe përfaqësim dinjitoz për Tërbaçin tonë me histori dhe kulturë, krahas të tjerëve, si pjesë e së tërës. Nuk kërkuam çmim, as paguam për të, pasi kemi dëgjuar që është bërë modë, që në fillim ndahen çmimet, pastaj fillon festivali. Hëngrëm një bukë të bardhë në Pilur dhe u kthyem natën në Vlorë. Gjatë kthimit, i ngarkuar me emocione, që më shkaktuan dhe ndjenja negative, po reflektoja tek ato që bëmë ne, si i bëmë, Çfarë duhet të bëjmë më mirë, nëse kemi mundësi dhe hapësira: Shqiponja! Sinqerisht dhe me përulje u shpreh MIRËNJOHJE. Ju ndriçoni dritën e mirësisë. Ju verboni errësirën e ligësisë. Ju paskeni lindur Ditën e Sakrificës dhe Dinjitetit. Gjena, ti u tregove kapedane, dole mbi dhimbjen e motrës për hir të detyrës morale. Virtyti yt e mposhti stresin, emocionin e dhembshur të humbjes së parakohshme të Labesë së paharruar.

Më ka ngelur në mendja fjale e moderatores së festivalit, Shqiponja Pazaj Veshaj “Ju, 10 Shqiponjat Labe jeni çmimi i mirësisë. Dashuria a madhe për artin dhe folklorin që ju karakterizon është plebi shqiptare dhe në lartësinë e Çikës!”

Dy fjalë pas një jave

Për Kristo Çipën kam këto fjalë: Festivali u realizua me sukses dhe pruri mozaik vlerash folklorike tradicionale dhe bashkëkohore, patjetër dhe nivel artistik e shije estetike. Falënderoj popullin bujar dhe artdashës të Pilurit për mirëpritjen. Situata të tilla, si këto të pesë festivaleve folklorike të Pilurit që ka organizuar K. Çipa, nxjerrin në pah rolin e individit në shoqëri. Ai është një organizator shembullor. Po kështu për Fred S. Mërkurin shpreh mirënjohje për vëmendjen, si dhe për gjithë ata miq e dashamirës që takova. Nuk mund të shprehem kështu për jurinë, sepse vlerësimet që bënë m’u dukën subjektive dhe çmimet që deklaruan më shqetësuan për saktësinë e dhënies, respektimin e kritereve të përcaktuara etj. Nuk e di pse juritë i turbullojnë ujërat, kur gurra popullore është ujë i kulluar i shpirtit popullor në këngë dhe valle. Por, fatmirësisht e mbi të gjitha në Pilur unë takova Qeranën, atë nënë heroinë, po ashtu dhe ato nëna të mira piluriote, që i kisha takuar 3 vjetësh, qershor 2021. Piluri është një vend heroike me histori dhe polifoni, e nënat piluriote zënë një vënd të veçantë në historinë e tij. Nënat e bijve të këngës na mbushin me frymëzime polifonike të pa shtershme.

Kristo Çipa/

(Post edicioni i pestë i fest” Netët e Bejkës bardhë”)

Ndodhi edhe madhështia kulmore me prezencën e kreut të shtetit shkëlqesisë së tij zotit Bajram Begaj.

Këtu nuk bëhet fjalë për një ardhje kortezie por për një vlerësim real që i bëhet këngës shumëzërëshe shqiptare fosforinës labe. Nderim dhe mirënjohje nga Piluri dhe gjithë polifonët shqiptarë zoti President!

Në edicionin e pestë morrën pjesë rreth 200 festivalistë ku 45 përqind ishin të rinj dhe mjaft të talentuar.

Konkuruan në dy netë dhe niveli artistik ishte shumë i lartë sa e detyroi jurinë shumë profesionale që të vlerësoi edhe jashtë programimit klasik të çmimeve dhe të bëjë të pamundurën që të gjithë elementët të përfshihen në këtë lartësim.

Duke mos dashur të bëjmë një analizë të hollësishme të festivalit, më lejoni të falënderoj një për një grupet dhe drejtuesit e tyre.

Përshëndetësit dhe veçanërisht asamblin e valleve” Krahu i shqiponjës” deputetët, kryetarët e bashkive, kryetarin e Qarkut Vlorë, kryetarin e dhomës së tregëtisë, kryetarët e shoqatave, banorët e fshatit Pilur, anëtarët e këshillit bashkiak të Himarës, kryetarin e këshillit dhe kryetarin e sapo zgjedhur të Himarës, kryetaren e këshillit bashkiak të Vlorës( bijën tonë) Jurinë profesionale ( Sejmenin, Tomorrin, Vasillon) sekretaren e jurisë Adelinën, prezantuesen ekselente Shqiponjën, këngëtaren e talentuar që erdhi nga Tirana posaçërisht për Pilurin, Persën, këngëtaren Juli Çenko dhe shpirtrat e atyre që i dhanë shumë polifonisë por nuk janë më fizikisht nes neve por sigurisht zëri i tyre ndodhet prezent në çdo çast Një falënderim edhe familjes time që më mbështesin në çdo çast!

Monodrama “42nd street”, me regji dhe tekst nga Diar Xani, të interpretuar nga aktorja @yllkaalotaa, do të shfaqet premierë në New York dhe CT (Amerikë).

06.18.2024 ora 7pm. Aquila’s Nest Vineyard

56 Pole Bridge Rd, Sandy Hook, Connecticut

06.24.2024, në Producers Club Theaters 358 W 44th st, New York, NY 10036.

Nga Kristaq BALLI

“Fotot  janë autobiografia jonë, një mënyrë për të treguar cilët jemi” –   Jan Phillips, artiste.

Ashtu si në ikonografi edhe në historinë e fotografisë shqiptare, një plejadë fotografësh nga Dardha e Korçës që fillon me  Jani Zengon, bashkëkohës i të parit të Marubëve, Pietro, e më tej me fotografë të tjerë si Pero Kaçauni, Thimi Raci, apo të tjerë më të rinj, gjithë-gjithë rreth trembëdhjetë, njëri pas gjurmëve të tjetrit, përbëjnë një fenomen të rrallë e autentik vazhdimësie profesionale, kulturore e artistike që, veç të tjerave, kanë regjistruar pa ndërprerje kronologjike, madje edhe në emigracion, evolucionin historik, ekonomik, shoqëror, etnokulturor, fetar, gjithë traditat e zakonet e  jetës materiale e shpirtërore, pra biografinë,  identitetin jo vetëm të Dardhës, por edhe të krahinës përreth. Në rastin e fotografëve të Dardhës ka një fenomen interesant: tek krijimtaria e të gjithëve bije në sy tendenca e fotografisë progresive, zhvillimore, kulturore, optimiste, i bukurisë estetike të skenave masive, të festave,  organizimeve, piknikëve, shfaqjeve teatrale,  apo  ballove të vallzimit me muzikë perëndimore, me serenata, kitara, mandolina, argëtim   e  alegri shpirtërore prej qejfllinjsh të çartur,  që e “tejkalonte” shpesh edhe jetën shpirtërore të qyteteve mesjetarë shqiptarë . Pse? Përgjigjen e jep, me gjasa, mënyra dhe origjinaliteti specifik i krijimit, organizimit dhe zhvillimit historik, ekonomik, social, kulturor e  turistik të këtij vendbanimi jo shumë të vjetër (rreth mesit të shek XVII), por që evoluoi me hapa të shpejtë për arsye të veçanta  gjeo-demografike, shpirtërore dhe sigurisht, mbi të gjitha  të disa vetive humane që lidhen me traditën e karakterin shumë punëdashës, pasionant e  sakrifikues të banorëve të saj ndaj vetes, familjes, por edhe komunitetit dhe sidomos prosperitetit të vendbanimit të tyre. Dardha e ka zanafillën e vet kryesisht si strehë e një sërë familjesh e fisesh të krishtera që mohuan ndryshimin e besimit të tyre fetar dhe asimilimin dhe  preferuan të linin vendbanimet e  tyre të vjetra. Pozicioni i thellë  gjeografik dhe natyror malor i Dardhës, shërbeu si një lloj fortese mbrojtjeje për këta puritanë ortodoksë, që duke parandjerë dhe  provuar se islamizimi dhe otomanizimi nuk ishte oferta më e arsyeshme për origjinën, traditën dhe besimin e tyre, me  hir a pahir, preferuan të lenë me dhimbje  vendbanimet e tyre të mëhershme e të shtegtojnë për të krijuar një fole të re ku të ndjenin së pakti lirinë e tyre shpirtërore. Fillimisht nga krahina periferike dhe më vonë nga vise të tjera  të Shqipërisë, këta banorë i afronte dhe miqësonte përkatësia fetare dhe normat e saj morale, të cilat i solidarizuan duke krijuar një harmoni, mikpritje, bashkëjetesë, mirëkuptim, afinitet shoqëror e miqësor. Më pas jeta do ndiqte ligjet e saj natyrale, u krijuan marrëdhënie të reja nga martesat midis fiseve të ndryshme, e cila mbeti edhe një traditë shekullore e këtij komuniteti (madje edhe sot), ndërkohë  që të tjerë “zogj shtegtarë” mirëpriteshin nga më të hershmit dhe, kështu, Dardha u mbipopullua dhe u rrit e u zhvillua shpejt e paqësisht, por edhe duke krijuar gradualisht një problem jetik, pra atë të mbijetesës. Edhe pse me me pasuri, vlera e bukuri  të vyera natyrore  e klimatike në mes të pyjeve, livadheve e ujrave të bollshme, resurset e saj natyrore sidomos për  blektorinë e më shumë për bujqësnë u bënë të pamjaftueshme për të përballuar nevojat jetike të popullsisë. Kjo mungesë u bë shkaku kryesor i një zgjidhjeje të re e të, që do t’i detyronte burrat dardharë të nisnin një mënyrë tjetër mbijetese, emigrimin sezonal (dimëror) fillimisht në viset jugperëndimore të Shqipërisë e, më pas në vendet e tjera si Greqia, Turqia, Rumania, Serbia, Egjipti, Rusia, etj., me profesionin e tyre të njohur si përpunues të lëndës drusore (“e pret si me sëpatën e dardharit!”)  dhe prodhimit të qymyrit të drurit. Paskëtaj, në fillim të shek. XX filloi një tjetër emigracion ekonomik, në SHBA, të cilin dardharët e aplikuan gjerësisht, aq sa ishin të  rralla familjet në Dardhë që të mos kishin një burrë në Amerikë.

E bëra këtë digresion për të argumentuar se emigrimi masiv edhe pse në fillim ishte një tablo bardhezi, i rëndë, i vështirë, me dhimbje, sakrifica e plagë të pashlyeshme familjare e shoqërore nga njera anë, nga ana tjetër, sidomos pasi emigrantët u organizuan në organizata e shoqëri fshatarake që tentonin bamirësinë dhe mirëqënien e familjeve, por edhe të vendlindjes së tyre,  pati edhe  një impakt përcaktues  pozitiv në progresin dhe emancipimin e jetës familjare e komunitare, si dhe në rinovimin urban e  arkitektonik të fshatit. Krahas ndihmës financiare e materiale që emigrantët dërgonin për familjet e tyre, ata dërgonin në mënyrë të organizuar fonde dhe kontribute të përbashkëta për ndërtimin e rrugëve, ujësjellësve, ndërtesave  sociale, shkollore e fetare, punishteve artizanale, tregtare, hoteliere, etj. Bashkë me to penetronte edhe një frymë e re jetese materiale e  shpirtërore   perëndimore, që emigrantët e sillnin bashkë me “”sëndyqet” e tyre me aromë  amerikane.   Të gjitha këto, të cilat i dhanë fshatit një fytyrë dhe imazh të ri zhvillimi, e shndrruan atë thuajse në një qendër urbane, qytetare jo vetëm për banorët e  saj, por me rezonancë në të gjithë krahinën përreth, madje të njohur e të lakmuar edhe nga një elitë turistike të kamurish që e preferonin atë për të kaluar pushimet në mënyrë shumë aktive. Kështu, në vitet ’10-’20 të shekullit të kaluar Dardha ishte një qytezë urbane me rreth 450 shtëpi e 2.000 banorë e ku funksiononin thuajse të gjitha profesionet, zejtaria, bujqësia e blektoria si dhe marrëdhëniet e shkëmbimet  reciproke tregtare, kulturore, arsimore me rajonin e  Korçës, Devollit, si dhe me zonat kufitare të Greqisë, si  Urupishti (Argos Orestikon) dhe Kosturi prej nga varej dikur administrativisht ajo në kuadrin e Perandorisë Otomane. Harta (Fig.  Pirro Thomo) e paraqitur jep me saktësi të gjitha objektet “paraindustriale”, zejet, punishtet e prodhimit  e shërbimeve, si dërstilat, batánet, rrobaqepsitë, kasapët, ëmbëltoret, kovaçët, teneqexhinjtë, mobilieritë, kujunxhinjtë, orëndreqësit, këpucarët, restorantet, kafenetë, hanet, hotelet,  furrat, dyqanet, si dhe objektet shoqërore si komuna, shkolla, kishat, etj. Sigurisht nuk do të mungonte edhe fotografi, i cili (të cilët), qysh në vitin 1862  ka qënë jo vetëm profesionisti që i shërbente komunitetit, por edhe bashkudhëtari,  dëshmitari e  pasqyruesi viziv i evoluimit historik,  ekonomik, social e natyror të Dardhës përgjatë gjithë jetës së saj, deri në ditët e sotme. Historia e fotografëve dardharë dhe e mijra fotove të tyre  është një kapitull më vete dhe tepër i rëndësishëm jo vetëm për Dardhën, por për githë Historinë e Fotografisë Shqiptare. Fotot e këtij shkrimi i përkasin vetëm një fotografi, Thimi Racit, i cili ka lënë një fototekë shumë të pasur, të larmishme e të vyer midis viteve 1910 – 1960 (shih Robert Elsie, Qerim Vrioni). Ai ka lëvruar pothuajse të gjitha zhanret e fotografisë si peizazhin, fotografinë e kompozuar, portretin, eventet e rëndësishme historike, etnokulturën, arsimin, fotot familjare, fotot masive, piknikët, dasmat, funeralet, etj. Midis tyre, këtë herë kemi zgjedhur një foto e  cila për përmbajtjen dhe mesazhin e saj përbën një tablo simbolike për Dardhën, për nivelin e lartë të progresit ekonomik, social, arsimor,  kulturor e turistik. Fotoja titullohet “Shkollë Qëndismesh Singer.” Ajo është realizuar më 1 Qershor 1927. Qëllimi i shkrepjes së saj është reklamimi i makinave të famshme qepëse e qëndisëse amerikane “Singer” që kishin filluar të importoheshin e shiteshin në atë kohë kryesisht në juglindje të Shqipërisë dhe përdoreshin nga rrobaqepësat profesionistë, si dhe për përdorim shtëpiak zakonisht nga gratë e qytetit. Kompania amerikane “Singer” ishte një korporatë amerikane e prodhimit të makinave qepëse e themeluar më 1851 në New York si I.M. Singer & Co. nga Isaac Meritt Singer dhe avokati Edward Clark, e cila u konfirmua si prodhuesja dhe eksportuesja më e madhe në botë e këtyre paisjeve teknologjike e shtëpiake.

Por, pse, eksportuesit e famshëm amerikanë zgjodhën në Shqipëri pikërisht Dardhën për të reklamuar e promovuar  makinat e tyre qepëse? Çelësin e kësaj enigme e jep në disa dimensione figurative e  simbolike fotografia “Shkollë Qëndismesh Singer” e  fotografit dardhar Thimi Raci:  Dihet që Dardha është një vendbanim i vendosur në pozicion gjeografik e natyror të vështirë malor (1450 m. mbi nivelin e detit) me një klimë të shëndetshme,  por të ashpër e të ftohtë sidomos në vjeshtë e në dimër. Nevoja për t’iu përshtatur kësaj klime si dhe tipareve antropologjike, humane, fizike e psikomorale të banorëve të Dardhës i detyroi dhe mësoi t’i kundërvihen asaj duke dizenjuar, stilizuar  e prodhuar veshje që të përballonin këto kushte klimatike. Sigurisht leshi i dhive, të cilët ata mbarështonin ishte lënda e parë më e përshtatshme ekzistuese që ata mund të përdornin. Dhe jo vetëm për veshje, por edhe për shtroje, mbulesa, velenxe e plafka për mjediset e tyre të banimit. Kështu, për prodhimin e tyre çdo familje kishte “punishten” e  saj që përbëhej nga një furkë, një drugë,  një qerthull e mundësisht një avlëmend (që quheshe ndryshe “vegël”), ndërsa disa banorë kishin ndërtuar përgjatë përrenjve të fshatit dërstilat dhe batánet e tyre për përpunimin e produkteve të leshta e të shajakta për të gjitha familjet dhe rajonin përreth. Njëheresh disa punishte të vogla rrobaqepësish përbënin fazën e fundit të performimit të veshjeve tradicionale. Sigurisht, paisja kryesore e një rrobaqepësi është makina qepëse, që do të thotë se në Dardhë (po jo vetëm) makina qepëse kishte  hyrë shumë më herët se sa viti i fotografisë, pra 1927-ta.

Gërshetimi, difuzioni, por edhe një lloj “konkurence”  etnokulturore e familjeve, apo fiseve të ardhura nga vise të ndryshme në Dardhë, e mpiksur jo vetëm nga nevoja utilitare, por edhe nga shija estetike që përsosej bashkë me progresin e shpejtë ekonomik dhe shpirtëror e  kulturor të Dardhës, po unifikonin elementët më funksionalë e më të bukur të disa lloj veshjeve tradicionale e autoktone për të gjitha moshat, gjinitë dhe stinët e vitit. Sigurisht  prevalonte ai që do të quhej më tej kostumi i grave dardhare e që do të fitonte të drejtën e qytetarisë si      një prej perlave të kostumografisë tradicionale shqiptare e modeluar dhe e prodhuar bashkarisht nga mjeshtret  e Dardhës. Ky kostum sa origjinal, ekzotik e modern, i organizuar e i kuruar përsosmërisht si një perfeksion i modelit  stilistik elegant, i aksesorëve të tij që nga shamia e flokëve e deri tek çorapet, kombinimit të ngjyrave ku dominon së shumti e kuqja dhe e zeza, e estetizimit dhe raporteve fantastike të linjave trupore, i elementëve dhe detajeve zbukurimore me qëndisje filigrami, gajtanësh, flloshësh shumëngjyrësh e ornamente artistike shumë organike si zinxhirë, qostekë, gjerdanë, etj., i harmonisë pamore me natyrën dhe klimën  e bëri Dardhën etnokulturalisht edhe më të njohur. Krahas të tjerash kostumi i grave të Dardhës ka edhe një specifikë origjinale, pasi ai u krijua nga një komunitet fillimisht heterogjen, i cili duke bashkëjetuar brez pas brezi në organizim, miqësi  e kolektivitet shembullor, shkëmbeu dhe bashkoi traditat e zakonet duke u vetasimiluar e shndrruar në një amalgamë solide etnie me fizionomi humane e sociale të unifikuar, të përbashkuar, e cila shprehet edhe në realizimin e këtij kostumi unikal. Më tej ky kostum u bë jo vetëm një traditë e patjetërueshme dhe e vazhdueshme në të gjitha kohrat, por ajo do të përhapj edhe nëpër gjithë krahinën përreth, por epiqendra e prodhimit të tij do të mbetej Dardha. Kostumi i grave të Dardhës (që njihet  edhe me emrin “Xibuni”) mori një kuptim figurativ për vetë Dardhën. Ai u bë një simbol festiv e ceremonial, por edhe një vlerë e veçantë materiale e kulturore për çdo familje dardhare. Para martesës, çdo vajzë përgatiste kostumin e saj vetiak dhe e merrte atë domosdoshmërisht në pajë. Edhe vajzat e vogla, madje edhe gratë e moshuara kishin variantet e tyre të kostumit tradicional në përputhje me moshën. Pra, nuk kishte shtëpi a familje që të mos zotëronte një apo disa kostume të tilla. Këtë e pasqyrojnë më së miri edhe fotot masive të fotografit Thimi Raci, lentja e të cilit ka fiksuar shumë foto ku dhjetra gra dardhare, të veshura me kostumet e tyre luajnë tek  Sheshi i Valleve vallen e kënduar, po ashtu autentike dardhare të grave, “ O, Njëzetepesë Gërsheta”, etj.

Por, një prej faktorëve të rëndësishëm pozitivë në prosperitetin ekonomik e kulturor të Dardhës u bë emigrimi ekonomik, veçanërisht ai në SHBA, në fillim të shek. XX e më tej, për arsyet që u përmendën më lart e që e ndihmuan e shpejtuan rritjen e nivelit material, financiar e social-kulturor të banorëve të banorëve e vetë fshatit. Kështu me të ardhurat e tyre u ndërtuan shumë shtëpi të reja me tipare arkitekturore e  mjedisore qytetare të cilat shpesh u arreduan edhe me paisje e orendi shtëpiake amerikane, rrugët dhe sheshet e fshatit u shtruan me kalldrëm e kanalizime, u ndërtuan shumë objekte publike, ekonomike e sociale si kisha (1839), shkolla e re (1924), ndërtesat e komunës, postkomanda rruga automobilistike Korçë Dardhë (1930)  e një sërë objektesh zejtarie, tregtie e hotelerie që paraprinë bumin turistik, i cili do ta veçonte Dardhën si një oaz të lakmuar natyror, klimaterik, turistik por edhe kulture e emancipimi ekonomik. Nga  SHBA  disa emigrantë dërguan edhe veturat e  para “Ford” të cilat shërbyen si taksi për të transportuar turistët. Këta faktorë, të marrë së bashku, gradualisht kishin paraprirë edhe krijimin e një situate progresi  shoqëror e familjar, e cila i kishte premisat edhe në vetë karakterin, vetëdijën, psikologjinë e prirjen kolektive të kësaj bashkësie për të urbanizuar e liberalizuar çdo aspekt të jetës së tyre, për të krijuar një model të qytetëruar jetese e stili perëndimor. Krahas vetive e karakterit të tyre  prej punëdashësish të etur, dardharët njihen për natyrën e tyre të hapur, të çiltër, miqësore, mikpritëse,   solidare, gazmore, “liberale”, prej qejfllinjsh e kavalierësh të çartur (“qyngje Bostoni”), që sajonin me shkak apo pa shkak organizime argëtimi si piknikë, ballo vallzimi, festime pagane apo fetare,  shfaqje teatrale, etj. ku muzika dhe serenata, mishi i pjekur në hell dhe rakia e kumbullës e zier dy herë krijonin atmosferën e një jete komunitare kompakte e vëllazërore. Nuk kishte shtëpi ku të mos gjendej një kitarë apo mandolinë dhe të gjithë djemtë e burrat luanin në to, ashtu siç edhe  dinin të këndonin bukur, duke i dhënë Dardhës një dimension të lakmueshëm kulturor . Sa u takon grave (dhe vajzave, sigurisht), ato ishin “strumbullari” i shtëpisë, shumica e të cilave, me burrat në kurbet, duhej të kujdeseshin për familjen, rritjen dhe edukimin e  fëmijëve, si dhe punët  e rëndomta ditore të  stinës. Një lloj matriarkati familjar ishte bërë e drejtë qytetarie për to dhe ju kishte atribuar autoritetin, pavarësinë dhe lirinë për vendimmarrje e pjesëmarrje edhe në jetën e përbashkët të fshatit, në marrëdhëniet reciproke komunitare, duke ju krijuar kështu një terren të përshtatshëm kozmopolitizmi, integrimi dhe emancipimi kulturor. Një tregues i këtij fenomeni përbën edhe fakti që në Dardhë është çelur shkolla e parë e vajzave që në vitin 1768 (Enciklopedia greke  “Megali Eleniqi Encikopedia  PIRSOS, Vëll. X E. Gërma A, f. 450), e cila përbënte një prerogativë domethënëse jo vetëm për shpirtin arsimdashës të dardharëve, por, në përgjithësi për botëkuptimin përparimtar ndaj rolit vendimtar  progresiv të vajzave e grave në jetën ekonomike, familjare e shoqërore të vendbanimit të tyre. Në vitin 1924 emigrantët dardharë ndërtuan në vendlindjen  e tyre një prej shkollave më të mëdha e më moderne për kohën në Shqipëri, e cila, sot, është shpallur monument culture dhe është  shndrruar në muzeun më të bukur foto-historik të vendeve turistike në Shqipëri. Edhe një fakt: në sajë të kësaj atmosfere lirie  e emancipimi arsimor e  social-kulturor, nga Dardha janë afirmuar shumë personalitete gra në fusha të ndryshme të veprimtarive krijuese kulturore, si Nume Peci (mjeshtrja e kostumit dardhar), Androniqi, Sofia e Thomaidha Zengo (të parat ikonografe e piktore laike shqiptare), Olimbia Nassi (e para muzikante pjaniste shqiptare), Rozi Çeku Theohari (shkrimtare dhe humaniste), Arsinoi Bino (shkrimtare), Valentina (skulptore) dhe Vasilika(obstetre) Balli, etj.

Por, le të kthehemi sërish tek fotografia “Shkollë Qëndismesh Singer”. Fotografi dardhar Thimi Raci dhe përfaqësuesit e kompanisë “Singer” në Shqipëri, të cilët qëndruan në Dardhë  një muaj për të kryer kursin e qëndisjes me gra dhe vajza dardhare,  e njihnin “famën” e  saj, atmosferën,  banorët dhe vlerat e tiparet e tyre, veçanërisht të grave e vajzave të shkolluara e që vinin nga familje ku kishin hyrë më herët paisje “industriale” amerikane, madje edhe makina qepëse “Singer” të një gjenerate më të vjetër (Që punonin me dorë. Fotografinë e një prej tyre e trashëgojmë nga artistja artizane duarartë Nume Peci, e cila ka realizuar rreth 200 kostume dardhare). Ishin ato gra e vajza që njiheshin për kostumet e tyre të bukura, të prodhuara aty, por edhe për nivelin e tyre të qytetëruar  social e kulturor. Fotografia është konceptuar si epilog i këtij eveniment. Amerikanët  ishin konsultuar imtësisht me fotografin, projektuan bashkarisht kompozimin dhe e kuruan atë me detaje shumë shprehëse. “Sheshi i xhirimit” u zgjodh oborri para shkollës, e cila duket në sfond,  jo rastësisht dhe në dritaret e së cilës janë vendosur  simbolet e kompanisë në gjuhën shqipe. Janë 13-14 vajza e gra të reja dardhare të ulura prapa makinave “Singer” të gjeneratës së dytë, më  të përparuara,  të prodhuara për të punuar me këmbë dhe mbi to janë vendosur qëndismat e bukura, perde apo mbulesa të modeluara nga kursantet. Anash, në të dy skajet e fotos qëndrojnë mëkëmbë dy prej përfaqësuesve të kompanisë, prezenca e të cilëve krijon situatën e kujdestarisë dhe reklamimit dinjitoz të një prodhimi amerikan artizanal e industrial me famë botërore për atë kohë.  Enigma që nuk “lexohet apo kuptohet” nga shikuesi, i cili nuk e di historinë dhe vendin e realizimit të kësaj fotoje, por që përbën edhe thelbin social të saj, është pikërisht impakti kulturor befasues kur mëson se shkrepja është bërë në një fshat malor, në Dardhë. Pra nga Amerika, në Dardhë! Përse? Një sërë arsyesh u përmendën; e fundit që mund të cilësoj është ekspozimi tejet përparimtar, qytetërues, estetik kur sheh mënyrën e paraqitjes të personazheve: vajza dhe gra të reja të civilizuara në pamje qytetare, të kuruara dhe të veshura sipas modës perëndimore të asaj kohe, burra të veshur shik me kostume, jelekë e kollare, qëndisma me modele të kohës, pra një mizansenë që flet me gjuhën e progresit e kulturës urbane. Nga ana tjetër, banorët e Dardhës, veçanërisht vajzat dhe gratë kishin aftësinë që veç dhuntive dhe përvojës të tyre rikrijuese shekullore për t’i kompozuar, prodhuar dhe veshur kostumet tradicionale në  çdo rast që ishte normë e rregull festiv komunitar, apo familjar  ato dinin, gjithashtu të shfaqeshin edhe shumë moderne, si qytetare e zonja të përkora të klasit të parë,  që ua kalonin madje edhe atyre të qytetit. Kësisoj, zgjedhja  që kompania amerikane “Singer” kishte bërë për të promovuar makinat e qepëse në një vend ku me ato makina (fillimisht të gjeneratës së parë, të dërguara më herët me shumicë nga Amerika prej emigrantëve dardharë) qepeshin kostumet e mrekullueshme dardhare,  jo vetëm përligjte plotësisht synimin e saj, por merrte edhe një konotacion simbolik për vetë Dardhën, pasi e paraqiste dhe  ballafaqonte atë denjësisht me pjesën më të bukur e më të përparuar të Shqipërisë. Pa harruar, gjithashu, që kjo foto e suksesshme e  mjeshtrit Raci, nëpërmjet rrjeteve dhe mediave ndërkombëtare reklamuese të kompanisë “Singer” bëri “xhiron e botës”, ç’ka ishte, pa dyshim, edhe qëllimi i saj kryesor për vetë kompaninë. Dhe shpërblimi për suksesin e kësaj reklame u bë gjesti filantropik i kompanisë që të gjitha makinat qepëse e qëndisëse të paraqitura në foto iu dhuruan secilës prej vajzave e grave dardhare që qëndrojnë pas tyre.

Dua  t’i përmbyll përsiatjet e mia duke perifrazuar fotografen e shquar bashkëkohore amerikane Sally Mann: “Fotot hapin dyert e së kaluarës, por ofrojnë edhe një dritare për të ardhmen”. Në kontekst të saj, fotoja “Shkollë qëndismesh Singer”, ashtu si e gjithë krijimtaria e një prej fotografëve më prodhimtarë e më të sukseshëm dardharë e shqiptarë të dekadave të para të shek. XX, sidomos në fushën historike e etnokulturore, Thimi Raci,    përfaqëson një prej shembujve pozitive të shumtë të një bashkësie komunitare që e  filloi jetesën  e saj me “një sëpatë e një sharrë” proverbiale por që, në sajë të fuqisë e dashurisë ekzistenciale e mbijetsës, me punë e sakrifica, arriti që të evoluojë për një kohë relativisht jo dhe aq të gjatë, por  me ritme e progresion gjeometrik zhvillimi, në një prej vendbanimeve më të përpruara, më të emancipuara e më të qytetëruara në Shqipëri. Sigurisht, plejada e vijueshme e fotografëve dardharë që fillon me Papa Jani Zengon (1832-1912), Pero Kaçaunin(1880-1900), Thimi Racin (1886-1966) e që vazhdon edhe sot me fotoreporterë e fotografë të dalluar si Niko Stefani, Alqi Golloshi, Leon Çika, etj, të cilët i kanë ndjekur hap-pas hapi këto situata historike, shoqërore, kulturore, natyrore e turistike shpërfaqin, gjithashtu, një kontribut  të rëndësishëm jo vetëm për Dardhën në veçanti, por për gjithë Historinë e Fotografisë Shqiptare në funksion të tablove më përgjithësuese të jetës materiale e shpirtërore të shqiptarëve. 

                                         ■■■■