Ramazan Çeka/

Katër netë magjike në Aulonën e lashtë e Vlorën e re.

“Aulona Inter Folk Festival” shpalosi sërish këtë vit një spektakël madhështor në qytetin e Vlorës, aty ku flamujt ndërkombëtarë u valvitën duke rrezatuar ngjyrat dhe vlerat e artit dhe kulturës të kombeve përfaqësuese.

Ashtu si edhe në disa edicione të mëparshme, edhe këtë vit pata nderin që për katër ditë e netë me radhë të jem pjesë e kësaj feste të madhe.

Nga t’ia filloj më parë? Natyrisht nga organizatorët dhe qyteti mikpritës i Vlorës. Natyrisht nga Sejmen Gjokoli, drejtor i këtij festivali, si dhe nga banorët e mrekullueshëm të Vlorës që kishin hapur zemrat dhe dyert e tyre, për të mikpritur miqtë e ardhur nga anë e mbanë Botës.

“Aulona Inter Folk Festival”, ky emërtim, sa motivues, po aq edhe autentik, shpalosi siparin e edicionit të 16-të të tij në qytetin bregdetar, në qytetin e historisë, kulturës, trashëgimisë e turizmit, detit dhe malit, në Vlorën e bukur, perlë e vërtetë e Mesdheut, ku u zhvillua e u përmbyll me sukses manifestimi folklorik ndërkombëtar, tanimë tradicional, listuar në kalendarin botëror të CIOFF.

“Aulona Interfolk Festival” është një ngjarje e rëndësishme në kalendarin kulturor të Shqipërisë dhe një shembull i mirë për krijimin e një marke të fortë të turizmit kulturor shqiptar.

Dhe sërish gjithça lidhet me emrin e një njeriu, Sejmen Gjokoli, pasi largpamësia dhe konributi prej vizionari në sektorin e kulturës e ngre këtë festival në peshën e një institucioni të përkushtuar, duke ndikuar në rritjen e nivelit artistik të tij, në rritjen e numrit të artistëve dhe turistëve që e vizitojnë Vlorën dhe Shqipërinë.

Kështu sezonet verore në Vlorë, në këtë rrugëtim, nisin me të vërtetë bukur nga performancat e grupeve që me paraqitjen plot ritme e ngjyra përndritën qytetin, duke e gjallëruar me madhështinë e këtij spektakli, që solli këngë e valle, ngjyra e kostumografi të larmishme, i cili përveçëse traditë tashmë është kthyer edhe në atmosferë, entuziazëm e bukuri në qytet.

Për të 16-in vit me radhë, Qendra Kulturore “Aulona” në bashkëpunim me Bashkinë Vlorë dhe mbështetjen e Ministrisë së Kulturës dhe Sporteve, solli edhe këtë vit një eksperiencë të përkryer, si organizatore e këtij Festivali Ndërkombëtar Folku, duke e kthyer qytetin në një oaz të vërtetë kulturor e turistik në brigjet e Mesdheut.

Dita e parë nisi me nderimin që Festivali u bëri burrave të Kombit në Sheshin Historik të Flamurit me paradën e kostumeve me ngjyra të larmishme, në Bulevardin “Ismail Qemali”, me performancat në miediset e hapura të Qendrës Historke në Lungomare e kudo në rrugë e trotuare, duke e mbushur qytetin me ritme vallesh, që i dhanë Vlorës një atmosferë festive, si dhe duke i shtuar edhe më shumë bukurinë dhe magjinë që natyra i ka dhënë me shumë dashuri, pasi folku mbart dhe sjell kudo që shkon bukurinë e artit bio, artistët e mjeshtrat e papërsërtshëm popullorë me talentin, energjinë, emocionet dhe vlerat e mëdha.

Në të gjitha ditët e festivalit, grupet dhe ansamblet që erdhën nga vende të ndryshme të Europës, të mbështetur edha nga donatorë të tjerë, performuan në sheshet, trotuaret dhe qendrat kryesore të qytetit, si dhe në mjediset historike e turistike të Vlorës, duke shpalosur vlerat më të mira të trashëgimisë shpirtërore.

Në edicionin e këtij viti ishin pjesëmarrës grupe dhe ansamble nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia e Veriut, Rumania, Hungaria, Italia, Greqia dhe Ukraina, duke e kthyer qytetin bregdetar të Vlorës në epiqendër të folkut europjan, si shkëmbim vlerash kulturore, pse jo edhe një event e promocion i rëndësishëm publicitar për turizmin e këtij qyteti.

Në natën e parë, sipas traditës së festivalit, u prezantuan në skenë Flamujt Kombëtarë, grupet dhe ansamblet pjesëmarrëse në këtë edicion.

Festivali startoi me performancen e grupit të valltarëve të vegjël, të Qendrës Kulturore të qytetit të Vlorës, të cilët me zërat e tyre të gëzuar si lulet e freskëta të pranverës, e hapën këtë festë, për t’i treguar të gjithëve se kjo pasuri e madhe e popullit tonë nuk do të shuhet kurrë, por do të trashëgohet brez pas brezi.

SHQIPËRIA, Ansambli “Hazis Ndreu”, Dibër, që mbart me vehte jehonën e 9 maleve të Dibrës, me udhëheqës dhe koreograf të tij Avni Ndreun, “Mjeshtër i Madh”. Në gjirin e këtij ansmbli nuk kishte si të mungonte bilbili i këngës dibrane Liri Rasha, “Mjeshtre e madhe”.

GRUPI POLIFONIK I LAZARATIT, një nga grupet polifonike më në zë në pjesën Jugore të Shqipërisë, erdhi në këtë festival me një përgatitje e paraqitje virtuoze, pasi në krahasim me shumë grupe të tjera të Jugut, ku lëvrohet polifonia, grupi i Lazaratit është nga më karakteristikët dhe të dallueshmit për stilin, melodinë dhe interpretimin skenik.

DIASPORA, Grupi i Valleve “Jeta”, Selanik – Greqi, është krijuar në vitin 2017 nga një grup vajzash dhe grashë shqiptare dhe ka në repertorin e vet valle koreografike nga të gjitha krahinat e vendit, nën drejtimin e koreografes Margarita Evangjelou.

Si pjesëmarrëse në këtë festival, këngëtarja IRINI QIRJAKO “Mjeshtre e Madhe”, një nga këngëtaret më të shquara të këngës popullore shqiptare, si gjithmonë ndezi atmosferën me performancen e saj të jashtëzakonshme.

Ajo njihet me kohë në skenat shqiptare edhe si soliste e shquar e Ansamblit Kombëtar të Këngëve dhe Valleve Popullore, Tiranë.

FOLK GRUP “BILBILI”, VLORË, është krijuar në vitin 1994 me qendër në qytetin e Vlorës, me drejtor z. Sejmen Gjokoli, njëkohësisht themelues dhe drejtues i këtij festivali.

Edhe në këtë edicion, ky grup virtuoz solli një performancë të shkëlqyer, duke u dalluar mes grupeve pjesëmarrëse të folkut shiptar.

Ky grup tashmë ka një biografi të shkëlqyer historiko-kulturore të pasuruar ndër vite me një pjesëmarrje shumë të madhe, në aktivitete e festivale të ndryshme kombëtare e ndërkombëtare, siç janë pjesëmarrja në tre Festivale Folklorike Kombëtare të Gjirokastrës dhe në shumë aktivitete ndërkombëtare si në Itali, Greqi, Turqi, Bullgari, Poloni, Kroaci, Lituani etj.

Ky grup është gjithashtu pjesëmarrës në dy festivale botërore folklori: Hollandë 1996 dhe Rusi 2021.

Më poshtë po radhisim edhe grupet pjesëmarrëse të ardhura për të marrë pjesë në këtë aktivitet.

HUNGARIA, Ansambli i Valleve “Nógrad Tancegyuttes” i themeluar në vitin 1975, në Salgótarján të qarkut Nograd.

ITALIA, Grupi Folklorik “Città di Palagianello”, i cili është themeluar në vitin 1982 në Komunën e Palagianellos, në provincën e Tarantos, në Pulia, Itali.

KOSOVA, SHKA “Anamorava”, komuna Viti, e cila është krijuar në vitin 2011, dhe me aktivitetin e zhvilluar gjatë kësaj periudhe ka dëshmuar se është ansambl i vlerave të pastërta kulturore, ku me paraqitjet e bëra në festivalet kombëtare dhe ndërkomtare, ka patur vazhdimisht suksese dhe vlerësime të shumta.

Interpretimi i shkëlqyer i këngëtarit virtuoz Fahrush Azemi, ndezi skenën e festivalit, duke kënduar një këngë të cilën e ka kënduar së pari i madhi Agim Tomorri dhe me zërin e tij të bukur, Fahrushi e solli shumë orgjinale këtë këngë të rrallë shqiptare, e cila u duartrokit me shumë ovacione nga spektatorët e pranishëm.

“Anamorava” është shembull i sukseseve jo vetëm për Komunën e Vitisë, por për të gjithë rajonin e Ana Moravës dhe Karadakut.

MAQEDONIA E VERIUT, Ansambli “Vapcarov”–Delçevë, i cili është në juridiksion të Qendrës së Kulturës “Nikola Jonkov Vapcarov” të qytetit dhe i ka fillimet në shtator të vitit 2009.

RUMANIA, Ansambli Folklorik “Romanasul”, i cili është krijuar në vitin 1974 nga një grup studentësh të Institutit Politeknik të Cluj-Napoca. Në përbërje të asamblesë janë studentët dhe pedagogët e Universitetit Teknik.

UKRAINA, Ansambli “Gorytsvit”, Lviv, cili është një ansambël universitar në qytetin e Lvivit dhe është nga ansamblet më të njohura e më të mira të Ukrainës.

Ky ansmbël ka një aktivitet të jashtëzakonshëm përmes një pjesëmarrjeje shumë të madhe në të gjitha vendet e Botës. Ai është vlerësuar me shumë çmime e laurime, si dhe është mbajtës i “Gjerdanit të artë” të Dizhonit në vitin 2001.

Ky grup erdhi me një përbërje të re, me një grup rinor, pasi ata më të rriturit kishin angazhime të tjera në llogoret e mbrojtjes së Atdheut.

Ky ansambël popullor ukrainas, solli në këtë festival mesazhin e paqes mes popujve dhe po këtë mesazh e përcollën të gjithë grupet pjesëmarrës në mbështetje të një populli që lufton për liri.

Ansambli “Gorytsvit” në edicionin e kaluar ishte fitues i Kupës së këtij Festivali.

“Aulona Inter Folk Festival” tregoi edhe një herë se instalimi i një aktiviteti të tillë me karakter kulturor e turistik, ka qenë një ide e duhur dhe e nevojshme jo vetëm për qytetin bregdetar të Vlorës, por edhe për hapësirën kulturore mbarë shqiptare.

Kjo është patjetër një arritje që realizoi të gjithë pritshmëritë dhe standartet që ky festival ka prej fillimit. Është një festival që ka startuar qysh në vitin 2009 dhe ky edicion ka ardhur me risi, duke u shtrirë edhe më shumë në pjesën komunitare në qytet, që padiskutim është një sipërmarrje e madhe organizative e z. Sejmen Gjokoli, drejtuesi i këtij organizimi gjigand, duke i dhënë sigurinë dhe besimin e suksesit, i cili është më se i merituar.

Vetëm për efekt të këtij aktiviteti, qytetin e Vlorës dhe rrethinat kanë pasur rastin ta vizitojnë rreth 125 ansamble folklorike me mbi 4400 pjesëmarrës nga 36 vende të Ballkanit, Evropës dhe Azisë.

Nisur nga natyra dhe përmasat e Festivalit, ai mbetet krejt i veçantë, mbasi për të 16-in vit radhazi, jo vetëm për qytetin e Vlorës, por edhe për trojet shqiptare, mbahet një aktivitet kaq i rëndësishëm i folklorit në nivel evropian dhe botëror.

Prapa skenës gjigande, para Stadiumit “Flamurtari”, binin në sy “ethet e bukura” të organizimit, angazhimi i stafit të palodhur të “Aulona Inter Folk Festival”, si dhe përkushtimi i regjisorit të qindra veprimtarive artistke z. Llesh Nikolla “Mjeshtër i Madh”, me një eksperiencë të suksesshme në RTSH.

Ishin mijëra qytetarë dhe turistë, ata të cilët u bashkuan dhe shijuan spektaklin e dhuruar, si dhe traditën e sjellë me vete nga të gjitha ansamblet e pranishme.

Në fjalën e tij z. Sejmen Gjokoli deklaroi se këtë herë ka qenë e jashtëzakonshme pjesëmarrja e publikut dhe e turistëve, të cilët i janë bashkuar valleve, duke u bërë si pa dashtë edhe pjesë në këtë spektakël.

Një grup turistësh nga Amerika dhe një grup turistësh nga Anglia, kanë qenë ata që janë bashkuar, duke krijuar grupin e tyre në mënyrë provizore e të shpejtë, sigurisht duke performuar aq sa kanë mundur traditën e tyre.

Është një festival, i cili argëton dhe i ndryshon në një farë mënyre energjinë qytetit të Vlorës, duke qenë absolutisht krenarë për të gjitha fjalët dhe vlerësimet që turistët dhe folkloristët, që këtë herë ishin rreth 300 folklorist, kishin në përshtypjet që ata do të regjistronin në përvojën e tyre.

Është mirë kur organizime e aktivitete të tilla shërbejnë jo vetëm në aspektin artistik kulturor me informacione të ndryshme, por edhe si një promovim i turizmit, si një mirëseardhje për gjithë turistët e huaj.

Sigurisht që mbështetja e donatorëvë meriton një falenderim të veçantë: “Dhoma e Tregtisë Vlorë”, “Vlora beton 2013”, “Regina Grup”, Resorti “Gjurma”, Hotel “Kral”, “Polifonia”, “Beler”, “Hako”, “Reha”, “Birra Stela” dhe “Uji Vlora”, si dhe një falenderim për paraqitjen: Studio “Sai”; “Enea Elektronik” dhe “Pixel Studio”.

Për organizimin e këtij festivali ka punuar një staf me specialistë të artit e kulturës, të trashëgimisë shpirtërore e pasionantë të ruajtjes dhe transmentimin e vlerave të trashëgimisë tonë kulturore.

Kupa e Festivalit në edicionin e 16-të u fitua nga Ansambli “Romanasul”, Rumani dhe për ta dorëzuar këtë kupë, në skenë u ngjit zv. Ministrja e Turizmit Vilma Bello.

Unë e ndoqa për katër ditë e netë me radhë këtë festë madhështore në qytetin e bukur të Vlorës, jo vetëm si mik i festivalit, por dhe si gazetar që me pasion përpiqet të pasqyrojë vlerat etnokulturore të folklorit të trashëguar, që ruhet me kaq dashuri nga brezi në brez.

Unë isha në këtë festival jo vetëm me penën time, por edhe me kamerën e Televizionit “Kultura Shqiptare” ACTV në Amerikë.

Nuk është hera e parë që unë kam nderin të kem në krah dhe kamerat e Televizionit të shquar Publik Shqiptar, që natyrisht është edhe shkollë për të gjitha mediat që emetojnë në hapsirën mediatike shqiptare.

Ndjekja e këtij aktiviteti nuk ishte e lehtë për mua, pasi kërkoja që të mos më kalonte asnjë detaj. Në këtë ngarkesë arrita të marrë opinionet edhe nga moderatorja e mrekullueshme Afërdita Krasniqi, regjisorit të shquar të Radio Televizionit Shqiptar z. Llesh Nikolla, drejtorit të këtij festivali z. Sejmen Gjokoli, si dhe drejtuesit të Ansamblit të Rumanisë, i cili fitoi kupën e Festivalit.

Këtu qëndron dhe vlera më e madhe e këtij festivali, i cili ka si kryefjalë “Mjeshtrin e Madh” Sejmen Gjokoli, një njeri i aposionuar, njeri i përkushtuar, njeri me fantazi dhe një nga realizuesit më të mirë të gjithë festivaleve.

Prezenca ime me telereportazh, me angazhim, është modeste karshi punës që bën stafi drejtues i Sejmen Gjokolit.

Madhështia dhe suksesi i këtij festivali kishte injektuar në gjithë qytetin e Vlorës magjinë e pavdekshme të krijimtarisë popullore dhe spektatorët e të gjitha moshave. Vendas, vizitorë apo turistë të huaj e ndoqën dhe shijuan me ëndje këtë event kulturor, historik dhe tradicional, që çdo vit gjallëron perlën e bregdetit shqiptar, Vlorën e Flamurit.

Dr. Nexhat ÇOÇAJ/

Që në fillim të shënimit tim, kjo vepër e Mëhill Velajt na sjell para lexuesve portretin e kompletuar të një pedagogu, shkrimtari dhe studiuesi të palodhshëm, që nga ditët e para kur ka nisur të merret me krijime letrare e deri në vitin jubilar të 60 vjetorit të lindjes.

Edhe pse libri është botuar në SHBA, ai ka ardhur te ne si një dhuratë me shumë vlera për të dëshmuar rrugën e krijimtarisë letrare, publicistike e shkencore të Besim Muhadrit, i cili në fakt një pjesë të madhe të këtij rrugëtimi e ka barë së bashku me mua e në veçanti në rrugëtimin e publicistikës.

Për të folur për këtë libër monografik, së pari do të ndalem me pak fjalë për titullin, që mendoj se është një titull i qëlluar, që përkon me rrugën e veprimtarisë letrare e shkencore të Besim Muhadrit dhe në anën tjetër lidhet ngushtë me titullin e veprës së studimeve dhe kritikave të Besim Muhadrit me titull “Tradita hasjanë e shkrimit shqip”, në të cilën vepër ka prezantuar autorët e preferuar të tij, pasi Hasi ka edhe shumë shkrimtarë e studiues tjerë, për të cilët do të duhej disa vëllimshme të shkruhet një studim gjithëpërfshirës. Me këtë titull autori Velaj, e pranon faktin se rrënjët e shqipes janë në Has, gjë që edhe kjo lidhje e shoqëron shtjellimin e autorit nga fillimi deri në fund.

Librit i paraprinë një parathënie, përmes së cilës autori Mëhil Velaj tregon për arsyet pse ka vendosur ta botojë këtë libër që po e përurojmë sot. Ndërsa sa i përket strukturës së veprës autori Velaj, ka zgjedhur në mënyrë simbolike ndarjen e librin në katër pjesë. Numri katër ka simbolika të shumta, në radhë të parë për të qenë njerëzimi të barabartë. Numri katër shpreh simbolikisht “kryqin e fijeve që përbëjnë mirëkuptimin tonë”. Në anën tjetër simbolizon katër stinët e vitit, ku njeriu duhet të bashkudhëtojë me peshën e jetës në të katër stinët, pavarësisht kushteve dhe rrethanave.

Në pjesën e parë të librit autori përmes një analize të veprimtarisë letrare e shkencore të Dr. Besim Muhadrit, të ndarë në shtatë pjesë, flet për krijimtarinë letrare e shkencore të Besim Muhadrit duke filluar nga të dhënat biografike e deri te aktivitetet e fundit në fushën e shkencës, përkatësisht në harkun kohor 1991 – 202 4 ose nga viti kur e boti përmbledhjen e parë me poezi “Diçka e bukur po ndodhë” e deri te libri shkencor “Studime letrare shqiptare dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit”. E veçanta e kësaj pjesë mund të themi është fakti se autori Velaj e ka e portretizuar Besim Muhadrin si një krijues të lidhur e të mishëruar me truallin e lindjes. Por, gjithsesi edhe vlerësimi për punën shkencore në fushën e letërsisë në veçanti me studimin për njërin nga figurat kresore të poezisë moderne shqiptare Din Mehmetin, që për autorin e kësaj monografia Dr. Besim Muhadri është kompetent dhe profesional, pasi ai e ka zbërthyer në mënyrë më të mirë të mundshme poezinë e Din Mehmetit, pasi edhe e ka njohur personalisht. Mëhill Velaj, Dr. Besim Muhadrin e argumenton në këtë libër edhe prurje serioze dhe akademike në fushën e kritikës letrare, duke i veçuar disa nga punimet e Besimit si kritik letrar. Në pjesën e gjashtë të kësaj analize të autorit Velaj, autori flet për prirjen e Dr. Besim Muhadrit si mjeshtër i publicistikës dokumentare, ku gjithashtu i përmend disa nga veprat më të arrira të Besimit, ndër të cilat veçon monografinë për atdhetarin Zenel Sadikun, Vezir Ademaj- Heroi i Kosovës, për Gaspër Karaqin, për Avdyl Gjocin, për Mehmet Cenën , për nacionalistin Rexhep Krasniqin e disa vepra tjera që i përmend autori. Ndërsa në pjesën e shtatë autori Velaj, në analizën e thuktë të tij për veprimtarinë letrare të Dr. Besim MUhadrit e vlerëson dhe e krahason me Bogdanin dhe citoj: “ Jo rastësisht e citova këtë paragraf të një shkrimi të Besim Muhadrit për Pjetër Bogdanin. Qëllimi dhe arsyeja janë se si njëri ashtu edhe tjetri (ndonëse në një diferencë kohore treshekullore) janë të lidhur fort me vendlindjen e tyre, Hasin, prej të cilës krahinë marrin frymëzim , krenarinë dhe forcën krijuese. (f. 25-26)

Për pjesën e dytë të librit, autori Velaj, ka prezantuar tetë kumtesa të njohësve dhe studiuesve që jetojnë në SHBA me rastin e promovimit të katër librave në selinë e Federatës Vatra, në janar të vitit 2023. Librata që u promovuan janë: 1. “Shtjefën Gjeçovi dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit” 2. Prof. Rexhep Krasniqi- Një jetë në shërbim të Shqipërisë etnike” 3. “Esencat e mendimit letrar” dhe 4. “Studime letrare shqiptare dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit” në anglisht.

Në kumtesën e parë të Sokol Pajës, editor i gazetës “Dielli” në Amerikë ka bërë një përmbledhje të këtij promovimi tepër të suksesshëm të Dr. Besim Muhadrit.

Adnan Mehmeti, në kumtesën e tij të titulluar “Studime të rëndësishme për letërsinë shqipe” ka folur për librin “Esencat e mendimit letrar” dhe për jehonën e këtij libri që ka bërë në Amerikë, duke veçuar disa nga pjesët më të arrira të këtij libri. Po për këtë libër ka folur edhe miku i Besimit Pal Ndrecaj, i cili ka theksuar se ky libër studimor mëton të zbërthejë aspekte qenësore të artit letrar dhe ka shtuar se kjo vepër i jep lexuesit një mundësi të mirë për thellimin e kuptimit të veprave letrare.

Në anën tjetër Frak Shkreli, ish gazetar i “Zërit të Amerikës” në kumtesën e tij ka folur për librin e Shtjefën Gjeçovi dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe për librin e Rexhep Krasniqi, duke i quajtur këto dy figura apostuj të idesë për bashkim kombëtar, ndërsa autorin e këtyre librave Dr. Besim Muhadrin e cilëson si njërin ndër studiuesit më serioz të letrave shqipe, pasi përmes këtyre studimeve, tregohet se fryma atdhetare e Gjeçovit dhe Rexhep Krasniqit ende është gjallë.

Kumtesa e Valdete Cenalisë, ishte përqendruar në veprën për Rexhep Krasniqin të përgatitur e të redaktuar nga Dr. Besim Muhadri, e cila ndër të tjera ka theksuar se Besim Muhadri përmes këtij libri, e ka nxjerrë në mënyrë komplekse figurën e atdhetarit Rexhep Krasniqi.

Për veprën “Studime letrare shqiptare dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit”, me kumtesën e saj “Letërsia dhe etnologjia në një libër” ka folur Doktorantja Arjeta Ferlushkaj –Kotrri, e cila ka theksuar se ky studim është një prekje interesante në krijimtarinë e disa autorëve shqiptarë. Për Kanunin e Lekë Dukagjinit, përkatësisht për veprën e Dr. Besim Muhadrit ka folur edhe Dr. Bexhat Hasani, i cili si njohës i trashëgimisë kulturore jep vlerësime për këtë vepër të Besim Muhadri.

Në këtë pjesë është sjellë për lexuesit edhe një recension për librin e Avdyl Gjocaj – mësues dhe luftëtar” nga studiuesi dhe poeti Mëhill Velaj, njëherësh edhe autor i monografisë për studiuesin Besim Muhadri, që po e promovojmë sot. Në këtë analizë brilante të poetit e shkrimtarit Velaj, vihet në pak gjetja e autorit Muhadri për ta skalitur në pavdekësi një mësues e atdhetar, që një jetë e kishte kaluar duke u angazhuar për çështjen kombëtare.

Në pjesën e tretë të librit “Vlerësimi nëpër vite për librat e Besim Muhadrit”, autori i librit ka përzgjedhur 14 recensione nga 10 studiues. Ndër këta recensione po i përmendim Prof. Dr. Agim Vincën, që ka falur për studimin e Besim MUhadrit për Din Mehmetin, recensionin e Akademik Mehmet Halimit, Halil Haxhosajt, Besim Cengut, Ismail Sylës, Murat Gecajt, Alban Dobrunës dhe Dalip Grecës. Në fakt të gjitha këto recensione ose janë të botuara në librat e Besimit ose janë lexuar si kumtesa gjatë promovimit të librave, që dëshmojnë për punën e shkëlqyer të studiuesit e poetit Besim Muhadri. Këto vlerësime në fakt janë edhe vlerësim për veprat e autorit dhe janë të ngjashme me vlerësimet e pjesës së dytë.

Në pjesën e katërt autori Mëhill Velaj ka përzgjedhur 21 artikuj të Dr. Besim Muhadrit nga fusha e studimeve që është marrë gjatë dy dekadave të shekullit 21. Të gjitha këto studime të prezantuara në këtë libër janë një punë kolosale e Dr. Besim Muhadrit në fushën e letërsisë me një stil dhe mënyrë të veçantë të shtjellimit. Ndër këto punime do të veçoja disa nga këto studime, të cilat do të mbesin pikë referimi për të gjithë studiuesit që merren me letërsi:

– Kanuni – vepra që rilindi Shtjefën Gjeçovin, pasi Gjeçovi sipas autorit u rilind pas botimit të Kanunit e në veçanti pas Luftës së Dytë Botërore;

– Tradita hasjanë e shkrimit të shqipes, ku flet për Pal Hasin dhe korifenjtë e Beogdanëve, e që më pas ky punim bëhet shkas për botimin e librit me të njëjtin titull, duke i përfshi këtu edhe autorë tjerë hasjanë që kanë kontribuar për Hasin, duke mos harruar edhe ata që kanë shkruar edhe disa vargje për Hasin.

– Poezia e Ernest Koliqit në kontestin e letërsiss shqipe të shekullit XX;

– Anton Pashku simbolist i spikatur i prozës moderne shqipe;

– Letërsia e shqiptarëve të Amerikës dhe integrimi i saj në letërsinë gjithëkombëtare e shumë artikuj tjerë.

Gjithsesi në këtë pjesë të librit vihet re gjetja tepër interesante e dr. Besim Muhadrit për figurat dhe për fenomenet e letërsisë shqipe, gjë që ia ka bërë më të lehtë autorit Mëhill Velaj t’i përzgjedh nga shumë punime shkencore këto 21 punime, që në fakt numri 21 në mënyrë simbolike shënon katër 21 shat e mot moti 21 marsi, 21 qershorin, 21 shtatorin dhe 21 dhjetorin, që pëe autorin Velaj nuk ka qenë e rastësishme përzgjedhja e 21 punimeve për t’i prezantuar.

Në fund të librit është paraqitur edhe vlerësimi Dr. Ermelinda Kashah, që gjithsesi për të gjithë juve që do ta keni në dorë këtë libër do të jetë një lehtësim më i madh për ta kuptuar këtë vepër kapitale për mikun tonë Besim Muhadrin, i cili vazhdon të jetojë e të krijojë nën rrënjët e Hasit.

Mëhill Velaj: “Në rrënjët hasjanë të shkrimit shqip- Besim Muhadri poet dhe studiues”, Botoi Shtëpia Botuese Adriatik Press në New York, 2024.

Aleksandrino Ikonomidhi Sulioti/

Muzika ka qenë gjithmonë dominuese në jetën time.

Nga rastësia ose dhe fati, jam lindur dhe rritur në një shtëpi ku muzika mungonte gjatë ndonjë problemi teknik në “manjetofon” ose kur flinim gjumë. Madje madje edhe në zi, muzika ishte e pranishme në “Suliotët”.

Prandaj muzika është i vetmi element që më shoqëron që kur mbaj mend veten time e deri më sot,

pa përjashtime dhe shmangje. Ajo është zgjimi im i mëngjesit, motivimi im i përditshëm dhe ninulla ime e natës. Aq sa shpesh herë ndihem i shkëputur nga bota përreth duke përjetuar pjesë muzikore si pjesë të përditshmërisë sime.

Trupi im është në një vend të caktuar, por mendja ime udhëton atje ku më çon muzika. Ndihem i lirë (dhe më besoni në jetën time jam ndjerë shpesh i burgosur dhe i ndrydhur nga shumë faktorë) por ja që brenda saj arratisem dhe udhëtoj “kilometra” pa shkuar gjëkundi. Po, kjo është dhurata më e madhe e familjes për mua.

Një sekret tjetër që me kalimin e viteve fillova ta pranoj publikisht, është fakti që muzika përbën betejën time më të ashpër që kam dhenë ndonjëherë dhe që sigurisht kam humbur. Një betejë që zgjati vite, me kokëfortësi, durim dhe shumë djersë. Por talenti është një pasuri hyjnore, që mua…. me mungonte. Kështu që kur e pranova këtë fakt, përtej dhimbjes dhe trishtimit, u ndjeva i lirë.

“Liri” që zgjati pak, derisa rastësish takova në jetën time Inva Mulën dhe që atëherë muzika u bë për mua një frymëzim i ri. Çfarë ingranazhesh lëvizi brenda meje, çfarë recete magjike gjeti dhe më rekrutoi në një rrugë tjetër, betohem se deri më sot nuk e di.

Ju do më thoni se teknika e një dive është si një enigmë që nuk mund ta plotësosh kurrë, sado libra të lexosh, sado filma të shikosh, sado rrëfime të dëgjosh dhe pse jo, sado “muzikë” që të prodhosh. E kuptoni sa e vështirë ishte kjo për mua, kur prej vitesh idhulli im ishte Inva Mula.

Nga ana tjetër, me kalimin e viteve, fillova ti shikoj gjërat ndryshe. Zhvillova një këndvështrim tjetër. Nisa të vlerësoja dhe të afrohesha gjithnjë e më shumë me “polin rival” të fëmijërisë dhe të adoleshencës sime, tenorin Gjergji Mani, i cili jo vetëm përbënte rrezikun numër një që do të më “grabiste” lavdinë e skenës, por ndoshta “mund të më merrte edhe debulesën” që ruante daja im për mua.

(….)Dhe disi kështu, nga përditshmëria e thjeshtë, vitin e kaluar të tre u gjetëm në skenën e edicionit të 6-të të MIK FESTIVALIT në Korçën tonë të dashur, për të hapur një tjetër cikël historik që do vazhdonte historinë që kishte filluar diku në vitët 50’ nga Avni Mula dhe Piro Sulioti, në Vitet 70 nga Avni Mula dhe Gjergj Sulioti, në vitet 80 nga Gjergj Sulioti dhe Inva Mula dhe në vitet 00 nga Gjergj Sulioti dhe Gjergji Mani

Diva botërore që u dha zë partiturave dhe mishëroi si askush tjetër disa nga personazhet më të rëndësishme të repertorit operistik në skenat më të mëdha të botës, u “kthye” sërish në pikënisjen e rrugëtimit të saj ndërkombëtar artistik, pra në Bukuresht të Rumanisë. Atje ku Diva , Inva Mula, para tre dekadash fitoi çmimin e parë ndërkombëtar të karrierës së saj, Çmimin George Enescu.

Inva Mula me talentin e saj të veçantë për të depërtuar thellë në role, u transformua serisht në atë vajzën e talentuar me botën e pasur emocionale që arriti të shkaktonte emocione të mëdha anë e mbarë botës, duke fituar në skenë titullin “Diva botërore”.

Me sukses të jashtëzakonshëm u zhvillua koncerti i Inva Mulës, së bashku me tenorin shqiptar Gjergji

Mani dhe sopranon rumune Ionela Mani në një sallë të mbushur plot. Për dy orë, Zonja e Madhe e repertorit lirik “mbajti një leksion të hapur” duke ia kushtuar shpirtin artit që e do aq shumë dhe që i ka shërbyer me besnikëri prej vitesh.

Koncerti shqiptaro-rumun u zhvillua mbrëmjen e së premtes, 24 maj 2024, në Bukuresht. Organizatorët e koncertit ishin Shoqata Lidhja e Shqiptarëve të Rumanisë (ALAR) në bashkëpunim me Teatrin Kombëtar të Operetës “Ion Dacian” në Bukuresht. Inva Mula, Gjergji dhe Ionela Mani, i ftuari special, tenori Daniel Magdal, solist i parë dhe drejtor artistik i Operës Kombëtare të Bukureshtit dhe dirigjenti Alexandru Ilie, shkruan një faqe tjetër në historinë e përbashkët muzikore shqiptare dhe rumune. Me fjalë të tjera, ata i dhanë vazhdimësi historike një marrëdhënieje që filloi rreth 120 vjet më parë.

Këto mendoj duke qeshur i qetë, ndërkohë që mendimet e mia të shpërndara, mbijnë dhe vendosen të çrregullta në faqet e një ditari. Pasi mes zakoneve të tjera të këqija nga adoleshenca, unë ende mbaj shënimin e mendimeve në një ditar. Ndërsa shiu bie hakmarrës në rrugët e Korçës.

Unë, Inva dhe Giergi tashmë jemi miq e ndonjëherë edhe “bashkëpunojmë”. Ok! Edhe njëherë. Unë, Inva dhe Giergi tashmë jemi miq e ndonjëherë edhe “bashkëpunojmë”. Në fakt, më duhet pak kohë për ta konceptuar kur e shoh të shkruar. Ende nuk mund ta besoj. Sa e paparashikueshme që qënka kjo jetë. Dhe jam i sigurt se ky është vetëm fillimi.

Thellësisht krenar dhe i emocionuar. Urime nga zemra Inva, Gjergji dhe Ionela.

Nën duartrokitjet frenetike të një publiku entuziast, u kurorëzua një nga mbrëmjet gala, një mbrëmje magjike, që do të mbetet gjatë në kujtesën e publikut në Bukuresht. Një koncert i jashtëzakonshëm, me artistë shqiptarë dhe rumunë, u zhvillua mbrëmjen e së premtes, 24 maj 2024, në Bukuresht. Organizatorët e koncertit ishin Shoqata Lidhja e Shqiptarëve të Rumanisë (ALAR) në bashkëpunim me Teatrin Kombëtar të Operetës “Ion Dacian” në Bukuresht. Në skenën e Operetës u ngjit sopranoja shqiptare me famë botërore, Inva Mula, së bashku me çiftin e artistëve shqiptaro-rumun, Gjergji dhe Ionela Mani, si dhe i ftuari special, tenori Daniel Magdal, solist i parë dhe drejtor artistik i Operës Kombëtare të Bukureshtit. Orkestra u drejtua nga dirigjenti Alexandru Ilie, artistët interpretuan për publikun e shumtë pjesë nga muzika shqiptare e rumune, nga repertori botëror, por edhe këngë nga folklori shqiptar e rumun. Perfomanca e lartë interpretuese i të gjithë solistëve, repertori i larmishëm, prania e muzikës shqiptare të lëvruar dhe popullore, me ritmin dhe dinamikën e saj, mahnitën publikun dhe zbuluan edhe një herë fuqinë e jashtëzakonshme të muzikës për të bashkuar popujt dhe kulturat. Cilësimi i këtij koncerti gala do të ishte: Zëra të jashtëzakonshëm – publik i mrekullueshëm! Inva Mula – magjia e skenës, zëri i saj i kristaltë, ndjeshmëri e lartë dhe interpretim mjeshtëror arriti të elektrizojë sallën me energjinë e saj; tenori Gjergji Mani, një zë i fuqishëm, energjik, me timbër plot ngjyrë; sopranoja, Ionela Mani, me veçori vokale të rralla, si dhe tenori, i njohur ndërkombëtarisht, Daniel Magdal, i pakrahasueshëm në interpretimin e tij dhe për performancën brilante si gjithmonë!

Koncerti filloi me Vallen Simfonike nr. 2 të kompozitorit të mirënjohur, Thoma Gaqi, e cila është interpretuar disa herë në Rumani nga orkestra të ndryshme simfonike. Është një pjesë me impakt të madh tek dëgjuesi i huaj, në sajë të strukturës simfonike moderne, harmonisë, ndërtur mbi një lajtmotiv popullor shqiptar.

Artistja e madhe, Inva Mula, e kthyer në Bukuresht pas më shumë se 30 vitesh, ku ka marrë çmimin e parë ndërkombëtar të karrierës së saj, Çmimin George Enescu, shkëlqeu me interpretimet e saj, përmes ndjeshmërisë, qartësisë dhe inteligjencës së epërme të zërit të saj. Përveç disa pjesëve të njohura nga repertori i huaj, ajo interpretoi pjesë të babait të saj, kompozitorit Avni Mula si Agimet shqiptare, Valsi i lumturisë etj. Së bashku me tenorin e ri, të talentuar, Gjergji Mani, befasuan publikun me pjesën rumune Te iubesc (Të dua) të kompozitorit Gherase Dendrino. Gjergji Mani, një zë i fuqishëm, energjik, me timbër plot ngjyrë, përcolli emocione të forta te publiku me një sërë këngësh të njohura shqiptare si Më ka shku menja me u fejue, Bishitalecat palë palë apo Ky marak, këngë të cilën e interpetoi në duet me bashkëshorten e tij, Ionela Mani. Interpetimi në duet me Inva Mulën i këngës arbëreshe E lule -lu duket se arriti pikën kulminante të koncertit, sepse interpetimi i dy solistëve u shoqërua ritmikisht nga spektatorët dhe gëzoi duartrokitje të zgjatura të spektatorëve, të cilët u ngritën në këmbë në shënjë vlerësimi. Sopranoja, Ionela Mani, me veçori vokale të rralla, interpretoi pjesë të vështira nga folklori rumun dhe shqiptar, si Lie, Lie ciocarlie, Baresha apo Margjelo, duke evidentuar cilësitë teknike dhe emocionale të interpetimit. Tenori i njohur rumun, Daniel Magdal, me një karrierë ndërkombëtare, plotësoi paletën e pasur të repertorit të koncertit me pjesë spanjolle dhe franceze. Përpos suksesit të jashtëzakonshëm të të katërve artistëve lirikë, një risi e këtij koncerti ishte fakti që u soll në qendër të vëmendjes, mbase si asnjëherë tjetër në kryeqytetin rumun, muzika shqiptare.

Në sallë ndodheshin personalitete të muzikës dhe artit në Rumani, gazetarë, artdashës dhe simpatizantë të kulturës shqiptare si dhe anëtarë të komunitetit shqiptar të Rumanisë. Televizioni Kombëtar TVR1 realizoi një reportazh të posaçëm për koncertin e jashtëzakonshëm. Deputeti Bogdan-Alin Stoica, kryetari i shoqatës së shqiptarëve, kryetari Dr. Radu-Cosmin Savulescu si dhe Koordinatori i Qendrës Kulturore të ALAR, Dr. Luan Topçiu, morën urimet për organizimin dhe realizimin e kësaj ngjarje të rëndësishme kulturore që ndihmon drejtpërsëdrejti njohjen në shkallë të gjerë të kulturës shqiptare në Rumani, promovimin e artistëve të talentuar e të denjë shqiptarë, që shndërrohen, kësisoj, në ambasadorë të vërtetë të kulturës shqiptare dhe vendit të tyre në botë.

Bukuresht

Zyra e shtypit, ALAR

Më dt. 23 maj 2024, Instituti i Historisë, Tiranë, në bashkëpunim me Institutin e Historisë “Ali Hadri”, Prishtinë zhvilluan Konferencën Shkencore Ndërkombëtare me temë “Kultura mesjetare në hapësirat arbërore”, në Bibliotekën e Universitetit “Luigj Gurakuqi”. Konferenca u zhvillua në dy seanca paralele dhe në të morën pjesë 16 studiues të njohur të periudhës së historisë mesjetare shqiptare.

Dr. Dom Nikë Ukgjini

Instituti Filozofik,. e Teologjik -Shkodër

URDHRAT KATOLIKE SHEK. XII-XIV

DHE ÇËSHTJA ARBËRORE

Kisha një bashkësi apostolike:

Pasi lirisë fetare për të Krishterët të dhënë me Ediktin e Milanos, në vitin 313, Kishës së bashkësi e themeluar më parë nga vet Jezu Krishti, i njihen tashmë simbolet nder monedha në Perandori; terminologjia e krishtere nis të përdoret në legjislacion; vendimet e gjykatave kishtare njihen të vlefshme edhe në çështjet civile; Kishës i njihej e drejta të trashëgojë etj. , në krahasim me kultin pagan i cili në vitin 346 u ndalua rreptësishtë. Krishterimi pak nga pak, në formën e tij ortodokse bëhet praktikisht besim shteti. Në një edikt të firmosur në Selanik nga perandori në vitin 380, i detyron të gjithë popujt e nënshtruar të perandorisë të bashkohen në besimin e përcjellë romakëve nga apostulli Pjetër dhe pasardhësit e tij.

Në shek.. IV, Kisha është e ndarë në një varg bashkësish vendore që i nënshtrohen autoritetit të ipeshkvit, pushtet ky i trashëguar nga vet apostujt e Jezu Krishtit. Kisha e udhëhequr nga vet ipeshkvi është njësia bazë, me një hierarki të qartë të strukturuar në formën piramidale: ipeshkëv, priftër (presbiterë), diakonë, akolita, lektor (lexues) dhe besimtaret. Zakonisht, çdo qytet e ka ipeshkvin e vet. Ipeshkvijtë e një province grupohen nën autoritetin e “metropolitit”; ipeshkvijtë e selive më të vjetra ose të qyteteve më të rëndësishme gëzojnë një autoritet më të madh, prandaj, duke filluar nga shek.. V – VI, quhen “patriark” (kreu i pasardhësve): kështu në Jerusalem; në Romë; në Atioki, në Aleksandri të Egjiptit, në Kostandinopoje; në Akuile. Ndërsa, në shek. e V, vet papa Gelasius I (492 – 496), është i pari që shpall se selia romake, është seli apostullore dhe e vetmja që ka të drejtën të gjykojë mbi të gjitha kishat e tjera dhe që ajo vet, nuk i nënshtrohet asnjë gjykimi kishtar. Nisur nga kjo detyrë udhëheqëse dhe njësuese e papati romak, papët në shek. VIII, do behën kryetar shtetit dhe shumë ipeshkvij princa të qyteteve e dioqezave të veta. Për rolin e dyfishtë të ipeshkvijve kemi deri në përfundim të shek.. XIV, raste të shumta në hapësirën arbërore.

Lindja e Urdhrave kishtar monarkik:

Në fillim të shek..V, Kisha është e përhapur në të gjitha provincat e perandorisë si dhe në popujt kufitar, si në Azinë Qendrore, Perandorin Persiane, Afrikë etj.. Një rol të veçantë ne përhapjen krishterimit e patën, lindja dhe zhvillimi i monarkizmi (murgjërisë), urdhrave kishtar, në shek.., e IV, e në vazhdim, e cila si natyrë kishte, ikja nga bota materiale, si kushti më i mirë për të arritur jetën e përsosur. Kështu, murgu, Shën Jeronimi nga Iliria, do shprehej se ideali i muzgjeve i përgjigjet një kërkesë të thellë të njeriut të jesh i lirë nga çdo gjë për të ndjekur të vetmen gjë të domosdoshme ku gjendet gjithçka në Zotin. Ikja nga bota konkretizohet jo vetëm në mospranimin kundërshtues të mëkatit, për të jetuar në hir të Zotit, por edhe në heqjen dorë nga të mirat e krijimit, si: pasuri, martesë, pushtet. Jeta e përbashkët e murgjarëve nënkupton, dhe meditim hyjnor, asketizëm, varfëri e dëgjesë. I referohemi prapë Shën Jeronimi tonë, nga Stridoni (Spliti), i cili si murg dijetar përkthej Biblën dhe jetën e tij e përfundon në vitin 420 në shpellat e Betlehemit, kur thotë se “monarkizmi kërkon kurdoherë shkretëtirën si një parajsë”

Monarkizmi i lindur në polin e Lindjes, themeluar prej Antonit të Madhe nga Egjipti, Pakomi, Vasili, Augustin etj., me daljen në skenë të Jeronimit, Ambrozit, Benediktit, në shek.. IV dhe V., monarkizmi nga Lindja, arrin për tu mbjellë e rritur në Perëndim.

Fryma shpirtërore e monarkizmit të Perëndimit ushqehet kurdoherë nga burimet e tij nga pjesa lindjes e sidomos nga gjeniu i filozofisë së krishterë, Shën Augustini nga Afrika e Veriut (354- 430), shek.. V, i cili në manastiret të lindjes mbolli farën e inteligjencës, duke bashkuar punën shkencore dhe filozofike me jetën fetare. Ndërsa vija e zhvillimit të lëvizjes se monarkisë në perëndim i mbetej Shën Benedikti (480-547) nga Norcia në Umbra të Italisë. Ai si përfundoj studimet në Romë , u njoh me bashkësi asketësh në afërsi të Romes, duke kaluar për tre vite në një shpellë jetën eremite (vetmitare). Vepra e Benediktit vazhdon në rrjedhën e shekujve nëpërmjet Rregullës (rregullores, kodeksit ), se tij së cilës shenjti i dha formën përfundimtare në Montekasino. Ajo vendos qe murgu duhet të jetoj në bashkësi dhe me të njëjtën formë jetese, në një epror të vetëm, abatin (atin) i cili përfaqëson Krishtin. Lutu dhe puno, (Ora et labora), është motoja qe sintetizon rregullën e tyre, domethënë, lutja ditën e natën te gjithë se bashku si angazhimi me i ngutshëm (opus dei), zyre Hyjnore, para se cilës nuk duhet vene asgjë tjetër., punë mendore ose fizike për të gjithë, sipas aftësive të secilit. Kështu abacia benediktine bëhet një model shoqërie ideale në mes të rrëmujës se mesjetës së hershme dhe njëklkosishtë në mesjetën e më vonshme, djepi i gjithë atyre oazave të dashurisë vëllazërore dhe të Paqes në Arbëri, Itali, Francë, Spanje, etj.,

Urdhrat Kishtar në XII-XIV dhe Çështja Arbërore:

Periudha nga shek.. V deri në shek. XI shënon shembjen e krishterimit të lashte, (iliro – romano – bizantin dhe formimin e krishterimit “mesjetar” (feudal) në provincën e Ilirikut e provincat përreth e qark. Kjo kohë e acartë për Kishën, shërben si një përgatitje e energjive të reja për një epokë të mbushur me një hove të rij jetësorë. Fakte që karakterizojnë formimin e ngadalshëm të krishterimit mesjetar të më vonshëm janë: kthimi në fe i të ashtuquajturve “barbarëve”,(ardhacakëve) pagan e sidomos falë veprës se murgjve (urdhrave), e papatit shek. (VII-XIII), dhe ndarja progresive e krishterimit në mes lindor dhe ai perëndimorë (shek.. IX-XI), kjo si pasoje e luftërave të ndodhura ndërmjet dy perandorive të nxitura nga herezitë e Kishës së Kostandinopojës. Me këtë rast të çarjes apo skizmës, lindja u copëzua në sa e sa patriarkana “autoqefale “ duke ju përshtatur modelit të njësive politike kombëtare. Popujt të kthye në fe nga greket që ishin në bashkim të ngushtë kishtar më ta, si: serbet, bullgaret, ruset dhe rumunet u përfshin nga skizma, të tërhequr pas nga Bizanti, ndërsa Iliria e ungjillëzuar që në kohen apostolike, edhe pse e plagosur, mbeti në thelbin e saj besnike doktrinës dhe politikes të papatit të Romës si udhëheqës perëndimor. Në lidhje me besnikërinë ndaj rromes, francezi i urdhrit Llazarist, Zhan Klod Faveirial, në studimet e tij të vitit 1884, shprehet: Primati i Ohrit të Justinianes, juridiksioni i saj shtrihej nga Adriatiku deri në Detin e Zi, brendësit e vendit mbeten në juridiksione të mitropolisë Ilire, në baze të marrëveshjes se arritur midis Justinianit e Papa Vigjilit, (shek. VI.) Por me rastin e ndarjes se Kishave, kjo pjesë e Ilirisë se Jugut në vitin 1017, të ndihmuar nga ruset, këto treva qenë ripushtuar prej popullit bullgar. Kryepeshkopi i Ohrit që quhej i terë Bullgarisë, me këtë rast, i uzurpoj pothuajse të gjitha dioqezat deri dhe Vlorën, dhe manastiret e vjetra në Ohër, të Shën Naumit ato në Prespe, e Manastir, që ishin të Arbëroreve. Qe në këtë kohë, në Durrës në të nijetin qytet kemi dy ipeshkvij, njërin katolik e tjetrin skizmatik (ritit bizantin) “Skizma greke ishte një intrige e poshtër për ta shkëputur Ilirin nga Roma dhe për t’ ia bashkangjitur Bizantit”, do shprehej, Zhan Klod Faveirial.

Me rastin e skizmës të Kishës në shek. XI., dhe daljes në skenë të herezive të reja, sikur rritët nevoja për një fluks të rij ungjillëzimi. Selia e Shenjte, nisur nga situata e krijuar në terren, nxit e gjallëron urdhrat e mëparshëm dhe ndihmon lindjen e zhvillimin e urdhrave të rij. Në qytete e krahina krahas klerikëve shekullar (dioqezan) në vijën benediktine të manastirit të Klynisë në Francë, shek… X-XI, linden dhe u zhvilluan urdhra të shumtët cilët vërshojnë, Francën , Italinë, Spanjën, e ku një pjesë e tyre zbarkojnë në hapësirën arbërore.

Në Ilirin veriore, duke u mbështetur në të kaluarën e Diokles, në radhe të parë, del qartë roli shumëplanesh i Arqipeshkvisë e Tivarit. Me kërkesën e mbretit të Dioklesë, Konstantin Bodin (1081-1101) më 8 janar të vitit 1089, kundër papa, Klementi III, nxori në Romë bullën drejtuar ipeshkvit të Tivarit, Pjetrit, “Petro Diocliensis sedis Archiepiscopo “me të cilën themelon provincën e veçantë kishtare për Dioklenë, respektivisht gjallon metropolinë e dikurshme, duke i dhënë një formë të re, të titulluar “Metropolia Diokleato-Tivarase.” Papa, metropolisë Diokleato-Tivarase i dha pushtet të emëronte përgjithmonë ipeshkvijtë e provincës së Dioklesë., duke ia nënshtruar kësaj kryedioqeze: Kotorrin (Scatarensem), Ulqinin (Dulchinensem), Shasin (Saucinensem), Shkodrën (Scodrensem), Drishtin (Drivastinensem), Pultin (Polatinensem), Serbinë (Serbiensem), Bosnjën (Bosniensem), Trebinën (Tribensem), kishat me gjithçka që u takonte dhe manastire, si të dalmateve, të grekëve dhe sllavëve.

Në të vërtet ngulimet e dy urdhrave të themeluar që në fillim të shek. XIII, françeskanet varfanjak, nga Françesku i Asizit, në vitin 1210 dhe dominikanet, krijues të universiteteve, themeluar, nga Deda (Domeniku) i Francës, në vitin 1215, plotësuan më së miri kërkesat e kohës, në Arbërinë mesjetare, por, rregulltarët, si, Johannes de Plano Carpini, arqipeshkv i Tivarit (1248-1252) i urdhrit françeskan dhe Vilhem (Guiellmo) Adae (1324-1341), i urdhrit dominikan, bëjnë pjesë në figurat më të shquara të historisë kishtare të Arbërisë. Carpini, sipas Šufflay, paraprin një sistemi të ri të Selisë Shenjte, sipas të cilit Arbri, behët baza e operacioneve kundër Ortodoksisë në Ballkan dhe Tivari shtabi kryesor kundër depërtimit të kishës ortodokse serbe në bregdet. Dominikani, Vilhem Adae, ku Serbët e Bullgaret, në kohen e Car Dushanit, duke përhapur besimin ortodoks të nacionalitetit të tyre, ndërtonin kisha dhe manastire serbe në themelet e kishave dhe manastireve katolike në Arbëri, ky veprim pat has në kundërshtim të madhe të këtij prelati të lart, madje në vitin 1332, fton fuqitë evropiane që ushtarakisht të kundërshtojnë këtij armiku kryesor të katolicizmit në Arbëri.

Hapësira e Arbërisë e shek.. XIII, ishte në tërësi e vërshuar nga urdhrat nga perëndimi e ku shumica e manastireve, ato të përmasave më të vogla, kanë qenë ndërtuar edhe pran objekteve kishtar dioqezane.

Në Arbrin e veriut, sipas dokumenteve të kohës, kemi patur në radhë të parë një numër të konsiderueshëm manastiresh Benediktinë, brenda dhe jashtë qyteteve, ato të kahershme dhe ndërtime të shek.. XII si në: Durrës, Kanovij, Ohër, Shkup, Prizren, Aulon, Shkodër, Pult, Dejë, Sapë, Drisht, Balezio, Tivar, Ulqin, Shas, Kotorr etj. Shumë nga ato manastire që sot janë shuar apo shndërruar në ritin në ortodoks, duke mbetur rrënoja e toponime, janë të njëkohshme me manastiret benediktine më të vjetra, shprehet Shyfflay. Benediktinet të cilët punonin më moton– lutu dhe puno, (Ora et labora) si detyrë kishin përgatisnin me anën shkollave brezin e ri të priftërinj për të gjithë Arbërinë e Dalmacinë.

Më ketë rast duhet përmendur disa nga manastiret që na dalin shpeshherë në literaturën studimore. Gjurmë të manastireve më të hershme benediktine në Dioqezën e Arbërisë, në shek. XII. veçojmë: Shën Llezhdri në Orosh – Mali i Shenjte, (San Alexsandri Maiiore de Albania), Shën Pali, Shën Maria në Ndërfanë, Abacia e Shëlbuesit në Rubik, Shën Premta në Korbin, Shën Maria në Shën Meri në Krujë. Edhe në dioqezën e Kanovisë, zona e Martaneshit numërohen 4 manastire të rëndësishme. Abaci Nullius, – Abaci të veçanta (të mitrueme – të veçanta), mendohet se kanë qenë: Shën Llezhdri në Orosh, Shën Pal, Shën Ndout në Selit, Shën Palit në Kabash të Pukës e Shën Premta (Kurbin), ajo në Retac në Tivar etj.. Këto abaci edhe pse nuk përmenden para vitit 1166, por elemente të veçantë, si shtresa me mozaik, afresket apo mbishkrimet e mureve, dëshmojnë qartë për një hershmëri shumë të madhe të tyre.

Monastiret (Kuvendet) të Dioklës, si trevë Iliro –Arbërore, janë të lidhura zëngjirë me monastiret e vjetra të kohës se Shën Benedikti shek.. VI, nga monastiri i Shën Marisë në Mlejet e deri të monastiri i Shën Marisë të Budvës. Këto manastire janë të lidhura ngushtë më monastirin e Shëlbuemit (Santi Salvatoris) në Tivar dhe Shën Bachut dhe Sergo i shek. VI, në Oblik të Bunës dhe zonat të tjera të Shqipërisë.

Në mesjetën e më vonshme, numëroheshin manastiret të shumtë në zonën e Tivarit e Shkodrës, Lezhës, Drishtit, Dejës etj,. Në rrethin e Tivarit kemi abacinë e “Shën Marrisë”, në vendin e quajtur emri Rataci (Rotacium – Roteca) i shek.. XI, i cili deri në vitin 1247, del se ishte i dedikuar “Shën Mëhillit”, por në fund të shek. XIII, figuron së është dedikua “Shën Marisë ngritur në Qeilell”. Pastaj kemi të “Shelbuemit” (Santi Salvatoris) në Tivar i ringritur në shek XII. Në dokumenete të shek..XIII, dali dhe shumë kuvende (manastire) murgjish, në kryedioqezen e Tivarit të ndertuar jashtë mureve të kalas. Në dioqezën e Ulqinit kemi të evidentuar abacin e “Shën Nikollës” në lumin Buna (1346) shek. XIV, dhe kuvende murgjish, si: Karmeliqan e Cenobit, mbrenda qytetit. Në dioqezen e Shkodrës, kemi abacinë e “Shirqit dhe Bakut” (Sergius et Bacchus) në Oblik, buzë lumit Buna, i ringritur në shek.. XIII dhe në dioqezen e Drishtit manastirin e “Shën Gjinit” në Rushkull, Shtoj i sotëm në afersi të Shkodres e shek. XII, dhe shumë kuvende murgjish në rrethinen e qytetit. Në dioqezën e Shasit permendim manastirin shumë të njohur, kushtuar “Shën Mërisë Virgjër” dhe gjendej rrëze liqenit të Shkodrës në krahinën e Krajës, në fshatin Ostros i vogël, apo Kranj, në zonën e Arbneshit. Ky monastir i “Marisë Virgjer”, sipas Shyfflay, dhe disa autorëve të tjerë, është ngritur në shek. X dhe është ndërtuar nga princi i Diokles, Shën Gjon Vlladimiri (970-1016).

Si rezultat i luftërave midis Lindjes dhe Perëndimit të dinastive serbe, bënë që benediktinet të largohen përfundimisht gjatë shek. XIV, e manastiret e tyre, kryesisht duke u lenë françeskaneve.

I këtij mendimi është edhe F. Cordignano, dhe konsulli Teodor Ippen.

Urdhri i françeskaneve, të cilët mision të tyre kishin kujdesi ndaj të varfërve e skamnoreve, vepruan në Tivar, Shkodër, Dejë, Pult, 1288, Lezhë, 1240, Drisht dhe në dioqezën e Arbërisë, Kanovisë e etj. Me prezencën e Johannes de Plano Carpini në vitin 1248, si kryeipeshkv i Tivarit, themi se urdhri i françeskane duhet të kenë qenë të pranishëm kah fundi i shek..XIII.

Po në mesin e shek. XIII, zanafillën e ardhjes në trojet Arbërore e kanë edhe urdhri i Dominikanve. Ata si detyrë parësore kishin mbrojtjen e mësime dogmatike të Romes nga herezia ortodokse, më anën e krijimit të qendrave universitare. Në Durrës, figuron i dokumentuar, prezenca e universitetit të parë në trojet e Arbit në vitin 1278, i krijuar nga Urdhri i dominikan. Ata duke predikuar popullit të Zotit, vepruan edhe në provinca të tjera, si: Kanovijë , Pult, Shkodër, 1346, Ulqin 1258, Tivar, Kotorr etj.. Se sa kanë arritur të kenë autoritet, tregon dhe fakti se në vitin 1345,vikari gjenal i urdhrit të dominikanve për Dalmacinë dhe Durrës ka qenë arbërori, Domenik Thopia.

Ndërtimi i manastireve në Arqidioqezën e Diokleato-Tivarase si dhe dioqezat sufragane, janë vepra të mbretëreshën katolike Helena e Anzhujve, e cila në shek. XIII, cilësohej si mbretëreshë e Diokolës, Serbisë dhe Shqipërisë. Në dioqezat në veri të Arbërisë llogariten rreth 30 ndërtime të manastireve të ndryshme, të financuara nga Helena dhe motra e saj Maria.

Ishte koha e Karlit të I Azhunian ( (1272-1368), kur kisha katolike u fuqizua dhe e shtiu aktivitetin të trojet arbërore, e ku përparësi kishin Urdhrat katolike, që ndikuan në ndryshimin e raporteve të kishave arbërore, duke u shprehur në shtimin e kishave katolike të lidhura më Romen.

Në mjedisin katolik të qyteteve bregdetarë, kisha ortodokse e fes serbe, u forcua në mbretërimin e Stefan Dushanit në gjysmën e parë të shek.. XIV i cili shpërndau pasurit e Manastireve arbërore, duke u dhënë atyre ortodokse, si të, Shqirqit, Vranines, Massarekut (Shurdhahu) e në bregun lindor liqenit të Shkodrës. Ortodoksia ishte një trup i huaj në mjedisin qytetar Arbërore, thekson, Oliver Shmit.

Në rrjetin ngulimor të Arbërisë së veriut si orientim për fshatrat shërbenin jo vetëm qytetar dhe ato pak kështjella të dyerve fisnike, por edhe manastiret e shumta që kishin rendësi të madhe edhe si qendra besimi, por edhe si qendra ekonomike e ushtarake, shkruan, Oliver Shmit.

Frymë arbërore “Albanensis” më të cilin identifikohen shqiptaret, në sferën kishtare shqiptare, kemi në vitin 1065, në pallatin papnor të Romës, kardinalin Bonifatius Albanensis (Albani), kur për të paren herë një funksionar i lart papnor del më mbiemrin e një nacionaliteti, me këtë rast Arbërore. Në vitin 1062, dioqeza e Arbrit (Arbanesis) në bullën e Papa Aleksandrit të II, figuron si sufragane Antibariensis. Pastaj në ceremoninë e inaugurimit te Katedrales se Kotorrit në vitin 1166, kemi pjesëmarrjen aktive të ipeshkvit të Arbërisë dhe prelatëve të lart rregulltar, (episcopus Arbanensis, Georgio abbate sancti Salvatoris Arbanensis, Andreas Arbanensis prior, më episcopo Lazaro de Arbania). Më emrin Albanensis, shënohet dhe pjesëmarrja e ipeshkvijve në Koncilin e Tivarit në vitin 1199, etj..

Në abacinë e Shën Marisë në Rataci, përshkak të natyrës së misionit që mbante, në fronin e saj ka patur abat nga vendet e ndryshme, por të cilësuar si Albanensis, sipas aktit të papa Urbanit V. (23.XI.1311) ka qenë i vendosur Aleks Albani nga Kruja. Ka pasur Arbërorë, edhe kudo tjetër edhe pa emërtimin nacional. Sipas Ivan Markoviq, kemi një kyiipeshkv të Tivarit, Micheli 1282 -1298 që lidhet me nacionalitetin e tij Albanesis e shumë të tjerë.

Pastaj, Arbëria si shtrirje gjeografike, në shënimet papnore, si, “Regnum Albanie” llogaritet duke filluar nga Gjiri i Kotorrit e duke vazhduar më pas lumit Drilone (Drini i Matit) në Epirin e Ri e në vazhdim. Po kështu hapsira nga Kotorri deri Durrës, në dokumente Veneciane permendet si: . Albanian Veneciane, (Arberia Veneciane) nga viti 1443 – 1797.

Përfundim:

Populli Arbërore, në këto manastire apo me vonë siç quhen kuvende, përveç se aty fisnikëronte shpirtin e tij me lutje, ai aty merrte diturin e gjithanshme, fetare, humane e patriotike, siç ishin: gojëtaria, shkrim-leximi, letërsia, shkencat artistike, natyrore të humanizmit etj. Të gjitha këto pothuajse bëheshin nën moton e Shën Benediktit: “Ora et labora” Në këtë pjesë të Shqipërisë veriore ku janë financuar ndërtimet e objekteve edhe pse në të kaluarën kanë qenë nen pushtimin serb, kjo zonë asnjë herë nuk ka ndryshuar besimin dhe as gjuhen e tyre shqipe, do shprehej, Theodor Ippen.