Nga Rafael Floqi/

Në të kaluarën e largët, Pashkët kanë qenë festë e rëndësishme në kalendarin e shumë kulturave dhe besimeve të ndryshme. Për disa, ajo është një festë e krishterë që shënon ringjalljen e Jezu Krishtit, ndërsa për të tjerë, ajo ka kuptime të tjera simbolike që lidhen me fillimin e pranverës dhe ringjalljen e natyrës. Por, çfarë do të thotë Pashkët për ne sot, në kohën tonë të modernitetit dhe diversitetit kulturor?

Pashkët sot janë një ngjarje që shënohet nga një ndjenjë e bashkëpunimit dhe solidaritetit njerëzor. Në një botë ku dallimet kulturore, fetare dhe sociale janë gjithnjë e më të dukshme, Pashkët na kujtojnë rëndësinë e respektit dhe tolerancës ndaj njëri-tjetrit. Në vend që të fokusohemi vetëm në aspektet fetare të kësaj feste, mund të shohim Pashkët si një kohë për të përjetuar vlerat e mirësjelljes, dashurisë dhe përkushtimit ndaj njëri-tjetrit, pavarësisht nga besimet dhe traditat tona individuale.

Pashkët gjithashtu përfaqësojnë një kohë për ringjallje personale dhe për rishikim të jetës sonë. Në një botë ku shpejtësia dhe ngarkesa e jetës moderne mund të na zbatojnë nga qëllimet tona më të thella dhe ndjenjat tona më të theksuara, Pashkët ofrojnë një mundësi për të ndalur, reflektuar dhe përqendruar vëmendjen në atë që vërtetë është e rëndësishme. Ato na inkurajojnë të rivlerësojmë marrëdhëniet tona, të kujdesemi për të tjerët dhe të shprehim mirënjohje për jetën tonë dhe për dhuratat që na jep.

Në një nivel më praktik, Pashkët janë një kohë për të shkëputur prej rutinës së përditshme dhe për të festuar me familjen dhe miqtë. Ato na ofrojnë një mundësi për të krijuar kujtime të paharrueshme dhe për të përjetuar momente të veçanta së bashku. Pavarësisht nëse këndojmë këngë tradicionale, zbatojmë tradita të lashta, apo thjesht relaksohemi në një atmosferë të gëzuar dhe të qetë, Pashkët na japin një shkallë përgjegjësie për të kaluar kohën me dashuri dhe gëzim.

Në përfundim, kuptimi i sotëm i Pashkëve është një kombinim i elementëve të shumëllojshëm: është respekti për traditat dhe besimet, solidariteti ndaj njëri-tjetrit, reflektimi personal dhe përjetimi i momenteve të kënaqshme me familjen dhe miqtë. Në një botë të ndryshueshme dhe të komplikuar, Pashkët na kujtojnë se përtej dallimeve të dukshme, ne kemi shumë më shumë që na bashkon sesa ç’na ndan.

Cili është kuptimi i vërtetë i Pashkëve? Pse festohet?

Çfarë është Pashkët? Mësoni më shumë rreth kuptimit të krishterë të Pashkëve, lidhjes së saj me një festë pagane pranverore dhe pse festohet sot!

Çfarë është Pashkët? Pashka është një nga festat qendrore, ose ditët e shenjta, të krishterimit. Ajo nderon Ringjalljen e Jezusit tre ditë pas vdekjes së Tij me kryqëzim. Për shumë kisha të krishtera, Pashka është përfundimi i gëzueshëm i sezonit të Kreshmës së lutjes së përkushtuar, agjërimit dhe pendimit.

Së bashku me Lindjen e Krishtit, Pashka është një nga festimet më të rëndësishme në kalendarin e krishterë. Është kur të krishterët lavdërojnë dhe falënderojnë për Ringjalljen e Jezu Krishtit. Pas kryqëzimit, vdekjes dhe varrimit të Tij, Krishti u ngrit nga varri tre ditë më vonë. Me këtë, Ai e mundi vdekjen dhe na shpengoi nga mëkati.

Këtë vit, Pashkët do të jenë më 31 mars 2024. Zbuloni orarin e plotë të festave për Javën e Shenjtë 2024.

Për shkak se kisha nuk e festoi Pashkën deri në një moment të caktuar, për shkak të përndjekjes që përjetoi kisha në shekujt e parë, krijimi i krishterë i festës ndodhi pothuajse në të njëjtën kohë kur një festë tjetër pagane ishte në lëvizje të plotë. Megjithatë, ne përpiqemi që në këtë festë të kremtojmë fitoren e Zotit mbi varrin. Në këtë artikull, ne do të shqyrtojmë kuptimin e fjalës Pashkë, shoqatat pagane të festës dhe çfarë do të thotë festa për të krishterët sot.

Çfarë është festimi i Pashkëve?

Pashka është një festë e përvitshme e krishterë që nderon ringjalljen e Jezu Krishtit. Tradicionalisht vërehet të dielën e parë pas hënës së plotë fillestare pas ekuinoksit pranveror, me kohën e përcaktuar nga tabela specifike të lidhura me kalendarin Gregorian në kishat perëndimore dhe me kalendarin Julian në kishat ortodokse. Njihet edhe si e diela e Pashkëve, dita kushtuar përkujtimit të kësaj feste.

Enciklopedia Standarde Ndërkombëtare e Biblës jep referenca biblike për “Pashkët”, duke thënë:

“Fjala nuk gjendet siç duhet në Shkrim, megjithëse Versioni i Mbretit Xhejms e ka në Veprat e Apostujve 12:4 ku qëndron për Pashkën, siç është përkthyer me të drejtë në Versionin e Rishikuar (Britanisht dhe Amerikan). Nuk ka asnjë gjurmë të kremtimit të Pashkëve në Dhiatën e Re, megjithëse disa do të shihnin një sugjerim të tij në 1 Korintasve 5:7. Të krishterët hebrenj në kishën e hershme vazhduan të kremtonin Pashkën, duke e konsideruar Krishtin si qengjin e vërtetë të Pashkëve, dhe kjo natyrisht kaloi në një përkujtim të vdekja dhe ringjallja e Zotit tonë ose një festë e Pashkëve.”

Merrni udhëzuesin tuaj falas të Lutjeve të Pashkëve dhe Shkrimeve për të reflektuar mbi kuptimin dhe rëndësinë e ringjalljes së Jezusit.

Çfarë do të thotë “Pashkë” dhe nga erdhi?

Siç do të shqyrtojmë në këtë artikull, dita e shenjtë e Pashkëve përkoi me disa festa pagane. Ajo rrjedh nga shqiptimi i fjales Passover, në Aramaic si shqiptim i fjalës në hebraisht Pesach. Por në gjuhët saksone sipas Easton’s Bible Dictionary, emri «Pashkë» rrjedh nga «Eostre», «fillimisht një fjalë saksone (Eostre), që tregonte një perëndeshë të saksonëve, për nder të së cilës ofroheshin flijime në kohën e Pashkës.

Një probabilitet tjetër është eostur, eastur ose ostara norvegjeze, që do të thotë “stina e diellit në rritje” ose “stina e lindjes së re”. Fjala lindje vjen nga të njëjtat rrënjë. Në këtë rast, Easter Pashkët do të lidheshin me ndryshimin e stinës.

Një shpjegim më i fundit dhe kompleks vjen nga sfondi i krishterë i Pashkëve dhe jo nga pagani. Emri i hershëm latin për javën e Pashkëve ishte hebdomada alba ose “java e bardhë”, ndërsa e diela pas ditës së Pashkëve quhej Dominica në albis nga rrobat e bardha të atyre që ishin pagëzuar rishtas. Fjala alba është latine, si për të bardhë ashtu edhe për agim. Njerëzit që flisnin gjermanishten e vjetër të lartë bënë një gabim në përkthimin e tyre dhe përdorën një fjalë shumës për agim, ostarun, në vend të një shumësi për të bardhën. Nga ostarun marrim Osternin gjerman dhe Pashkën angleze.

Çfarë ngjarje ka ndodhur në Pashkë?

Pashkët festohen nga të krishterët për të përkujtuar ringjalljen e Jezu Krishtit nga të vdekurit, siç përshkruhet në Testamentin e Ri të Biblës. Sipas besimeve të krishtera, Jezusi u kryqëzua të Premten e Madhe, dhe tre ditë më vonë, të Dielën e Pashkëve, Ai u ngrit nga të vdekurit, duke simbolizuar fitoren mbi mëkatin dhe vdekjen.

Sipas rrëfimeve të Dhiatës së Re, e diela e Pashkëve filloi me agimin e një dite të re, pas kryqëzimit të trishtuar të Jezusit të Premten e Madhe. Ndërsa dielli po lindte, gratë që kishin ndjekur Jezusin, duke përfshirë Maria Magdalenën, Marinë, nënën e Jakobit dhe Salomën, shkuan drejt varrit ku ishte vendosur Jezusi. Me të mbërritur, ata zbuluan se guri ishte rrokullisur nga hyrja dhe varri bosh.

Ky zbulim i rëndësishëm u shoqërua me shfaqjen e engjëjve që shpallën lajmin befasues: “Ai nuk është këtu; ai u ringjall, ashtu siç tha” (Mateu 28:6). Të pushtuara nga frika dhe habia, gratë nxituan për të ndarë lajmin e pabesueshëm me dishepujt. Ndërkohë, vetë Jezusi iu shfaq Maria Magdalenës pranë varrit, dhe më vonë pasuesve të tjerë, duke përfshirë dy dishepuj në rrugën për në Emaus dhe dishepujve të mbledhur në Jerusalem.

Ringjallja e Jezu Krishtit të dielën e Pashkëve është gurthemeli i besimit të krishterë, duke nënkuptuar përmbushjen e planit të Perëndisë për shëlbimin dhe duke u ofruar besimtarëve premtimin e jetës së përjetshme. Është një ditë gëzimi dhe shprese të pamasë, ndërsa të krishterët festojnë fitoren e dritës mbi errësirën, jetën mbi vdekjen dhe triumfin e dashurisë së Zotit për njerëzimin. E diela e Pashkëve shërben si një kujtesë e thellë e fuqisë transformuese të besimit dhe mesazhit të qëndrueshëm të shpresës që rezonon gjatë gjithë epokave.

Pashka konsiderohet festa më e rëndësishme dhe më e gëzueshme në kalendarin liturgjik të krishterë. Është një kohë që të krishterët të reflektojnë mbi rëndësinë e sakrificës së Jezusit dhe premtimin e jetës së përjetshme. Ringjallja shihet si një doktrinë qendrore e krishterimit, duke theksuar shpresën dhe shëlbimin e ofruar nëpërmjet besimit në Jezu Krishtin.

Pse të krishterët festojnë Pashkët?

Rëndësia e Pashkëve është triumfi i Jezu Krishtit mbi vdekjen. Ringjallja e tij nënkupton jetën e përjetshme që u jepet të gjithë atyre që besojnë në Të. Qëllimi i Pashkëve nënkupton gjithashtu konfirmimin e plotë të gjithçkaje që Jezusi mësoi dhe predikoi gjatë shërbesës së Tij trevjeçare. Nëse Ai nuk do të ishte ringjallur nga të vdekurit ose thjesht do të kishte vdekur dhe nuk do të ishte ringjallur, Ai do të konsiderohej vetëm si një mësues ose profet tjetër. Megjithatë, ringjallja e Tij i qortoi të gjitha këto dhe siguroi prova përfundimtare dhe të pamohueshme se Ai ishte Biri i Perëndisë dhe se Ai e kishte mposhtur vdekjen një herë e përgjithmonë.

Ringjallja e Jezu Krishtit nga të vdekurit është thelbi i ungjillit të krishterë. Shën Pali thotë se nëse Krishti nuk është ringjallur prej së vdekurish, atëherë predikimi dhe shpresa jonë janë të kota (1 Kor. 15:14). Sigurisht, pa ringjalljen, nuk do të kishte predikim apo besim të krishterë. Apostujt e Krishtit do të kishin vazhduar si grupi i dëshpëruar, të cilin Ungjilli i Gjonit e përshkruan si të fshehur nga frika e judenjve. Ata ishin në dëshpërim të plotë derisa takuan Krishtin e ringjallur (Gjoni 20:19). Pastaj ata prekën plagët e gozhdëve dhe shtizës së Krishtit; hëngrën dhe pinin me Të. Ringjallja u bë themeli i gjithçkaje që ata thanë dhe bënë (Veprat e Apostujve 2-4): “…sepse fryma nuk ka mish dhe kocka, siç e shihni se unë kam” (Luka 24:39).

Ringjallja pohon Jezusin e Nazaretit si Mesia i profetizuar i Izraelit dhe Mbret dhe Zot i një Jerusalemi të ri: një qiell të ri dhe një tokë të re.

Origjina pagane e ‘Pashkëve’

Festimi i Pashkëve ka disa lidhje me traditat parakristiane, pagane, veçanërisht në simbolikën që lidhet me pranverën dhe pjellorinë. Koha e Pashkëve, për shembull, përkon me ardhjen e pranverës në hemisferën veriore. Shumë kultura të lashta festuan ardhjen e pranverës si një kohë rinovimi, rritjeje dhe pjellorisë.

Një festë e dukshme pagane që ndan disa ngjashmëri me Pashkët është festivali i Eostre ose Ostara. Eostre ishte një perëndeshë pagane e lidhur me pranverën dhe pjellorinë, dhe festa e saj festohej rreth ekuinoksit të pranverës. Disa studiues sugjerojnë se emri “Pashkë” mund të ketë ardhur nga Eostre.

Për më tepër, disa simbole dhe zakone të lidhura me Pashkët, si vezët dhe lepujt, kanë rrënjë në traditat pagane. Vezët, për shembull, janë përdorur shpesh si simbole të pjellorisë dhe rilindjes në kultura të ndryshme antike.

Ndërsa ka ndikime pagane në simbolet dhe kohën e Pashkëve, kremtimi i krishterë i ringjalljes së Jezu Krishtit mbetet fokusi qendror dhe kryesor i festës për të krishterët. Me kalimin e kohës, ndërsa krishterimi u përhap dhe përvetësoi zakonet lokale, disa nga këto tradita u ndërthurën me festën e Pashkëve. Është e rëndësishme të theksohet se rëndësia fetare e Pashkëve për të krishterët përqendrohet në tregimin e ringjalljes nga Dhiata e Re.

Lidhja e lepurushit të Pashkëve me krishtërimin

Origjina e lepurushit të Pashkëve daton në shekullin e 13-të në Gjermani. Populli gjerman, i njohur si Teutonët, adhuronte perënditë dhe perëndeshat pagane. Një perëndeshë e tillë ishte Eostra (e njohur ndryshe si Ostara ose Eostre). Ajo u nderua si perëndeshë e pjellorisë dhe pranverës. Fjala “Pashkë” e gjen etimologjinë e saj nga emri i perëndeshës.

Për shkak të prirjeve të tij pjellore të mbarështimit, lepuri u bë një simbol për Eostrën. Në vitin 595 pas Krishtit, Papa Gregori dërgoi murgj romakë për të konvertuar anglo-saksonët. Anglo-saksonët, si paraardhësit gjermanë, festuan Eostrën. Kur u kthyen në besim, ata pranuan kremtimin e ringjalljes së Jezu Krishtit në Pashkëende vazhdon festimi i rinovimit pranveror dhe simbolika e lepurit.

Për të krishterët në mbarë botën, rëndësia e Pashkëve është lavdërimi dhe njohja e ringjalljes së Jezu Krishtit nga të vdekurit dhe sigurimet e Tij të lavdishme për jetën e përjetshme për të gjithë ata që besojnë në Të. Ndërsa ka shumë tradita jo-fetare, të tilla si lepurushi i Pashkëve, shporta me karamele dhe gjuetia e vezëve të Pashkëve, ka edhe tradita domethënëse për të krishterët sot. Disa përfshijnë: Shërbimet e lindjes së diellit – shumë kisha takohen në një kohë të veçantë shërbimi të lindjes së diellit për të festuar shpëtimtarin e ringjallur Rrotullat e ringjalljes janë një mënyrë e lezetshme për t’u mësuar fëmijëve për varrin bosh të Jezusit. Rrotullat e ringjalljes piqen me një marshmallow të madh brenda që zhduket gjatë pjekjes, duke simbolizuar varrin bosh të Jezusit!

Zambakët e Pashkëve mund të gjenden duke dekoruar kishat dhe shtëpitë si një kujtesë e pastërtisë së sakrificës së Jezusit dhe jetës së re që kemi përmes ringjalljes së tij.

Vargje biblike për Pashkët dhe Ringjalljen e Jezusit

I bekuar qoftë Perëndia dhe Ati i Zotit tonë Jezu Krisht! Sipas mëshirës së tij të madhe, ai na bëri të rilindim për një shpresë të gjallë nëpërmjet ringjalljes së Jezu Krishtit nga të vdekurit – 1 Pjetrit 1:3 ESV

Ne festojmë Pashkët sepse kjo festë pranon se ne mund të vdesim sipas mënyrës sonë të vjetër të të jetuarit dhe të ringjallemi në jetën tonë të re me Krishtin. Krishtërimi kërkon një vdekje për veten. Por ringjallja që përjetojmë në kuptimin shpirtëror dhe ringjallja e trupit që nuk duhet ta përjetojmë ende na japin arsye të mjaftueshme për të festuar.

Jezusi i tha: “Unë jam ringjallja dhe jeta. Kushdo që beson në mua, edhe sikur të vdesë, do të jetojë, – Gjoni 11:25 ESV

Ne kemi besim të plotë se çfarëdo që të ndodhë me ne në këtë Tokë, ne mund të përjetojmë gëzim të përjetshëm me Perëndinë në parajsë. Nuk është çudi që shumë vëllezër dhe motra vazhdojnë ta lavdërojnë Jezusin edhe kur përjetojnë përndjekje dhe martirizim. Sepse ne kemi një shpresë dhe premtim më të madh se jeta tokësore.

Sepse, nëse rrëfeni me gojën tuaj se Jezusi është Zot dhe besoni në zemrën tuaj se Zoti e ringjalli prej së vdekurish, do të shpëtoheni. – Romakëve 10:9

Është pjesë përbërëse e besimit tonë që ne të besojmë në Ringjallje. Besimi ynë nuk ka themel nëse nuk besojmë se Jezusi u ringjall atë të dielën e Pashkëve.

Në një nivel më praktik, Pashkët janë një kohë për të shkëputur prej rutinës së përditshme dhe për të festuar me familjen dhe miqtë. Ato na ofrojnë një mundësi për të krijuar kujtime të paharrueshme dhe për të përjetuar momente të veçanta së bashku. Pavarësisht nëse këndojmë këngë tradicionale, zbatojmë tradita të lashta, apo thjesht relaksohemi në një atmosferë të gëzuar dhe të qetë, Pashkët na japin një shkallë përgjegjësie për të kaluar kohën me dashuri dhe gëzim.

Në përfundim, kuptimi i sotëm i Pashkëve është një kombinim i elementëve të shumëllojshëm: është respekti për traditat dhe besimet, solidariteti ndaj njëri-tjetrit, reflektimi personal dhe përjetimi i momenteve të kënaqshme me familjen dhe miqtë. Në një botë të ndryshueshme dhe të komplikuar, Pashkët na kujtojnë se përtej dallimeve të dukshme, ne kemi shumë më shumë që na bashkon sesa ç’na ndan.

Kosta Nake/

(Romani “Rrëfenjat e Amerikës” i Pëllumb Kullës, botimi i tretë, Tiranë Toena, 2022).

Poeti Ervin Hatibi që në vitin 2013 ka shkruar një analizë të shkëlqyer që i bashkëngjitet këtij botimi, nga e cila po citoj: “…me një kulturë kinematografike të dialogut, Pëllumb Kulla ka arritur të na japë një Shqipëri paralele, ose një Amerikë të tillë, brenda të cilës endet Peçoja njujorkez, një binjak po aq naiv e romantik i Markovaldos së Italo Kalvinos… një koleg, variant soft, korçar dhe jo psikopat i Di Niros në “Taxi-driver”… (f.365-366)

E folmja e Devollit ka shërbyer si lëndë e parë gjuhësore për veprën dhe si brumë stilistik i saj në atë masë që nuk mund ta mendosh se një vepër letrare mund të shkruhet fund e krye në dialekt ose nëndialekt. Shkrimtari Preç Zogaj në pasthënie jep një shpjegim për këto kur shkruan se “…po të provosh t’i lexosh në normën letrare, të duket se rrëfenjat e Peços humbasin më shumë se gjysmën e bukurisë.” (f.369)

Në fillim të pjesës së dytë, vetë autori ka dhënë një shpjegim të tërthortë për këtë zgjedhje gjuhësore nëpërmjet protagonistit Peço Jani: “Po ç’është ajo gjuhë që më ke vënë në gojë, prefesor?! Aaaa! Të lutem shumë! unë, kur të qaj tërë, kam qenë një nga nxënsit më të mirë të gjimnazit të Korçës, kurse aty në tregimet që shkruan ti, unë dukem më i humburi i të humburve, më fshatar i fshatarëve dhe më i ndyri i të ndyrëve nga tërë ata që flasin shqip në këtë botë! Sikur më ka kafshuar gjuhën gjarpri, o i …fsha t’ëmën!” (f.221)

Ndryshe nga analistët që përmenda, kam një këndvështrim të ndryshëm për konceptimin dhe kompozimin e librit, pasi shoh një ngjashmëri me “Don Kishotin” e Servantesit, me dy transformime të mëdha: I pari, Rosinanti i Don Kishotit i shndërruar në “Limuzinë”, i dyti mbi shpinë ka përherë Peço Janin, një Sanço Panço i cili merr në vithe të makinës një galeri udhëtarësh që mund të kenë ndonjë tipar të përbashkët me Don Kishotin. Të gjithë së bashku sjellin një tablo plot ngjyra të fatit të shqiptarëve në të dy anët e Atlantikut të cilët e kanë pothuaj të pamundur të shkëputen nga joshja dhe mendësia e vendlindjes. Uniteti i romanit është siguruar duke ia besuar rrëfimin Peço Janit, një devolliu real ose imagjinar, gjë që i jep dorë autorit të shfrytëzojë aftësinë e të folmes së Devollit sa për shprehësi aq edhe përftesa satirike dhe humoristike. Siç paralajmërohet që në titull, kapitujt janë zëvendësuar me rrëfenja dhe secila ka brenda vetes një ose disa situata kontraverse që sjellin keqkuptime në mjedisin amerikan, rrjedhimisht lexuesi shqiptar e këqyr herë si një gjerdan qyfyresh, herë si një zinxhir brengash. Në pasfjalën e autorit pohohet natyra e dyfishtë e këtyre rrëfimeve: “Në këtë libër gjenden faqe që sjellin gaz, por nuk ka qenë ky qëllimi im fillestar.” Por ka dhe lexues “që më kanë thënë se disa prej këtyre rrëfenjave i kanë lexuar përmes lotëve. Jo që ua poat shkaktuar gazi, por dhimbja.” (f.379)

Rrëfenjat nuk kanë një rend kronologjik, mjedisi ku lëviz Peço Jani alternohet në mënyrë asimetrike mes Nju Jorkut dhe Korçës dhe në ndonjë rast kalon edhe në Greqi nëpërmjet rrëfimeve të emigrantëve që e kanë filluar prej andej udhët e mundimit; tematika është mjaft e gjerë, karakteret mund të shfaqen para syve të rrëfenjësit më shumë se një herë.

Rrëfenja e njëzet e nëntë ka një vështrim të Amerikës me syrin e emigrantit i cili mbetet gojëhapur nga shpejtësia me të cilën zhvillohet teknologjia dhe me dembelizmin që shkon në kahje të kundërt me të. Po për Benin, “nip pe motre” të Peço Janit, Amerika mbetet jo vetëm një ëndërr, por edhe një zbulim i detajuar virtual, falë përparimeve të shkencës dhe teknologjisë kopmjuterike. Në antitezë me Benin, emigrantët që ëndrrën amerikane e kanë kthyer në realitet, provojnë të improvizojnë një copëz Shqipërie në Amerikë, siç ndodh me dasmën, ku ndarja e nuses me familjarët për policinë e Nju Jorkut intrepretohet si akt dhune.

Në Amerikë ka patur një emigracion të hershëm që lidhet me shkaqe politike, me pasojat e Luftës së Dytë Botërore dhe vendosjen e regjimit komunist në Shqipëri. Përveç Europës, edhe në Amerikë ka patur qeveri hije, me kryeministër e ministra, por këta shfaqen në pozita qesharake, pasi duhet të bëjnë punë të rëndomta dhe janë në varësi të punëdhënësve; kjo bën që ministri në hije Xhipe nuk shkon në varrimin e kryeministrit në hije Emin Brahimllari; kjo bën që krekosja politike t’i bëjë kokulur ekonimikisht. Këtyre politikanëve të hershëm u shërbejnë si kornizë dekorative edhe politikanët e rinj të viteve të tranzicionit që luajnë herë pas here me kartën amerikane duke kryer vizita ku nuk i priste askush.

Ndërrimet e emrave në Greqi dhe përshtatjet e tyre në Itali, kthehen në dukuri që përfton humor edhe në Amerikë. Bardha, jo vetëm është kthyer në Barbara, por ngaqë nuk flet asnjë fjalë shqip, i bën burrat shqiptarë ta lëshojnë gojën në prani të saj me fjalë seksuale që do t’i bënin të skuqeshin edhe muret. Edhe Lulja e ka kthyer emrin në Roza, por ajo ka një problem më të madh – nuk do të martohet me shqiptarë, i duhet amerikan për të siguruar edhe legalizimin e vet, nga ana tjetër stoicizmi i saj për një martesë dinjitoze shkrihet si sheqeri në ujë kur shikon filma porno. Fati i ka rezervuar Papin, edhe pse pritja e tij zgjatet e zgjatet dhe ëndrra realizohet në mënyrë të beftë. Një komedi keqkuptimesh prodhon qenia pa dokumenta e Zikes prej disa vitesh, status që mund të ndryshojë në se martohet formalisht me të shoqen e kushëririt Nikollaq. Komedia vazhdon me faqen tjetër të mësallës kur Nikollaqi vjen në Shqipëri e martohet formalisht me Milkën, të shoqen e Zikes, për ta marrë në Amerikë.

Hetuesi emigrant Taqo fajëson viktimat që pranuan akuza të paqena duke ia zgjatur jetën diktaturës dhe këtu grotesku nuk të bën aspak për të qeshur. Taqua rishfaqet edhe në fund të librit, me kohët që i janë trazuar keqas në trurin e rrjedhur dhe hetuesi i shfaqjes së parë deklaron se ka qenë i persekutuar dhe ka punuar në ndërtim.

Peço Jani hedh dritë mbi natyrën komerciale të marrëdhënieve me amerikanët, ai mendon se pas çdo lavdërimi fshihet diçka që është për të shitur, por takimi me mësuesin Shorni merr një kthesë të pabesueshme, kur ia dhuron kitarën Fatlumit, djalit të Peços si shpërblim për një pritje miqësore të një fëmije shqiptar kur ishte për vizitë në Shqipëri.

Ardhja e parë e Peços në Shqipëri i jep mundësi autorit të sjellë atmosferën e viteve të para të tranzicionit kur nuk njihej celulari, nuk ishte shtrirë rrjeti i antenave telefonike dhe shërbimi ofrohej privatisht nga ata që kishin kthyer nga Greqia me këtë pajisje që shfrytëzonte valët që vinin në pika të caktuara duke i detyruar fshatarët të bënin një lëvizje të ngjashme me pelegrinazhin. Kjo krijon një atmosferë gazmore me bisedat me zë të lartë që hedhin për konsum publik të palarat e shtëpisë.

Në ardhjen e radhës Peçua kalon në doganë 43 mijë dollarë të padeklaruar duke i fshehur në mbathje. Topi i maskuar i parave ka krijuar një joshje seksuale për gratë, siç ndodh me bullgarkën, por e vë Peçon në pozitë të vështirë dhe në rrezik të zbulimit të dollarëve kur i propozohet garë pallash nga një polic shqiptar i kontrollit. Përmes groteskut përcillet ftesa e dasmës në Shqipëri ku Peços i bëhet nder i veçantë për dollarët e tij, darovat për nusen dhe përfshirja me lezet në garën e çmendur se kush do t’i hedhë orkestrës më shumë para.

Si një intermexo e dhimbshme mes udhëtimeve të Peços në Shqipëri ndërkallet ai i Erzen Kryeziut, atdhetari nga Kosoava që merr me vete të birin për të përmbushur një amanet, por bie në një rrjetë hajdutësh që sa futet në doganën e Qafë Thanës, ku nuk mund të kalosh pa lyer rrotën e qerres; kur kërkon të strehohet në një hotel dhe përfundon te një kambist mashtrues; kur ulet në një lokal dhe del prej tij për të parë që makinën ia kanë grabitur. Djali Frashër më kot pret që i ati t’i zbulojë Shqipërinë idilike hyjnore, sepse pas çdo ndalese vjen shprehja “do dhe ca” deri sa dalin në Hanin e Hotit.

Xha Jazua është emigranti më i veçantë, sepse skleroza ia ka përzier kohët. “Kujtesa e tij, si ndonjë dhi e egër, harbon në të gjitha skërkat e pllajat e jetës së plakut: partizan, oficer në ushtri, kryetar kooperative, pastaj i deklasuar… Harbon dhia, harbon, por gjene te pllaja e partizanit vete qëndron.” (f.126) Oficeri i rrjedhur mendon se është detyra e partizanëve të pastrojnë edhe Nju Jorkun nga gjermanët që s’janë veçse punonjës të ambasadës. Fantazia vazhdon me dorëzim armësh, me plotësim formularësh e pritje afatesh. Një lloj tjetër pushtimi i ndodh Amerikës në sytë e Papit naiv, një pushtim “avash-avash me dhelpëri të madhe”, pushtim me bileta duke përdorur “aropllanët e saj” me sloganin: “O burra, kush e do Shqipërinë, të niset për Amerikë, ce do na e zenë të tjerët!” (f.231) Shqiptarët bëhen kontributorë të mëdhenj të përparimit të Amerikës kur, si Ylli pe Devolli, lënë për një natë mijëra dollarë në kazinonë e Atllantik Sitit; shqiptarët dhe europianët e tjerë si Papi dhe Xhani, bëhen kontributorë si gjahtarë që i blenë fazanët dhe shkojnë e paguajnë në rezervat për t’i vrarë fazanët e blerë. Shqiptarët bëhen të famshëm, si Zikja me Fordin e tij të vjetër, që guxon ta përshkojë Amerikën nga Lindja në Perëndim në kërkim të një pune, pa ditur të komunikojë në anglisht dhe pa ditur të orientohet me tabelat rrugore. Shqiptarët shquhen edhe në fushën e artit, si pikturisti Ndreçkë, i cili hap ekspozitën vetjake ku fton ambasadorin shqiptar dhe bën thirrje që veprat të shiten në ankand për t’u dërguar në Kosovë, kurse paratë të derdhen në llogarinë e Ndreçkës. Si shumë shkrimtarë e artistë në Shqipëri, edhe Ndreçka i lëpihet përfaqësuesit të shtetit duke i premtuar ta futë portretin e tij në vend të ambasadorit të mëparshëm me shpresë se do t’i hidhet ndonjë llokmë. Tabloja e krijuesve pasurohet me gjeneralin e dënuar që ka vendosur të botojë kujtimet e veta në Shqipëri. “Ne ishmë gjeneralë pe lecke dhe i hanim munë Enver Hoxhës.” (f.275) Dorëshkrimi i tij jo vetëm ndesh në kundërshtimin e gruas dhe djemve për t’u bërë publik, sepse përmend emrat e vërtetë të persekutorëve, por e fut në telashe dhe Peçon që përfundon i varur me kokëposhtë në një vend të fshehtë, sepse është i vetmi njeri që e ka lexuar dorëshkrimin dhe mund t’ia zbulojë botës të vërtetat e rrezikshme.

Pasi i ka ndjekur shqiptarët këmba-këmbës rrugëve të Nju Jorkut dhe jo vetëm, Peço Jani rezervon një kuti me llokume edhe për ngjarjet e familjes së vet. Kontakti i përditshëm i tij me amerikanët vjen nëpërmjet Xhorxhit, bosit të shoferëve dhe dispeçeres Elisa; dashuritë dhe xhelozitë e bëjnë Peçon të marrë një puthje nga Elisa dhe të ngjallë xhelozinë e Rezartës. Gruaja e Peços bëhet shqiptarja e parë që sfidon anglishten duke u mësuar fëmijëve amerikanë shprehje mohuese shqip me fjalën kyç “mos!” dhe arrin të kthejë vendimin e zotit të shtëpisë për largim nga puna. Nga ana tjetër Rezarta kthehet në viktimë e mosnjohjes së anglishtes kur në ballafaqimin me mësuesen e Fatlumit, është i biri që bën përkthyesin mes të dy grave dhe e shtrembëron bisedën duke e përshtatur në lavdërime për veten. Fatlumi pas lidhjes me një vajzë kineze, të cilën e ndjek me qindra kilometra larg, i ofrohet një mundësi lidhjeje e re, pasi Peçoja, duke çuar dikë në një hotel, njihet me pronaren që kishte një vajzë dhe ishte e gatshme t’i jepte Fatlumit për ta shpëtuar nga shoqëria me vajza lesbike. Po kësaj krushqie i has sharra në gozhdë se del problemi kush do t’i paguajë dollarët për shpenzimet e benzinës që kërkon realizimi i takimeve mes të rinjve. Peçoja i ka rezervuar vetes një vend të veçantë nderi kur nga goja e tij dalin fjalët lapidare: “Ah, bre, të mira janë këto nënat shqiptare, të mira, por kanë veç një të metë të madhe: pjellën më shumë kumandantë se ushtarë!” (f.311) Mirëpo shtypi amerikan autorësinë e kësaj thënie ia kalon Faik Konicës dhe Peço Jani vjen posaçërisht në Shqipëri, madje troket deri në dyert qeveritare për të marrë autorësinë dhe, kur nuk ia del, e nxjerr inatin me bustin e Faik Konicës duke ia thyer hundën.

*

Pëllumb Kulla ka shfrytëzuar me mjeshtëri veçoritë leksikore të të folmes së Devollit me trajta arkaike dhe huazime, me përdorimin e “ll” në vend të “l”, me mbiemra e pjesore me “ë” tejfundore, etj. Disa nga fjalët karakteristike më të përdorura në këtë roman janë: akoma, alamet, avash/javash, biçim, byrazer, cimbis, një çiçkë, damblla, demek, firomë, gjene, kakapër, karta, leshra, llafosem, llahtarë, llangos, llaps, llastiçkë mbrojtëse, marifet, mesele, e mëngjër nejse, okllahi, pataksem, penxhere, romuze, qerrkë, sebep, sefte, sërë, shuk, teleshmen, tellall, turi, ujdis, ulk, etj. “Ce nuku na ke treguarë, mo byrazer?” (f.43) “Ne vetë ia kishmë varur ulkut mëlçitë në qafë.” (f.104)

Pjesa qëndrore e materialit gjuhësor që shfrytëzohet për humor janë shprehjet me një përdorim të shkujdesur dhe pa doganë të fjalëve tabu për standartin e gjuhës, por që kanë filluar të përdoren gjerësisht në letërsinë artistike në trajtat e plota, pa trepiksha, reagime pakënaqësie, sharje dhe mallkime. “O dë …çkë të s’ëmës” është presidentja e ligjërimit bisedor që nuk mungon pothuajse në asnjë nga 36 rrëfenjat ose zëvendësohet me maskimet “t’ëmën e s’ëmës” ose “t’ëmën-o”.

Shprehje të tjera karakteristike janë: T’u mbylltë e mëndjes, të më bëhesh def, të ma hash munë, nuku ka bythë të rrijë, u bëfsh lëmsh, më thertë mua, mo bythkë, më març pleshtat, e zuri tartakuti, ç’mutin ka?, nuku kish këllqe, u mblodhnë kulumçe, të rëntë dambllaja, nuk i jep dum, leri pordhët, e kam llafnë de/për, në hale të gomerëve të veç, është me zarar, “I bëj mutnë unë, jo fle atje” (f.239) nuk ja zuri llafnë njeri, të pjerdh mu në…, “Hë më të lërofsha” (f.252) “Në të sat’ëme vafsh!” (f.262) tërë dëngla, “më vjen gjyç të flas për vete” (f.323) mos ta pafsha bojën, rospi e mutit, etj.

Përdorimi i prapashtesave zvogëluese dhe përkëdhelëse është një dukuri që përdoret gjithandej në toskërishten e juglindjes, madje në to ka një aktivizim me dorë të lirë të autorit duke e përdorur edhe atje ku nuk ndeshet në të folmen e përditshme: mësuskë, doçkë, dritarkë, njëckë, flamurkë, etj.

SISTEMI FOLJOR

(Shënim: Në fillim janë vendosur fjalët normative të gjuhës dhe pastaj trajtat e të folmes devollite të përdorura në këto vepër.)

Koha e tashme, veta e parë, numri njëjës: shikoj – shëkoj, fluturoj – flytyroj, jeni – ini. “Kot ini munduarë.” (f.52)

Koha e tashme, veta e parë dhe e tretë, numri shumës: ndjekim – ndjekëm, ndjekin – ndjekën, vjedhim – vjedhëm, vjedhin – vjedhën. “Dë duartë kanë koburet që akoma nxjerën tym pe grykave.” (f.30)

Koha e pakryer: haja – hanja, hanim – hamin, dukej – dukshe, dukeshin – dukshin. “Unë nuku kishnja parë donjë zakon si ky. (f.29) “Më pyeti mos më ndodhçe ndonjë njëqind dollarëshe. (f.240)

Koha e kryer e thjeshtë: dola – dolla, dolëm – duallmë, u ktheva – u këtheva, u kthyem – u këthemë, u shtuan – u shtuanë, u mblodhëm – u mblothmë, sollëm – suallmë, ikëm – ikmë, preu – previ, bleu – blevi, kaloi – kalovi, përfshiu – përfshivi, u ula – u unja, u ulëm – u unjmë/u ungjmë/u ulmë. U ulmë e pritmë gjersa ata u ngopnë. (f.41)

Koha më se e kryer veta e parë dhe e tretë shumës: kishim ëndërruar – kishmë ëndëruarë. Sa e kishmë ëndëruarë Amerikën, o prefesor. (f.13)

Mënyra lidhore: Të më vrasësh – të më vraç, sa të dhjesësh – sa të dhjeç, Nuk ta japëm maqinën sëkur të pëlcaç. (f.175) “Raki, bre, që ta pish e të preç pesë minuta, pa të të lerë të marrç prapë frymë! Ama edhe ti, i thashë vetes, sëkur do të hapç dyqan në Bronks, o t’u mbylltë! (f.351)

Pjesorja: laluar – kaluarë, zbërthyer – xbërtherë, shkulur – çkulur.

Përcjellorja: duke qeshur – dyke qeshur.

SISTEMI EMËROR

Rasa emërore, trajta e pashquar: profesor – prefesor, karrige – karike/karekllë, aeroplan – aropllan, xhaketë – xhaqetë/zhaqetë, makinë – maqinë.

Rasa kallëzore, numri njëjës: Devollin – Devollë, zanatin – zanatnë, hurin – hunë, gishtin – gishtnë/gjishtin, të nesërmen – të nesmen. “Ti ia paske krehur bishtnë?” (f.274)

PJESËT E TJERA TË LIGJËRATËS

Përemrat: ai – ay, ndonjë – donjë, tjetër-tjatër, fëmijët e mi – temit. Me këtë taksiçkën teme tashi jam mirë. (f.35) I tregova për ato që the tinë. (f.140)

Mbiemrat: i këtushëm – i këtushmë, e ndershme – e nderçme, i çapluar – i çapluarë.

Ndajfoljet: spanjisht – spanjollçe, pastaj – papastaj/pastajza, zvarrë – xvarë, ca – cazë/cackë, ndonjëherë – donjerë, tani – tashi. Tashi do t’ja shëkoni avazë. (f.52)

Lidhëzat: sepse – ce, prandaj – pandaj/prandajza, sikur – sëkur. Po sëkur është vetëm ky hall këtu! (f.13)

Parafjalët: në – dë, nëpër – dëpër, prej – pe, nën – dënë. Gjashtë kate dënë dhe. (f.13)

Pjesëza: nuk – nuku, mjaft – mja. Xheç na zuri mëngjezi. (f.37) Mënë! Budalla djalë! (f.301)

Gjatë transplantimit duket se ca prëska nga Atlantiku mund të kenë ndikuar në disa rrëshqitje nga e folmja devollite, ose trajta të një rajoni përej Devollit mund të ketë arritur të përzihet si egjra me grurin. Trajta e parë është devollite, tjetra jabanxheshë: gollogash – gollomesh, njëndizë – njëditëzaj, yej – uej. “T’ëmën ky, uej!” (f.229). Në Devoll vazhdon të përdoret parafjala “dë” por autori e ka zbutur me “në”, ndërkohë e ruan te parafjala “dëpër.” Mungon në tekst përemri “yve” që vazhdon të jetë mjaft i përdorur edhe sot.

Bilisht, 20 – 26 mars 2024

Albert Z. ZHOLI/

Jorgo Papingji është një nga poetët më elegant shqiptar si dhe një intelektual me vlera të rralla. I qetë, i qeshur, i dashur e sheh gjithmonë me laps dhe letër në dorë. Me të kam bërë shumë intervista, por edhe biseda miqësore dhe kam ngelur i befasur nga dijet e tij. I madhi Papingji, është një autor dhe poet shqiptar, i njohur për këngët e tij të shumta që morën pjesë në “Festivali i Këngës në RTSH”. Ai ka shkruar 5 këngë fituese në “Festivali i Këngës”, njëri prej të cilave ka marrë pjesë edhe në Festivalin Evropian në vitin 2014. Mban titullin “Mjeshtri i Madh”. Jorgo Papingji ka shkruar mbi 4000 këngë që ruhen në arkivin e tij. Në biseda ai gjithmonë patjetër do ta përcillte emrin e Vlorës disa herë. Ja si shprehet ai në një bisedë telefonike para 1 viti:

“Kam disa muaj që jam në vendlindje, në Vlorën heroike. Jam në Vlorën e Ismail Qemalit aty ku hodha hapat e parë dhe mora aromën e detit që më nxiti për krijimtarinë. Ishte ky qytet fisnik që m’i fali të tëra që unë të merrja penën dhe të krijoja. Vlora është një magji, është diell, hënë, është det, hapësirë, mbushur me stoli dhe vende piktoreske. Vlora më çlodh, më emocionon, më jep krahë dhe më lehtëson nga çdo dhimbje. Ka burra të mençur dhe natyrë përrallore. Nuk do isha ky që jam besoj nëse nuk do të kisha lindur në këtë qytet historik, ku çdo gur ka një ngjarje, ku çdo ditë ka një histori”. Një situatë të vështirë Papingji kaloi në vitin e Covid-19. Nuk e kishte parë kurrë veten të izoluar. Kjo situatë ka qenë tepër e vështirë, tepër e dhimbshme më thoshte shpesh në telefon. Kjo situatë as që ishte menduar pasi e ndau nga shokët, nga miqtë nga aktivitetet, nga krijimtaria e mirëfilltë, nga dasmat, fejesat, nga lëvizjet jashtë atdheut. Ju larguan në përjetësi shumë shokë pa u dhënë lamtumirën si duhet. Çdo ditë e atij viti dëgjoheshin lajme nga më të trishtat, vrasje, zjarre, vdekje, vjedhje, grabitje, largim të rinisë. Shqipëria po varfërohet dhe po plaket më thoshte kur takoheshim. Në disa momente nuk dimë as si të veprojmë. Si duket i kishte ikur ajo iniciativa e dikurshme për të bërë vepra të bukura. Por megjithatë në çdo ditë ka pak diell, ka momente të bukura, kishte situata që e gëzonin. Krijimtaria e largonte nga ky terr që e ka çuar vendin politika. Sa herë dëgjonte në televizione lajme të pabesueshme merrte lapsin. Aty gjente ngushëllim. Aty sikur largonte hallet. Politika jo vetëm si koncept, por edhe si profesion ishte dhe mbetet jashtë shijeve të tija. Kjo s’do të thotë që s’e ndiqte politikën që nuk njihte politikanë. Jo! Përkundrazi, çdo poet është një ndjekës i rregullt i politikës, pasi me krijimet e tij jep një nxitje ndaj popullit, ndryshe nga ajo që bën politika. Por tjetër të miresh dhe tjetër ta ndjekësh. Çdo intelektual duhet ta ndjekë me vëmëndje politikën e vendit të vet. Aq më tepër poetët. Në shumë vende të botës poetët e mëdhenj edhe me tre vargje kanë qenë burim frymëzimi për masat popullore, për të drejtat e tyre dhe për t’i nxitur ata kundër shfrytëzimit. Por ai nuk është marrë direkt me politikë, pasi politika më e mirë për vendin e tij, për kombin e tij është poezia, arti. Një poezi e bukur me frymë atdhetare për të janë sa qindra ligjërata të politikanëve në parlament. Një poezi për Atdheun është sa mijëra fjalë boshe të politikanëve. Sot më tepër se kurrë politika shqiptare duhet t’i thërrasë mendjes për të qenë e qetë, gjakftohtë, korrekte me ligjin dhe Kushtetutën që t’i shërbejë sa më mirë vendit të saj. Politikanët bëjnë ligjet, ata tensionojnë situatën, pasojat i vuan populli, reagon Papingji në biseda. Me ç’të drejtë kjo klasë politike luan me fatin e popullit tonë të shumëvuajtur? Me ç’të drejtë kjo klasë politike acaron situatën që mund të degjenerojë dhe përkeqësohet më tej? Kush jua jep këtë të drejtë të luajnë me jetën e një populli, që iu ka besuar me dëshirë fatet e tij? Jorgo shprehej se “Për mendimin tim kjo klasë politike duhet të largohet pasi janë të njëjtat fytyra për shumë e shumë vjet. Ju lutem, kujdes. Jemi në zgripin e acarimit dhe të humbjes së orientimit. Kujdes, kujdes. Larg zjarrit dhe kokëfortësisë. Larg mendjemadhësisë dhe arrogancës. Larg molotovëve dhe provokimeve. Këtij populli i duhen më shumë libra, këngë, komedi, piktura, pak politikë”. Meraku i tij mbetej cilësia e poezisë. Dhe realisht tregu i lirë i ka prishur shumë punë poezisë. Sot shikon më shumë poetë se kuzhinjerë. Sot kushdo që ka dëshirë boton se nuk ka filtra. Pra, ndaj sot nuk ka tekste. Sot ka fjalë. Poezi do të thotë fjalë e bukur, fjalë e artë, fjalë që të mbërthen. Poezi apo tekst kënge do të thotë: Fjalë magjie. Sot në një tekst kënge ka vetëm 4 fjalë. Kaq! Ku është fjala e magjishme?! Në poezi kur lexon të rrëqethet mishtë. Ngrihesh në këmbë nga emocionet. Kënga ka tekst, ka muzikë, ka këngëtar. Pa tekst të bukur si do të jetë një këngë e bukur?! Poezia ka ngritur në këmbë perandorë, presidentë, kryeministra, një popull. Poezia është fjala më e bukur e zotit. Por sot thoshte Papingji ka më shumë poetë se punëtorë.

Një poet ka thënë; “Ai që nuk i përket atdheut nuk i përket as njerëzimit”. Pra Papingji i përket në radhë të parë atdheut të tij. Ai është një ndjekës i rregullt i zhvillimeve të hapësirës mbarëshqiptare. Sot, shumë gjëra nuk duan shumë koment. Kosova ishte e lënë në harresë nga koha, vjen një ditë dhe fiton pavarësinë edhe pse nuk bashkohet me trungun mëmë. Çamëria është një krahinë po aq martire, po aq e dhimbshme, po aq e diskutueshme. Sot është koha e Çamërisë. Shoh shumë këngëtarë të njohur çamë si Enkeljda Alushi, Sajmir Braho, etj…që i janë përkushtuar kësaj çështjeje dhe ata me zërin e tyre po e bëjnë prezent këtë çështje dhe në organizmat ndërkombëtarë. Kërkimi i një të drejte nëpërmjet një kënge merr një këndvështrim tjetër, paqësor, artistik, që ndoshta sjell më shumë reagim. Kënga të çarmatos por dhe përhapet si vetëtima. Ajo është si zog shtegtar që kalon shumë shpejt kufijtë e vendit…Dhe për këto brenga ai merr penën. Ka shkruar poezi për të gjitha trevat shqiptare, për të gjitha tragjeditë shqiptare. Por ai ka pasur një jetë të vështirë. Ka ecur i vetëm mes halleve. Një poet jetim dhe nga dhimbja ka shkruar ato perla që nuk vdesin kurrë.

Jeta e tij ka një histori të rrallë, një histori të pabesueshme, një histori që përcjell dhimbje të patregueshme. Jorgo Papingji dhe Lefter Gjyli janë dy vlonjatë, baballarët e të cilëve u vranë nga bisha naziste në Mat’hauzen së bashku me 308 burra të tjerë vlonjatë. Arrestimi i tyre u bë në mesnatën e 15 mars 1943, u mbajtën një natë në burgun e Vlorës dhe të nesërmen u nisën për në Prishtinë dhe prej andej në Austri. Jorgo atëherë ishte vetëm 6 muajsh, ndërsa Lefteri vetëm 4 vjeç. Lajmi për vdekjen e baballarëve e morën vesh në qershor 1945 me anë të një liste të Kryqit të Kuq Shqiptar. Ata u rritën pa baba, por nga ana tjetër dhe pse prindërit janë shpallur dëshmor, për të 308 të vrarët vlonjat në Mat’hauzen, nuk ka një lapidar ku fëmijët të vendosnin një lule (pasi ata janë pa varr) …Kur kujtonte fëmijërinë ai lotonte. Ai punonte, sepse artistin e mirë sado ta vlerësosh gjithmonë je i mangët në vlerësim pasi ecën më përpara se koha, i paraprin kohës. Arti ka vlera të pallogaritshme. Asnjë artist nuk mund të thotë në Shqipëri që merr hakun e punës që bën. Megjithatë artistët janë shpirtmëdhenj dhe me këtë gjendje vazhdojnë të shkruajnë dhe krijojnë. I japin njerëzve të thjeshtë gëzim dhe kënaqësi. I tillë ka qenë dhe do mbetet dhe poeti penë artë, Jorgo Papingji. Lamtumirë miku im i mirë! Do na mungosh shumë!

Albert Vataj/

Sot 39 vite më parë, u nda nga jeta Sandër Prosi, zëëmbli i skenës, stomatologu që u bë aktor dhe u magjeps me personalitetin dhe karakteret që ai përjetësoi, me mishërimin që ai u dha roleve dhe jetësoren që ai u mëkoi personazheve, për t’i bërë ata të përgjithmonshëm, në kujtesën dhe admirimin që ushqyem për filmin.

Më 25 mars 1985, ndërsa ishte me xhirimet e filmit “Pranverë e hidhur” të autorëve Luan Rama e Muharrem Fejzo, në qytetin e Durrësit, gjeti vdekjen e papritur, Sandër Prosi. Një vdekje enigmë për të cilën është folur me rezervë të madhe, sikur të prekej një e vërtetë që duhej shtyrë në kohë, e për të cilën duhej folur kur të vinte momenti i duhur.

Por siç tregojnë kolegët dhe familjarët e tij, Sandër Prosi ishte i mbyllur në vetvete. Lidhur me këtë djali i tij Aristidhi në një komunikim për mediat mësohet të jetë shprehur se: ”Babai bënte një jetë të rregullt familjare. Ai nuk pinte alkool, ndonëse frekuentonte zakonisht barin e “Vollgës” dhe atë të katit të tretë në Pallatin e Kulturës, që ishin dhe dy nga lokalet ku ai shkonte zakonisht me kolegët e tij artist, (nga miqtë më të afërt kishte Prokop Mimën e Naim Frashërin) dhe pinte rreth shtatë-tetë kafe në ditë, të cilat i shoqëronte me tre paketa cigaresh”.

Gjithsesi vdekja e tij ishte një humbje për familjen dhe një goditje e beftë për artin tonë skenik. Kishte ikur për të mos qenë më pjesë e kësaj vazhdimësie suksesi, për të dhënë më nga përkushtimi me mish e me shpirt, në përmbushjen e egos profesionale dhe justifikimin e besimit që kishin për t’i besuar atij role të mëdha.

Kinematografia shqiptare pa shumësinë e personazheve të Prosit, pa lojën e tij do të kishte mangët një nga gurët e themeltë të mozaikut të saj. Çdo mungim është një sprovë e bashkëjetimit në amshim, përmes veprës dhe kujtimeve. Çdo ikje është një shndërrim, edhe ajo e Sandër Prosit kësisoj ndodhi, ai tashmë është një mbamëndje e përgjithmonshme e teatrit dhe filmit.

Tek ai fjala shqipe ishte më e bukur, më e ëmbël. Personazhet emblematikë të historisë së kombit shqiptar, rivijnë përmes lojës virtuoze dhe trajtimit shpirtëror të Sandër Prosit, me atë shkëlqimin shpërthimtar. Janë pjesë e ëndjes dhe nostalgjisë, për të ngritur peshë vetëdijen tonë, për të rrokur më fuqishëm të drejtën tonë të krenarisë nacionale!

Dhaskal Todri dhe Ismail Qemali qi ai “ringjalli” s’mund të përsëriten më. Por ne jemi të pasur pasi Sandër Prosi na i ka skalitur në dublat e fimave këto figura, dhe ne kemi pse të mburremi, pse të jemi krenar. Gjithëpoaq të gjitha rolet e Prosit janë ajo gravura e qëndisur me fije shpirti, është ajo panorama magjepsëse që përplotëson dëshirimin për t’u përfshirë dhe përjetuar, pasazh pas pasazhi, episod pas episodi, fuqishëm dhe emocionalisht. Po, ajo që ai la në celuloid dhe memuar ishin dhe do të mbeten një qiell llamburitës me yje, kur ne harroheme në admirim dhe kujtime.

*** Sandër Prosi u lind në 6 janar të vitit 1920 në Shkodër, ku nëna e tij, Aspasia, kishte shkuar për të qëndruar për pak kohë në familjen e saj. Sandri ishte fëmija i fundit i Jovan Prosit, nga tre djem dhe tre vajza që kishte ajo familje e vjetër tiranase me origjinë vllehe dhe kur lindi Sandri, familja e tij banonte në një shtëpi të vjetër në rrugën e “Barrikadave”.

Pas mbarimit të gjimnazit në vitin 1938, Sandri mundi të përfitojë një bursë nga qeveria e Zogut, për të studiuar për stomatologji në një nga universitetet e Vjenës. Në kryeqytetin austriak, ai studio për dy vite, dhe më pas atij i’u ndërpre bursa pas pushtimit italian të Shqipërisë.

Si pasojë e kësaj ai u detyrua që të kthehej në Tiranë, ku herë pas here ndihmonte të vëllanë, Kleanthin në klinikën dentare. Më pas ai shkoi në Bari të Italisë, ku disa nga miqtë e tij anti-fashistë që ishin të internuar aty, i thanë që të mos rikthehej në Tiranë, pasi aty kishte shpërthyer lufta.

Në vitet 1942-43, maturantët e gjimnazit shtetëror të Tiranës, ku midis të cilëve ishte dhe aktori Naim Frashëri, vunë në skenë dramën “Vilhelm Tel”. Për këtë ata kërkuan ndihmën e shokëve të tyre më të rritur, Sandër Prosit dhe Prokop Mimës, të cilët kishin jo më shumë se 3-4 vite që ishin larguar nga shkolla.

Është viti 1947 kohë kur Sandër Prosi do të hidhet në sfidën e aktrimit duke u bërë pjesë e konkursit në Teatrit Popullor, për ta fituar atë. Prej këndej nisi rrugëtimi i tij i gjatë në promovimin e vlerave të tij interpretuese, në aftësinë për të depërtuar thellë në personalitetin dhe konstruktin sentimental të personazheve, të cilët i jetësoi me kaq vërtetësi sa të ngjan sikur ishte vetë që luante historitë e tij. Nuk do të kishte të reshtur ngjitja në skenat e teatrit e futja në sheshgjirimet e filmave për të shënuar kështu 85 role në 75 vepra të autorëve tanë si A.Z. Çajupi, K. Jakova, B. Lëvonja, L. Papa, I. Kadare, T. Laço, R. Pulaha, D. Agolli, Dh. Xhuvani dhe të autorëve të huaj si Shekspiri, Shileri, Çehovi, Karaxhale, Gorki, Brehti etj.

“Ishte i madh edhe në rolet e vogla, mbamendet të jetë shprehur në një përvjetor të ndarjes me të, regjisori Viktor Gjika, pasi për të nuk kishte role të mëdha e të vogla, ai punonte që t’i bënte të mëdha edhe rolet e vogla dhe ja arrinte”. Kritiku Josif Papagjoni mësohet të ketë thënë për Prosin se: “Çdo fjalë e thënë për të nuk është shumë, dhe të gjitha fjalët nuk mjaftojnë për të”. Por ajo çka është e sigurtë, çdo fjalë e thënë është një penel më shumë për të ravijëzuar portretin e tij, Sandër Prosit, kontit të hijshëm të skenës dhe ekranit shqiptar.

Për Pirro Manin, Sandër Prosi ishte ndryshe, askush nuk mund të harrojë që qeshurën e tij të bukur, aq sa edhe fisnike.

Ai e dorëzoi frymën e tij të fundit atëherë kur ende mund të mbushte me emocion përmes lojës virtuoze dhe shpirtit të pasur, të cilin i’a mishëroi të gjithë roleve që e kthyen këtë personalitet në një gurthemel të qenësishëm të teatrit dhe kinematografisë shqiptare.

Për kontributin e tij të madh në zhvillimin e artit tonë skenik e kinematografik ai është nderuar me titullin e lartë “Artist i Popullit”, me çmime të Republikës dhe urdhra e medalje të tjera.

Në 25-vjetorin e vdekjes së tij, aktori i madh Sandër Prosi, u dekorua nga Presidenti i Republikës, me Urdhrin “Nderi i Kombit”, ndërsa në 24 shkurt të vitit 2017, ai u nderua me urdhërin “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”, pas vdekjes

është shëmbëllim i të bukurës, i të fismes, atërores në kujtesën historike të aktrimit dhe memuarin e atyre që jetuan emocionalisht me personazhet që skaliti me pasion e përkushtim. Në përjetësi udhëtoftë ky shpirt i pasur, ky njeri madh, kjo ndërmendje e përgjithmonshme e së bukurës.

Luan Zhegu/

Rrugëtimi im artistik mes shumë bashkëpunëtorëve të shquar, identifikohet me tekstet e këngëve, që ka shkruar poeti i mirënjohur Jorgo Papingji. Këngë që kam kënduar e këngë që kam kompozuar mbajnë autorësinë e penës së artë të Jorgos. Bashkëpunimi jonë ka sjellë hite muzikore që kanë bërë historinë e muzikës shqiptare. Ky bashkëudhëtim muzikor është i veçantë, sepse ka nisur që në vitet 80-të e vazhdon sot e kësaj dite. Unë kam kënduar këngë hite që janë kompozuar nga kompozitorë të mirënjohur shqiptarë të cilat kanë pasur tekstet e Jorgo Papingjit, gjithashtu kam kompozuar këngë, të cilat janë kthyer në hite me tekste të Jorgo Papingjit.

Unë frymëzohem nga tekstet për të kompozuar një melodi dhe bulëzat nga bocetet me gërmat e arta të Jorgos, kanë sjellë tek unë shpeshherë çelsin për të krijuar melodi të cilat janë sintetizuar shumë bukur, në një këngë e cila ka bërë histori.

Ndër bashkëpunimet e suksesshme mund të përmend:

“Bashkë me fëmijët” me tekst të Jorgo Papingjit, muzika nga Aleksandër Lalo, kënduar nga Luan Zhegu,

“Kur jemi bashkë të dy”,me tekst të Jorgo Papingjit, muzika nga Aleksandër Lalo, kënduar nga Luan Zhegu,

“E doni dashurinë” kënduar nga Luan Zhegu & Ledina Çelo në Fest 1995 me tekst të Jorgo Papingjit dhe muzikë nga Osman Mula,

“Zemër Tirone”me tekst të Jorgo Papingjit, muzika nga Luan Zhegu, kënduar nga Manjola Nallbani e shumë të tjera. Bashkëpunimi i fundit me këngën “Mos më gënje” , teksti i Jorgo Papingjit, muzika nga Luan Zhegu, kënduar nga Aurela Gaçe.

Në tekstet e Jorgos ka fjalë të thjeshta, kuptimplotë dhe që godasin në zemër.

Me këto tekste, janë rritur breza e breza të tërë shqiptarësh dhe shumë prej nesh, mbajmë mend çdo rresht, që ka shkruar pena e tij e artë.

U prehsh në paqe Mjeshtër i Fjalës !