“Flamur bujar për Njerëzi”- Fan S. Noli

UNË JAM KUNDËR ÇDO DIKTATURE- Noli 1961

Agim Xh. Dëshnica

Në vitin 1982 me rastin e 100 vjetorit të lindjes  së Nolit,  Vatra  dhe UNESKO, në konferenca  të posaçme shkencore përkujtuan  me nderim, ashtu siç i takonte birit të Kombit Shqiptar, Theofan Stilian Nolit

Ndërkohë në gazetën Bashkimi në Tiranë, u botua një shkrim kritik ndaj Fan Nolit, përgatitur nga kalemxhijtë  “nolistë”, nënshkruar nga E. Hoxha. Për anëtarët e partisë ky shkrim qe urdhër, të mos merrnin pjesë në Konferencën përkujtimore! Shumë ftesa u anulluan. Salla e Kuvendit e caktuar më parë, u zevendësua  me sallën e vogël të Institutit të Lartë të Arteve. Në mes të presidiumit, i ndriçuar nga prozhektorët, qëndronte drejt busti i diktatorit. Lart në këndin e djathë, fotografia  e vogël e Nolit, kishte humbur  në muzg. Për cilin bëhej mbledhja përkujtimore, për Fan Nolin apo Enver Hoxhën? Ata që ishin ulur lart, u njoftuan të zbrisnin poshtë, dhe së bashku me dëgjuesit në fund të sallës të afroheshin në radhët e para. Në ato çaste kur ndonjë hidhte sytë drejt fotografisë në kënd  kishte përshtypjen se Noli në shënjë proteste ishte larguar nga salla.

Reporterët e kameramanët , sipas udhëzimeve,  në TV dhe në gazetën Bashkimi paraqitën vetëm ata që ishin ulur në presidium dhe në tri rradhët e para.  Pra  si zakonisht krijuan pamjn  se  salla ishe mbushur  përplot.

JETA E NOLIT- PARA E GJATË LUTËS SË PARË BOTËRORE

Brenda hapësirës e këtij shkrimi përkujtimor është e pamundur të tregohet jeta dh e veprimtaria e gjithanëshme  e Nolit.

Nëse Autobiografia e tij,  lexohet pa hyrje e parathënie, Noli merr pamjen e një mali të lartë, të cilin „profesorët nolistë“ janë orvatur më kot ta vendosin në krahun për të cilin nuk pat ëndërruar  kurrë.

Fan S. Noli lindi më 6 janar 1882 në një familje shqiptare, në qytezën Ibrik Tepe, pranë Edrenesë, në Turqi. Mësimet e para i mori në vendlindje, në shkollën gjashtëvjeçare për katër vjet. Mësimet e mesme i kreu në gjimnazin grek të Edrenesë. Ndërkohë bashkëpunon me shoqëri të ndryshme artistike. Më 1900 për pak kohë punon në Stamboll. Me shpresë për t’u regjistruar në universitet, niset për në Athinë. Gjen punë vetëm si sekretar pranë një mësuesi grek. Me rekomandimin e tij, pranohet në një kompani artistike. Askush nuk e beson  se Noli i ri qenka “arratisur natën për borxhe”, siç nxihet në një letër të sajuar.nga dora  e një shkrimtari që merrej me tregime  fantastike venturash..Në shoqërinë e aktorëve Noli u shqua për mirësjellje dhe për talent në artin dramatik. Punon me ta rreth tre vjet. Viziton shumë vende të Perandorisë Turke, Ballkanin, Turqinë dhe Afrikën, të cilat i lanë mbresa të pashlyeshme. Në këto kohë kërkon të lidhet me lëvizjen patriotike shqiptare, me Nikolla Naçon në Bukuresht dhe Faik Konicën në Belgjikë. 

Me kompaninë u nda në Egjypt.
Më 1902 nis veprimtaria e tij atdhetare, e lidhur ngushtë me krijimtarinë artistike. Boton në gazetën Drita, të Shahin Kolonjës. Siç del nga letrat dërguar  atdhetarëve shqiptarë në Egjypt, u njoh e bashkëpunon me Jani Vruhon, Thanas Tashkon, Spiro Dinen.“ Me ndihmën e tyre financiare, përkthen e boton në greqisht veprën e njohur të Sami Frashërit, “Shqipëria, ç’është, ç’ka qenë, e ç’do të bëhetë.” Sipas këshillave dhe ndihmës së tyre bujare, në moshën 24 vjeç, më 10 maj 1906 mbërrin në Nju Jork. Po atë ditë niset për në Bafallo, ku ndodhej shoqëria “Mall’i Mëmëdheut“, themeluar nga Petro Nini Luarasi. Pas tre muajsh, me ftesë të Sotir Pecit, vjen në Boston dhe bashkëpunon në gazetën Kombi. Më 8 janar 1907, themelon shoqërinë patriotike Besa-Besën dhe më 15 shkurt 1909, gazetën Dielli. Kjo gazetë historike i shërbeu çështjes së madhe, lirisë dhe pavarësisë së Atdheut. Aty lexuesit shqiptarë njohën penën e artë të Fan S Nolit.
Theofan Stilian Noli njihet si themeluesi dhe drejtues i Kishës Ortodokse Shqiptare të pavarur në Amerikë.Eshtë koha, kur më 1908 dorëzohet prift në Kishën e Shën Kollit, në Nju Jork.Meshën e parë e jep në gjuhën shqipe, në Boston.Ndërkohë studion për katër vjet në Universitetin Harvard dhe më 1912 diplomohet me sukses për letërsi. Të kësaj kohe janë krijimet në revistën Albania, në gazetat Dielli, Drita etj.

Në vitet 1910 e 1911, përpara shoqërisë Besa-Besën, mban fjalime të zjarrta në përkrahje të kryengritësve shqiptare në Kosovë, duke ngritur lart luftën e trimërinë e tyre, me Isa Boletinin e Idris Seferin në krye, në betejat e Cernalevës e në Grykën e Kaçanikut.
Më 1911, i ngarkuar me mision fetar e atdhetar, viziton kolonitë shqiptare në Bukuresht, Sofje e gjetkë, i pritur me dashuri nga shumë bashkatdhetarë.Në praninë e tyre meshon me gjuhën e bukur shqipe. Pas një largimi të gjatë, në Sofje pati një takim të mallëngjyer me prindët e të afërmit e vet, mandej një ndarje tepër të hidhur.
Në kohën kur Perandoria Turke po humbiste Ballkanin, me nismën e Nolit e Konicës, shoqëritë shqiptare Besa–Besën, Arësimi, Malli i Mëmëdheut, Hylli i Afërditës etj. u bashkuan në Federatën Panshqiptare Vatra, me seli në Boston, më 28 prill 1912. Sekretar i Komisionit 

Qendror u zgjodh Fan Noli, kurse Faik Konica me Kristo Floqin u caktuan organizatorë të degëve. Noli zgjidhet kryetar i Vatrës më 17 korrik 1915 dhe më 1 korrik të vitit 1917. Krahas Diellit botohet në anglisht, Revista Adriatike.
Federata Panshqiptare Vatra në ato vite, mori pamjen e një qeverie në mërgim. Drejtuesit e saj u mirëpritën nga institucionet zyrtare, si përfaqësues të Shqipërisë. Me ligjëratat e tyre të shkëlqyera, mbrojtën çështjen shqiptare. Fan Noli shpesh largohej i ngarkuar me detyra të rëndësishme. Në vjeshtën e vitit 1912, kur Atdheu ndodhej para rrezikut të copëtimit, i dërguar nga Vatra ndodhet në Londër.Nga kryeqyteti britanik, përshëndet Ismail Qemalin për shpalljen e pavarësisë.
Më 1913 Federata Vatra, me udhëhqës si Noli dhe Konica, me anën e gazetës Dielli, mitingjeve të fuqishme, momerandumeve dhe telegrameve, të shumta, protestoi me vendosmëri, kundër vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, të ciëtt përgjysmonin teritoret e Shqipërisë.
Në mars të atij viti Noli së bashku me veprimtarë të tjerë, merr pjesë e flet në Kongresin e Triestes, të organizuar nga Faik Konica, për çështjen e tërësisë tokësore të shqiptarëve. Në korrik viziton për herë të parë tokën amtare. Më 1914 ndodhet përsëri në Shqipëri, në shërbesat e Kishës Ortodokse Shqiptare.
Gjatë Luftës së Parë Botërore 1914-1918, Shqipëria u kthye sërish në një arenë të rrezikëshme për të ardhmen. Në emër të Vatrës, vatranët me Nolin në krye, vepruan gjallërisht me një politikë të zgjuar, kundër qëllimeve grabitqare të shteteve ndërluftuese.
Në momerandumin e dates 28 nëntor 1918, dërguar Preidentit Uillson, ku firmatari kyesor është Fan Noli, pasi parashtroi histornë e Shqipërisë jugore, kaloi  në çështjen e Kosovës. Ndër të tjera shkruan“Arsyet etnografike nuk janë të vetmet ato, të cilat kërkojnë korigjimin e kufijve në emër të Shqipërisë.. Humbja përfundimtare e krahinave pjellore të Kosovës dhe Çamërisë, apo Epirit të Jugut, do të gjymtojë jetën ekonomike të shtetit shqiptar. Qytetet e Pejës, Prizrenit, Gjakovës , Strugës e Dibrës që iu dhanë Sërbisë e Malit të Zi janë tregje të krahinave që iu hoqën Shqipërisë në mënyrë krejtësisht absurde dhe të padrejtë nga Konferenca e Londrës.”
Lidhjet e fuqishme me veprimtarët në Atdhe, ndihmat dhe nxitja e luftës së tyre për çlirimin e mbrojtjen e tij, u kurorëzuan me Kongresin e Lushnjës dhe formimin e Qeverisë së Sulejman Delvinës.
Më 1920, në emër të Qeverisë Shqiptare, Noli merr pjesë në bisedimet e Lidhjes së Kombeve, në Gjenevë. Në debatet për çështjen e kufijve, si një diplomat i madh, hedh poshtë argumentet e delegatëve fqinjë, me ligëratat e njohura në histori. falë zotësisë së tij, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve.

 Më 1921 kthehet në Atdhe. E shohim Peshkop në Korçë, Metropolit në Durrës. Si i dërguar i Vatrës merr pjesë në jetën politike dhe zgjidhet deputet. Gjatë seancave parlamentare Noli ngrihet e flet për çështje të pazgjidhura kombëtare, për probleme të ndryshme ekonomike e shoqërore.Ligjerata e njohur e Nolit në nderim të presidentit amerikan Udrou Uillson, shpreh respektin e thellë të popullit shqiptar ndaj SHBA, si e vetmja shpëtimtare e Shqipërisë.
Vrasja e Avni Rustemit, më 20 prill 1924, shkaktoi papritur zëmërimin e anëtarëve të Shoqërisë Bashkimi dhe deputetëve të opozitës. Kjo ngjarje në histori njihet me disa emra. Analistët e historisë e quajnë, disa “Kryengritje, disa “Revoltë”, disa “Grusht Shteti” dhe “i ashtuquajtur Revolucion”, por zakonisht në tekstet e historiografisë së majtë, emërtohejme bujë „Revolucioni Demokratik i Qershorit“. Kjo lëvizje intelektualësh, e përkrahur nga qytetet dhe zonat fshatare, u zhvillua pothuaj paqësore, herë si marshim me armë në sup, herë si procesion fetar me qirij ndër duar, ku fryma gandiste e Peshkopit Theofan, ishte e pranishme kudo. Në gjendjen e krijuar, Noli gjykoi drejt, ku mori përsipër me short drejtimin e Qeverisë e re,
Më 10 e 12 qershor 1924, në emër të Vatrës Konica përshëndeste:“Lutemi bëni të njohur ushtërinë kombëtare simpatitë tona prej zemre për veprimin patriotik të saj…Vatra uron ushtërinë kombëtare dhe udhëheqësit civilë e ushtariakë të revolucijes shpëtimtare për suksesin e shkëlqyer.”
Sipas Qerim Panaritit, “Me bekimet e Konitzës dhe të Vatrës Noli më 17 qershor 1924 formoi Kabinetin si pason: Noli, Kryeministër; Sulejman Delvina, Ministër i Punëve të Jashtme, Kolonel Kasëm Qafëzezi, Ministër i Luftës; Luigj Gurakuqi, Ministër i Financave; Qazim Koculi, Ministër i Punëve Publike; Stavro Vinjau, Ministër i Drejtësisë.”
Programi i Qeverisë me tipare amerikane, në fakt ishte një hap përpara në zhvillimin demokratik të viteve 20, por siç dihet për mungesë kohë nuk mundi të zbatohej tërësisht.. Më 24 dhjetor 1924, kur Qeveria Demokratike ra pas kërcënimit  me armë të Zogut.   Noli me  qeverinë u detyrua të largohej nga Atdheu, duke shmangur luftën vëllavrasëse.
Panariti sqaron se “Viti 1924 i dha funt karierës politike të Nolit dhe filloi kariera letrare. Në shumë bisedime me Nolin gjatë tridhjetë vjetëve të funtme, shpesh herë bisedonim për vendin e tij në historin’ e Shqipërisë, i cili thoshë: nëqoftëse emër-i im do të mbahet mënt në të ardhmen, munt të rronjë, vetëm në fushën e letrave.”I vendosur në Gjermani, krijon poezi të fuqishme dhe shqipëron kryevepra nga letërsia botërore. .Një pjesë e tyre u botua në gazetat Republika, Imigranti, Liria Kombëtare etj. Në mbarim të vitit 1932, vendoset përgjithmonë në SHBA. Republika, Imigranti, etj. u mbyllën, kurse Vatra dhe Dielli vijuan më tej, veprojnë gjallërisht edhe sot.
Sipas Faik Konicës, qysh në vitin 1921, Fan Noli e Ahmet Zogu u njohën e bashkëpunuan në një parti.Pas qendrimeve të kundërta për zgjidhjen e çështjeve kombëtare që shtronte koha, më 1933 u miqësuan sërish dhe patën marrëdhënie të qendrueshme. Kjo u duk në kursin e ri të shtetit shqiptar, nga viti 1933 deri më 1939. Në gazetën Republika të datës 12 mars 1931, Noli boton shkrimin „Atentati kundër Ahmetit.“ Pasi parashtron disa nga idetë e veta demokratike, mban një qendrim të vendosur kundër përdorimit të dhunës: ^{„Atentati i vajtur mbarë munt t’i bënte dëm ca më të math Shqipërisë dhe një shërbim të paçmuar Musolinit dhe fashizmës italiane.“}
Gjestet bujare të Ahmet Zogut flasin qartë. I pari më 1933, financimi për shërimin e Fan Noli. I dyti më 1938, për diplomimin në Konsevatorin e Nju Englandit në Boston.

JETA E NOLIT GJATË DHE PAS  LUFTËS SË DYTË BOTËRORE

Jo vëtëm më 1932, por as në vitet që do të vinin, Noli nuk e ndërpreu kurrë veprimtarinë në shërbim të Kombit të vet. Më 1937, me rastin e festimeve të 25 Vjetorit të Pavarsisë Kombëtare, në botimet zyrtare të Qeverisë së Mbretit Zog, shkruhej: „me alfabetin e Manastirit merrte një herë e mirë fund çështja e shkrimt të gjuhës shqipe, historia e të cilit ka një rëndësi të posaçme për historinë e kulturës e të letratyrës s’onë, pse me të janë lidhur emnat më të bukur e më të mallëngjyerë të shkrimtarëve t’onë të kaluar. Çdo alfabet pati një sërë shkrimtarësh, po mbi të gjithë vetëm katër shkëlqejnë si yje të pa shoqë: Naimi, Fishta, Konica e Noli.” Në Albumet e përkryera me fotografi pa retush, krahas figurave të shquara të kombit, shkëlqente dhe portreti i hijshëm i Fan S Nolit.
Po atë vit Faik Konica do të thoshte: ”At Noli do të mbetet në historinë e Shqipërisë si burri që arriu i pari me hir të vullnetit dhe hollësisë së tij, të kllasi gjuhën shqip në meshë. Dita që meshoi për të parën herë, është ogur i bardhë n’udhë të përparimit t’onë. Dhe as e harrojmë, as mund të lëmë të tjerët të harrojnë.”
Kur Atdheu u rrezikua përsëri më 1939, Fan Noli, Ahmet Zogu, Faik Konica, Mit’hat Frashëri etj. janë në krye të detyrës. Në gusht të vitit 1942, Konica i dërgon mbretit Zog një letër mjaft me rëndësi për temën që trajtohet. Letrën e gjetëm në anglisht në librin “Faik Konitza- Selected Correspondence.”, botuar në vitin 2000, me hyrje nga Robert Elsie. Ndër të tjera, shkruhet: „Opinioni i popullit shqiptar tashtiështë në favorin Tuaj Madhëri. Dhe ky kryesisht për shkak të gojëtarisë dhe influencës së Imzot Nolit. Unë mendoj se Imzot Noli, do të ishte njeriu ideal për kryeministër, por për fat të keq fakti që tani ai është qytetar i Shteteve të Bashkura një zgjidhje e tillë paraqet vështirësi…“Më 27 maj 1943, Noli i shkruan ministrit të oborrit, Sotir Martinit: “Jam gati të jap gjithçka për Frontin e BashkuarShqiptar.”Në letrën për Anton Logorecin, gazetar i BBC më 1943, shkruan: “Njohja e mbretit Zog, është po aq e domosdoshme si prove e pa ekivoke.”Njëkohësisht interesohet të njihet me grupimet nacionalistë që luftonin kundër fashizmit.Miraton marrëveshjen e Mukjes. Përshëndet rininë trime e cila pat dalë malit kundër pushtuesve fashistë, për një Shqipëri të lirë dhe demokratike. Situatën e luftës në Shqipëri e njihte pak a shumë mirë. Në raste të veçanta shprehej optimist, për sigurinë e tërësisë tokësore, me ndihmën e SHBA.Historiani Beqir Meta shkruan:“Nuk është aspak ekzagjerim, po të nxjerrim përfundimin se gjatë Luftës së Dytë Botërore “Vatra” qe e vetmja organizatë shqiptare, i vetmi grupim shqiptar që u orientua drejt politikisht”. Merita u takon, sigurisht, Fan Nolit, Faik Konicës dhe miqëve amerikanë.
Pas luftës, Noli u ftua të kthehej në Shqipëri për të bashkëpunuar me “Guvernën Demokratke”.Përgjigjet vetëm me një përshëndetje diplomatike.Mosardhja në Atdhe fliste qartë, se ai nuk mund të miratonte një qeveri, e cila drejtohej nga një parti, sado e fshehur në maskën e Frontit Demokratik apo Republikës.Megjithatë punoi energjikisht për njohjen dhe pranimin e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara, vetëm për popullin dhe vendin e tij. Me autoritetin e një personaliteti të njohur në SHBA, këtij misioni patriotik, ashtu si dikur, ia doli mbanë.
Më 1945, në moshën 63 vjeçare, në Universitetin e Bostonit, mbron dizertacionin, Gjegj Kastrioti Skënderbe, dhe nderohet me titullin doktor në filozofi. Si kryetar nderi, merr pjesë rregullisht në mbledhjet e Vatrës.Ndërkohë, me aftësinë e një peshkopi të nderuar, drejton Kishën Ortodokse Shqiptare.
Nga letrat e Nolit dërguar diktatorit E. Hoxha, merret vesh se viti 1946 shënon fundin e marrrëdhënieve të Vatrës me „Guvernën Komuniste të Tiranës“. Shkaqet qenë të shumta që nga mosvarveshjet për çështje kombëtare, politike dhe për ndërhyrjet në punët e brendëshme të Vatrës nga njërëz të dërguar nga diktatori. Në këtë kohë bisedon me përfaqësuesit e Shqipërisë dhe për çështjen e varrimit të Faik Konicës në Atdhe. Ata u përgjigjen: „Shumë mirë munt ta varrosim Konicën në Shqipëri, por më parë duhet ta sjellim para gjyqit të popullit“. Noli tha: „Po dëgjojmë dita ditës se jeni duke gjykuar kundërshtarët tuaj të gjallë! Por kurrë nuk na kishte shkuar mendja se jeni aq trima sa të hithni në gjyq dhe të vdekurit!“
Më 1947 boton dy vepra në anglisht, “Historia e Gjergj Kastriotit Skënderbe” e “Bethoveni dhe Revolucioni Francez”, më 1948, “Albumin” me shkrime letrare, më 1950, „Historia e Skenderbeut“ në shqip, një version i ri dhe më i plotë shkencor Fan Noli ishte i lidhur shpirtërisht me popullin e vet, i cili vuante nën sundimin e një diktature të paparë në histori. Sipas shkrimtarit Petro Marko, në librin “Retë dhe Gurët,, me rastin 28 Nëntorit më 1952, do të fliste në Zërin e Amerikës me këto fjalë: „O ti që je në fuqi me hanxhar në dorë për të prerë kokat e patriotëve, thuam ç’po bën… Shqipëria pret një Shën Kostandin për të shpëtuar nga kjo kasapanë.”
Në takimin e 50-vjetorit të Diellit më 1958, me një zë djaloshar tha: :“Kishim në program një Shqipëri indipendente, e bëmë; të mirë a të keqe, e bëmë. Kishim në program një Kishë Autoqefale, e bëmë; të mirë a të keqe, e bëmë.U a lëmë si barrë të tjerëve ta mirësojnë, po ne e bëmë.”Kjo ligjëratë e bukur e inçizuar dhe në një disk, fillon me përshendetjen drejtuar Baba Rexhepit dhe Imam Vehbiut. Në ligjërimet e botuara nga Profesor Jorgaqi, në shënimet e veta këto dy emra kuptimplotë, nuk shpjegohen as më 2002. Por fotografia në gazetën Dielli me deçiturën “Besnikët e Nolit”, tregon në heshtje se si Noli buzëqesh në mes të Baba Rexhepit, Imam Vehbiut dhe demokratëve Anton Athanasit e Kristo Thanasit.

Petro Marko përmend dhe një ndodhi të vitit 1960.Mehmet.Shehu vjen në Nju Jork për të marrë pjesë në një mbledhje të hapur në OKB.Pas dërgimit të tri letrave, për një takim me Nolin, nuk mundi të merrte asnjë përgjigje. Duke kërkuar në arkiva, përgjigjen e gjetëm në gazetën Dielli, 28 shtator 1960: „Letër e hapur Mehmet Shehut.“ Nga mbarimi i kësaj letre të gjatë noliane, lexohet: “Nga sa mund të kuptojmë neve së largu, sistemi juaj, sistem fashist, nuk vepron në bazë të kanunit, shvillohet në bazë të kobures dhe të burgut…“
E kësaj kohe është deklarata tjetër.: „Shteti shqiptar nuk mund të mbahet më këmbë dyke vrarë, persekutuar dhe dyke burgosur kundërshtarët që s’bashkohen me politikë me mejtimet tuaja.”
Më 1961, Fan S Noli, krijon kryeveprën “Sulltani dhe Kabineti”. Më 1963 merr pjesë në një seancë të rëndësishme,në Parlamentin e Masaçusetsit në Boston, kurse më 1964 në Shtëpinë e Bardhë, në Uashington. Nga fundi i vitit 1964, i sëmurë rëndë, shkruan poezinë e fundme “Vdekja e Sulltanit.”
Ditët e fundit të jetës, i kalon në shtëpinë e bukur, të dhuruar nga Vatra qysh më 1953, në Fort Lauderdale, Florida.Më 13 mars 1965, pasi u ndie më mirë, doli të shetiste nëpër bregun e oqeanit. Befas pranë valëve të zhurmëshme, shpirti i tij fluturoi si një shtërg paqësor i lirisë.
Në gazetën Dielli të datës 24 mars, shkruhej: „Ati ynë kaloi ngakjo jetë, si dita që i zen vendin natës.”

NOLI DHE POEZITE E FUNDIT

Lexuesit të njohur tashmë me Fan S Nolin e vërtetë, për marrëdhëniet e tij me Ahmet Zogun dhe me Qeverinë komuniste të Tiranës, e kuptojnë lehtësisht Albumin-1948, me poezi në dukje të “majta”, “antifetare”, “leniniste” dhe “antizogiste”. Në kohën e diktaturës komuniste ato merrnin një kuptim krejt të ri, ndër to, edhe “Sulltani dhe Kabineti“-1961, ku personazhet kryesorë të udhëheqjes komuniste, mbulohen me ofiqe zyrtarësh osmanë dhe tituj fetarë, të pajisur me Bibëll e Kuran. Si diell i ndritur, aty shfaqet gjenialiteti i Nolit të Madh. Edhe krijimi i tij i fundit “Vdekja e Sulltanit”- 1964, i komentuar keq nga profesorët, nuk ka të bëjë aspak me mbretin Zog, është një poezi intime e Nolit! Ashtu si veprat e Shekspirit, edhe veprat e Nolit, jetojnë në kohë përjetësisht.
Për poezine Kabineti dhe Sulltani,  nuk është e nevojëshme  të jepen  sqarime të tjera  e lëmë lexuesin të nxjerr përfundimet nga vetë poezia e Nolit më 1961, nga shkrimi  i   plotë i Qerim Panarit dhe jo i cunguar nga “nolistët”, në Albumin II, Boston 1966.
Në origjinalin Albumi- 2, kuptohet menjëherë se për cilin ishte shkruar poezia kryevepër noliane: Kjo vlen edhe për disa historianë të rinj te cilët shqyrtojnë hollë me paanësi dokumentet arkivore.

FAN S NOLI

SULLTANI DHE KABINET
Fragment- botuar për herë të parë në gazetën Dielli- 1961 -skica nga Xhafo

Shokë, sot kam panair
Shokë, bëmëni sehir;
Sillni kupat e gostisë,
Sillni shishet e rakisë.

Kupë e parë, jam aga,
Kup’ e dytë, jam Pasha,
Kup’ e tretë, shpall ferman,
Ngjesh një pall’ e jam Sulltan.

Jam Ali Qopeku i Parë,
Qen si unë s’keni parë;
Pra kur leh duartrokitni,
Zbrasni topat brohoritni!

Jam imami e jam dovleti,
Padishahu e Muhameti,
Jam Xhenemi e Xheneti ,
Kijameti e selameti.

Jam xhamia e jam namazi
Jam zinxhiri e jam kafazi,
Jam budrumi e jam zullumi
Kush ngre kokën e merr lumi,

Kush do ligj’ e republikë
Me statut e me logjikë,
E ka pisk e ngordh si hor
Në konop si tradhëtor.

Ju a nisa historinë,
Dhe ju solla prokopinë;
Lë pas meje dinasti
Për vazhdim e për lavdi.

Nukë pata parëardhës,
ju lë një bir pasardhës
Gjurmën time të pasonj
Dhe vatanin ta sundojë.

Shkruaj ti o Bash –Qatip
Shkruaj mprehtë’ e me tertip,
Lidhi llomotit’ e mia,
Shkrepi nesër te xhamia.

Ty Abdull- Jezid Sersem,
Ty të bëra Sadrezem;
Merr nga burgu çdo rezil,
Çdo kusar dhe çdo katil.

Ty Abdull- Xhahil Nefer
Ty të bëra Serasqer;
Bjeru armiqve, shuaji,
Thyeji e bluaji.

Ty Halim që s’di këndim
Je vezir për arsim.
Mbylli shkollat se na nxinë,
Me kallamn’ e tradhëtisë.

Leri hapur medresetë
Seminaret e teqetë
Po me gjuhët arabishte,
Hebraishte dhe turqishte.

Këtë urdhër çpalle vrap;
Libër ti laik, mos hap;
Me Ungjillin e Kuaranin
Merret Prifti me Imamin.

Ty Haxhi Domuz evlat
Ty të bënj Vezir Xhelat
Lidh litar dhe mbreh sëpatë
Var e ther po pa shamatë.

Vraji , preji kundërshtarët
Si të funtmët dhe të parët
Se ma prishën qetësinë

Ma çkallmuan mbretëtinë….

U desh një  kohë e  gjatë nën sundim,e  pa liri,  deri sa më në fund studentët e dhjetorit  e shkallmuan  mbretërinë e sulltan diktatorit..

 Fan Noli nuk la as trashgimtar  as ndonjë pasuri. Pasuria e  tij  janë veprat letrare dhe historike, që lexohen me ëndje  kudo,ku flitet shqip.

.Noli ky patriot i madh demokrat la mesazhin e ndritur:

-Unë jam kundër cdo diktature!

                       *** 

Nga Rafael Floqi/

Shqipëria përfshinte një zonë me shtrirje malore me një drejtim të përgjithshëm nga veriu në jug, që shtrihej mbi Adriatik nga pika e Spitzës (midis grykave të Kotorrit dhe Tivarit) deri në Gjirin e Artës, një prapatokë e përfshirë, dhe kufizuar brenda Alpeve Dinarike (dega e Sharrit ose Pindit Alpeve helenike) nga vija ujëmbledhëse që ndan ujërat të cilat zbresin në Adriatik dhe në Egje.

Duke hulumtuar për udhëtarët që kanë vizituar Shqipërinë e periudhës së para pavarësisë dhe studiues të cilët kanë shkruar mbi heroin tonë kombëtar, ndesha me këtë libër të nënkolonelit italian Felice Cuniberti, autor i disa librave me karakter ushtarak për historinë e gjeografinë e rajonit të Ballkanit, ku mes faqeve të librit zbulova një hartë ushtarake të trojeve etnike shqiptare në fund të shekullit të caktuar, që i kish shpëtuar botuesve dhe përkthyesve në shqip të librit botuar shqip më 1918.

Jemi para periudhës të viteve 1909-1912. Politika italiane asaj periudhe synonte për të dhënë goditjen vendimtare Perandorisë Osmane dhe për të hapur rrugën e një rikostruktimi të hapësirës ballkanike si dhe shpresa për t`u shkëputur nga Aleanca Tripalëshe. Kështu interesimi edhe i udhëtarëve italianë qoftë dhe misonarëve fetarë dhe ushtrakë, synonte një njohje të realitetit shqiptar dhe të Shqipërisë së kohës. Ishte një kohë kur perandoria Osmane ende nuk kishte arritur në fundin e saj, dhe kur kryengritjet shqiptare nuk kishin filluar ende. Gjatë kësaj periudhe autori i një libri mbi Shqipërinë dhe heroin e saj legjendar, Skënderbeun, Felice Cuninberti udhëtoi në trojet shqiptare dhe u frymëzua nga ai realitet dhe nga kombi ynë sa shkroi librin e tij “L’Albania ed il Principe Skanderbeg”. Ai kishte qenë një ushtarak italian me gradë nënkolonel reservë që kujtimet e tij i mblodhi dhe i zgjeroi me këtë libër botuar në Torino nga Roux Frassatti e C° Editori më 1898.

Librat për heroin kombëtar janë të shumta por vetëm një dorë prej tyre kanë rëndësi specifike historike.

Në parathënie të librit autori shkruan :” Pikërisht gjatë një udhëtimi që bëra disa vite më parë në ishujt e Jonit dhe në brigjet e Epirit, më lindi ideja për të shkruar disa kujtime për Shqipërinë, veçanërisht për periudhën më të lavdishme të saj pra të asaj. ndodhi gjatë jetës së Gjergj Kastriotit, i njohur si Skënderbeu (1404-1467), i cili luftoi me kokëfortësi dhe fat të mirë kundër pushtuesit mysliman, i cili në atë kohë thuhej se ishte kërcënim për Evropën.

Ndër popullsinë shqiptare kujtimi i Heroit Shqiptar është ende i gjallë dhe i nderuar dhe kujtimi i bëmave të tij të emociononte: dhe në ahengje dhe lojëra shqiptarët këndojnë për virtytet e tij, për trimërinë e tij: dhe gjatë qëndrimit aty kur udhëton dhe viziton ato vende piktoreske dhe malore të tregojnë me vetëkënaqësi dhe krenari, vendet ku mijëra turq ranë nën goditjet e shpatës së pamposhtur të Skënderbeut: dhe legjenda, pas një largësie të tillë kohore, i zmadhon shumë faktet, saqë ata trima malësorë thonë se ai në betejat e tij ndihmohej nga një engjëll, i cili e mbrojti atë nga goditjet e armikut.

U inkurajova nga këto histori fantastike që të ngulmoj në qëllimin tim dhe u shtyva të mbledh sa më shumë kujtime për këtë qëllim: prandaj, pasi vizitova Prevezën, Gjirin e Artës, Vlorën, Durrësin dhe fshatrat përreth, u përgatita të shkoja në Lezhë dhe Krujë, dy qytetet e shenjta të shqiptarëve, pasi njeri ishte vendi i lindjes, dhe tjetri i vdekjes dhe i varrimit të Skënderbeut dhe që ishin gjithmonë baza dhe qendra e pushtetit të tij.

Për këtë ndërmarrje sipas autorit jo vetëm historia e fakteve të paharrueshme, por edhe pse mund të shërbejë për të tërhequr më shumë vëmendjen e Italisë tek një komb, vërtet i vogël, por i fortë dhe trim që vazhdon të ketë shumë simpati për Italinë, pavarësisht indiferencës sonë, i palëkundur nga rryma. momenti politik, së cilës i rekomandoj të shqetësohet më shumë për atë popullsi dhe ato rrethe, që kanë rëndësi të madhe dhe mund të ushtrojnë në momentin e duhur një ndikim vendimtar në çështjen e dominimit të Adriatikut.

Dhe tani që çështja e veçantë e Adriatikut i shtohet çështjes së përgjithshme të këtij deti, është më mirë t’i përkushtojmë me vendosmëri punën e diplomacisë sonë, përpara se të paragjykohet nga ngjarje të papritura që mund të shfaqen në një ditë tjetër dhe kjo pyetje qëndron, tërësisht në të ardhmen, që do t’i rezervohet Shqipërisë kur të pushojë së qeni pjesë e Perandorisë Turke.

“Në këtë rast , shpjegon qëndrimin italian Cuniberti, nëse mund të pranohet delimitimi i kufijve në favor të Malit të Zi dhe Greqisë, s’ duhet mos lejuar që Shqipëria të aneksohet nga njëra ose tjetra palë, nga këto dy shtete dhe as të bjerë në duart e Austrisë, nëse Shqipëria nuk do të jetë në gjendje të konstituohet dhe të qeveriset si një Principatë e pavarur, nëse pushtimi i saj qoftë edhe nën titullin e vetëm për të cilin Austria tani e mban të pushtuar Bosnjën dhe Hercegovinën bëhet i nevojshëm. një pushtim i tillë duhet t’i besohet Italisë, si fuqi me të cilën Shqipëria është e lidhur, me lidhje të mëdha dhe në mënyrë, që të ruhet një ekuilibër i drejtë në detin Adriatik midis dy Fuqive të Mëdha që kufizojnë atë.

Dhe nëse me këtë punë timen modeste do të arrij të shkund disi apatinë dhe indiferencën me të cilën italianët vëzhgojnë ngjarjet që po përgatiten gradualisht në dëm të tyre në Adriatik, do t’ia kem arritur qëllimit kryesor që i kam vënë vetes. duke shkruar këto kujtime. Torino, shtator 1898. Felice Cuniberti /Nënkoloneli në rezervë.”

Ne shpresojmë se me gjithë pasaktësitë kjo vepër është kluturalisht e rëndësishme, por ajo që na ra në sy në kapitullin e parë kushtuar vendit Felice na paraqet një hartë me saktësi ushtarake të trojeve etnike shqiptare, para luftrave ballkanike dhe të copëtimit të trojeve shqiptare të grabitura nga fqinjët para Konferencës së Berlinit apo të Londrës. Kjo hartë ka qenë pjesë si shtojcë e librit dhe në variantet e digjitalizuara nga Google mungon por një variant të Archivio Adriatiko e gjeta dhe po e sjell këtu tok me shpjegimet e tij. Ka ndoshta mangësi në disa emra e toponimi, por e rëndësishmja vë në dukje deri ku shtriheshin shqiptarët para rënies së Perandorisë osmane.

Gjeografia e Shqipërisë

Në kohët të cilave u referohen këto kujtime, Shqipëria përfshinte një zonë me shtrirje malore me një drejtim të përgjithshëm nga veriu në jug, që shtrihej mbi Adriatik nga pika e Spitzës (midis grykave të Kotorrit dhe Tivarit) deri në Gjirin e Artës, një prapatokë e përfshirë, dhe kufizuar brenda Alpeve Dinarike (dega e Sharrit ose Pindit ose Alpeve helenike) nga vija ujëmbledhëse që ndan ujërat të cilat zbresin në Adriatik dhe në Egje.

Shqipëria kufizohet kështu, me një shtrirje bregdetare prej 500 km përafërsisht duke përfshirë dhe kepet me një gjatësi kufiri të brendshëm nga veriu në jug prej përafërsisht 400 km, me një gjerësi mesatare prej 100 deri në 120 km që kufizohej në veri-perëndim, me Dalmacinë, Hercegovinën, Bosnjën dhe Serbinë, në Lindje dhe Juglindje me Serbinë, Maqedoninë dhe Thesalinë, në Jug me Etolinë dhe Akarnaninë (Provincat greke si Thesalia), si dhe në Perëndim me Detin Jon dhe atë Adriatik (shih skicën e hartës)

Për prejardhjen e shqiptarëve ka mendime të ndryshme dhe kontradiktore, mendimet e historianëve janë të ndryshme: disa pajtohen me mendimin e Malte-Brun dhe besojnë se ata janë pasardhës nga fise të ilirëve të lashtë; të tjerët, dhe ata janë shumica, e pohojnë se ata këtë vijnë nga Azia. Në kohët e lashta, në fakt, rajoni i Azisë quhej Albania ndodhet në veri dhe në jug të zinxhirit të Kaukazit, rajoni sot i njohur me emrin Kirvan ose Gjeorgjia lindore dhe të krahinës së Tfilisit: dhe popullsia u quajt albanians që jetonte atje qysh në atë kohë (1).

Në kohën e lashtë greke shqiptarët pjesërisht ishin aleatë dhe miq besnikë të Pirros, siç ishin më vonë të romakëve, d.m.th (1) Pluquet në Dictionario, del Hérésita flet për shqiptarët si heretikë, të cilët u vendosën në pjesën lindore në shekullin e VII në Gjeorgji, të quajtur Albania, dhe që ripërtëriu të njejtin gabim duke folur për shqiptarët e atyshëm që nuk nuk kanë përse ngatërrohemi me ata me të cilët kemi të bëjmë…

Shqipërinë e ndanë në pjesë veriore dhe jugore, kjo njihej në disa pjesë konkretisht me emrin e Epirit, ai lindor me emrin Prevalitania. Pas rënies së sundimit romak, Shqipëria ishte de facto e pavarur, dhe edhe nëse disa sundimtarë merreshin me tregti, me perandorët e Kostandinopojës, madje më 1080 Robert Guiscardi dhe djali i tij Bohemondi, fushuan në Shqipëri me pretendimet për dominim mbi ta, por ky sundim ishte i vetëm nominal dhe shqiptarët kurrë nuk njohën zotërnj tjetër përveç Princave ose e Kryetarëve të Fiseve të tyre: dhe ndër ta u shquan sidomos Komnenët e Durrësit e Vlorës, Tokët e Epirit, Dukat e Janinës, Kastriotët e Krujës dhe të Lezhës.

Shqipëria, pas dominimit romak, sipas gjeografëve Shqipëria ndahej në tre pjesë; Që do të thotë Shqipëria e eperme ose veriore, e mesme ose qendrore, dhe e poshtme ose jugore; ne ta parën bënte pjesë edhe Principata aktuale Malit të Zi i pavarur, dhe niste nga kufiri verior deri në Shkumbin ose më mirë në vijën e përafërt Kavajë-Elbasan-Ohër, e dyta, i quajtur Muzeqeja në gjuhën vendase, nga aty deri në linjën Delvinë-Me135ovë; dhe e treta, pra Epiri, deri në gjirin të Artës.

Por edhe gjeografët modernë e ruajnë një ndarje e tillë pavarësisht ndryshimeve territoriale të bëra pas luftërave dhe trafiqeve në kurriz të Shqipërinsë së epërme dhe të poshtme. Kryeqyteti i Shqipërinë e Veriut është qyteti i Shkodrës, në liqenin me të njëjtin emër, me shtrirje edhe në linjën Prizren, Dibër e Epërme, Dibër e Poshtme, Ohër, Krujë, Elbasan, Leshë, Durrës, Kavajë.

Qyteti i rëndësishëm i Shqipërisë së Mesme dhe kryeqytet është Berati: Ndër qyteted e mëdha dallohen Vlora, Përmeti, Tepelena (atdheu i të famshmit Ali Pasha të Janinës), Gjirokastra, Janina, me liqenin e saj është kryeqyteti i Shqipërisë së Jugut duke përfshirë qytete të rëndësishme, si : Preveza, Arta, Delvina dhe Meçova.

Shqipëria është një vend malor në të gjithë shtrirjen e saj në kuptimin e fjalës dhe, përveç atyre drejt brigjeve, nuk gjenden fusha të mëdha, por vetëm fusha të vogla me shtrirje të kufizuar; ajo është si një amfiteatër malesh që ngrihen gradualisht njëri mbi tjetrin, duke u nisur nga plazhet e detit në zinxhiri kryesor i brendshëm, i cili ndan ujëmbledhësit që prej tyre zbresin në Egje nga ato që derdhen në Adriatik dhe Jon.

Malet, megjithatë, nuk janë me lartësi shumë të madhe dhe pikat më të larta nuk arrijnë 2000 metra: ndodhen në kufirin verior, Nga veriu vjen masivi i Karadakut, vargmali kryesor, paralel me Drinin e Zi, që i ka majat kryesore në Tourianska 1200 m., Yitzi 1700 m., Khero-Vouni 1550 m.

Në jug të liqenit Ohrit merr emrin e maleve të Gramozit afër Meçovës, dhe nga kjo pikë e tutje majat kryesore të saj nuk shkojnë kurrë përtej lartësive të sipërpërmendura, dhe i gjithë zinxhiri vazhdon kështu. Është mjaft komplekse po t’I krahasosh lartësitë me Apeninet italike.

Malet e Himarës, të quajtura nga grekët Acroceraune, ato formojnë një zinxhir të vogël bregdetar në kanalin e Otrantos; ngrihen mesatarisht nga 800 në 1000 metra, dhe pika më kulmore është mali i Cikës, nga ku pamja shtrihet përgjatë Jonit; Mali i Tomorit pranë Beratit arrin, sipas Balbit, 1000 metra dhe konsiderohet maja më e lartë të Shqipërisë së Mesme dhe të poshtme.

Sistemi hidrografik përbëhet nga disa përrenj se sa nga lumenjtë, të cilët të gjithë kanë një drejtim të përgjithshëm nga lindja në perëndim dhe të çojnë ujërat e tyre në Adriatik, pas një rruge shumë të kufizuar si pasojë e gjerësia mesatare e vendit, e cila është, siç u tha më lart, 100km ose 120km.

Rrugët kryesore ujore, të renditura nga veriu në jug, janë si më poshtë:

1 Buna, e cila nxjerr ujërat e liqenit të Shkodrës në det.

2° Drini, lumi më i madh në Shqipëri; përbëhet nga të dyja rrjedhat e Drinit të Zi që dalin nga liqeni i Ohrit,dhe nga Drini i Bardhë që zbret nga masa e maleve që mbulojnë kufiri i Bosnjës dhe Hercegovinës: të dyja këto dy rrugë ujore bashkohen në një luginë të egër pranë lokalitetit të Kukësit dhe, duke u kthyer në perëndim, derdhen në Adriatik pak në në veri të Lezhës.

3° Mati me degët kryesore Soulimit dhe Vardacha.

4 Erzeni. 5 Shkumbini.

6 Semani me degën e tij Devollin

7 Vjosa.

8 Ka lumenj të tjerë të vegjël deri në Gjirin e Artës, duke përfshirë Akeroni i lashtë, Louro, dhe Arta.

Vendi ka liqene mjaft të mëdhenj si ai i Janinës, i Shkodrës, i Ohrit dhe jo shumë larg këtij ai Maliqit; midis grykëderdhjes së lumit Shkumbini dhe gjirit Vlorës ka shumë laguna; më në jug një nga laguant më të rëndësishme është ajo e Butrintit në Kanalin e Korfuzit.

Rrugët nuk janë as të shumta dhe as të mirëmbajtura kjo jo për shkak zonave malore së vendit, por edhe të kujdesit i pakët i qeverisë turke dhe mungesës së kujdesit për popullatën; rruga e lashtë romake nga Durrësi në Selanik (Thessalonika e lashtë) kalon në Elbasan, Ohër dhe Manastir përbën rrugën kryesore komunikimit; Gjithashtu e rëndësishme është ajo nga Durrësi në Janinë nëpërmjet Beratit; qytetet kryesore janë të lidhura me rrugë mediokre; megjithatë, mbizotërojnë rrugët pak a shumë komode për mushka; për hekurudha as që bëhet fjalë.

Klima e Shqipërisë është e larmishme, por e mirë dhe e shëndetshme me plazhe sidomos ne pjesen jugore eshte e këndëshme dhe mund te krahasohet me atë të Gjirit të Napolit; por, duke u larguar nga deti dhe duke u ngritur drejt në brenda, bëhet e ashpër dhe aty shfaqen bora dhe ngrica në dimër.

Vendi është i bollshëm në prodhimet e tokës dhe në pjesën më të madhe malore është e mbuluar me pyje të gjera; nga ku popullsia merr gjërat e nevojshme për jetën dhe bën një eksport të vogël, me lloje vaji, leshi, bimësh bishtajore, e mjalti; megjithatë, burimi kryesor është blegtoria, të cilës popullata i përkushtohet me pasion dhe i kushton vëmendje të veçantë, veçanërisht kuajve, të vegjël por një race të shkëlqyer, si dhe dhive të bukura.

Popullsia e Shqipërisë shkon në rreth një milion banorë: dhe ndahet në dy pjesë të mëdha, domethë me gegët, në veri, dhe toskët në jug të lumit Shkumbin, kufij që janë me të gjerë se vija e tyre natyrore ndarëse; ata kanë në thelb flasin të njëjten gjuhë, por dialekte të ndryshme, Zakonet dhe feja, asnjë nga këto të fundit nuk shihet si gjë e madhe, ata gjithmonë janë gati për të përqafuar dhe ndjekur atë që është më e përshtatshme dhe më e mirë për ta. Të krishterë dhe katolikë kryesisht në kohën e Skënderbeut, nuk e përçmuan më vonë velin Muhamedan, në të cilin shumë njerëz u konvertuan për komoditet. Megjithatë, ndarja në toskë dhe gegë është më shumë si emër që në fakt janë shqiptarët, të quajtur Arvaniti nga Grekët dhe Arnaut nga turqit, por ata e quajnë veten shqiptarë dhe gjuhën kombëtare shqipe: origjina e një emri të tillë është shumë e diskutuar, studiuesit nuk janë dakord, por duket se mund të pranohet mendimi i atyre që e bëjnë fjalën me etimologji nga fjalët e vjetër ilire; e që nuk ka nevojë të diskutohet këtu, e kështu me radhë mjafton të dimë që shqiptarëte quajnë veten Shqipëtar dhe që e quajnë Shqipëri atdheun e tyre.

Shqiptarët janë të ndarë në fise, dhe një nga më të shumtët e rëndësishme mes tyre, jo nga numri, por nga numri më i madh arsimimi, trimëria dhe zakonet më pak të vrazhda, është ai i Mirditorëve (d.m.th. trima); në krye të së cilëve ishte familja e Castriotëvei, të cilin e ka mbajtur gjithmonë dhe zë një vend të veçantë mes gjithë të tjerëve. Autoriteti i krerëve të fiseve është, mund të thuhet, i vetmi i njohur dhe respektohet dhe veprimi i Qeverisë ndodh vetëm përmes tyre; kryefamiljarët formojnë një farë pleqësie që mblidhen herë pas here në kuvend për të shqyrtuar dhe diskutuar çështjet më të rëndësishme; çdo kryefamiljar ushtron autoritet absolut mbi familjen e vet.

Trim, i bukur dhe luftarak, shqiptari ndihet shumë krenar dhe ka një krenari kombëtare që shfaqet në çdo veprim të tij: i armatosur me pushkë, me jatagan në brez ose me një pallë të lakuar në krah, i veshur me kostumin e tij elegant kombëtar, por jo gjithmonë të pastër, ai e quan veten Palikar, luftëtar, dhe nuk njeh asnjë për zot; ai e do luftën, jeton për të, e kërkon dhe shpesh e provokon; ai është një ushtar mbi të gjitha dhe pastaj një bari, dhe ai ia lë punët e fushës grave; shërben me besnikëri çdo zotëri; i sinqertë dhe besnik, ai ruan me përpikëri fjalën e dhënë; dashuron, si banorët e ishullit në përgjithësi, hakmerret dhe dënon me dorën e tij fyerjet; “Para se ta vajtosh një të vrarë, thotë ai, duhet të hakmarresh për të, dhe ai dhe e gjithë familja bashkohet në hakmarrje”; ai është i kursyer dhe mbahet me pak gjë dhe vakti i tij i zakonshëm përbëhet nga buka (e mistrit në përgjithësi), nga djathi, ullinjtë, frutat, perimet, rrallëherë mishi; nëse ftohet në një banket ai shkon vetë e ndodh ndonjëherë të sëmuren; ai nuk i do shumë komoditetet e jetës dhe shtëpinë ku jeton e ka pothuajse kudo me një pamje të dobët.

Në përvijimin tim kaq shkurt dhe përmbledhës, Shqipërinë kam marrë parasysh jo vetëm përshtypjen time, por gjithsesi edhe mendimet e shprehura nga shkrimtarët në epoka të ndryshme, që janë marrë me shqiptarët, por nuk e pashë të përshtatshme të zgjatesha më tej, sepse kjo do të më largonte nga qëllimi kryesor që i vendosa vetes. Megjithatë, do të citoj shkrimtarët që kam konsultuar, në rast se disa lexues dëshirojnë t’u drejtohen atyre për informacion më të detajuar mbi Shqipërinë.

1° Enciclopedia.

2° Balbi Adriano, Compendio di Geografia.

3° Carta G. B., Dizionario geografico universale.

4° Vivien, Dizionario geografico universale.

5° Malte-Brun Cori ado, Compendio di geografia universale.

6° M. H ecquard, kunsulli francez ne Shkodër, Storia e descrizione dell’Alta Albania.

7° Bianco Lorenzo, Grecia antica: ragguaglio sulla gente albanese e sue colonie.

8″ Ibrahim-Manzour Effendi, Memorie sulla Grecia e sull’ Albania durante il governo di Alì Pacha

9° Ferrario Giulio, Il costume antico e moderno di tutti i popoli.

10. Cyprien-Robert, Gli Slavi di Turchia.

11. lvaraczay, Geografia dell’Albania.

12. Dreiss, Cronologia universale.

13. Muratori, Annali d ‘Italia .

14. P. Daru, Storia della Repubblica di Venezia.

Ju gjithashtu mund të konsultoheni me autorët e mëposhtëm, të cilat citohen nga Vivien:

15. Massi A., Saggio sull’origine della Nazione albanese.

16. Del Re, Saggio sull’origine, costumi e stato della Nazione albanese.

17 Lecca, Osservazioni sulla lingua albanese.

15 Camarda, Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 30 Dhjetor 2023

“La Tribune Juive” ka botuar, të premten e 2 prillit 1920, në faqen n°11, një shkrim në lidhje me disa manifestime antisimetike në Hamburg asokohe kundër Aleksandër Moisiut, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar : 

Manifestime antisemitike

“Kohët e fundit kemi raportuar protestën e studentëve të Karlsruhes kundër emërimit të profesorit Mayer si profesor në Shkollën Politeknike.

Zyra e Korrespondencës hebraike në Londër mori gjithashtu lajmin nga Hamburgu se aktori i njohur berlinez Aleksandër Moisiu, i cili erdhi në këtë qytet për të lexuar disa vargje, u pengua nga manifestimet e shpeshta të karakterit antisemitik.

Në të gjitha rrugët e Këlnit janë ngjitur postera nga shoqatat pan-gjermaniste që kërkojnë që popullata të rebelohet kundër zgjedhës hebraike. Janë shpërndarë trakte të shumta me të njëjtën përmbajtje.”

Dr.Vlora Obërtinca/

“Nuk predikohet askund sekreti se si të jetohet jeta në mënyrën më të mirë të mundshme apo si të zbatohet mendimi pozitiv. Kështu njeriu, sikurse bateria, konsumohet dhe harxhohet, deri në djegie (burn out). Nuk gjen mbushës për baterinë e quajtur Njeri” – (Dr.Vlora Obërtinca).

Ne jetojmë në një shoqëri moderne, ku fare pak predikohet mënyra pozitive e të menduarit si çelës për jetë të suksesshme. Madje mbizotëron frenimi, ku një shoqëri e tërë predikon se si njeriu duhet të punojë shumë për të arritur pak, që realisht flet për një rrugë fizike dhe psikike të mundimshme. Në vend që të predikohet të menduarit pozitiv si gur themel për të filluar çdo punë me lehtësi, në fakt është predikuar mendimi negativ për të arritur diçka pozitive në jetë dhe kështu, mbi bazën negative, çdo ditë e më shumë është trashur negativiteti i të jetuarit dhe si pasojë e kësaj, në shumicën e rasteve, njerëzit nuk arrijnë t’i realizojnë ëndrrat e tyre.

Ka raste, kur njerëzit rezonojnë pozitivisht dhe arrijnë të realizojnë ëndrrat e tyre, qoftë realizimin e studimeve në universitetin më të mirë apo edhe të bëjnë punë që paguhen shumë mirë, por nuk dinë ta shpjegojnë se si pas arritjes së të gjitha qëllimeve të jetës, ndihen të zbrazët dhe shpeshherë kalojnë në depresion dhe nuk dinë ta shpjegojnë pse ndodh kjo. Kjo ndodh, sepse e tërë energjia jonë ndër vite harxhohet me dominimin e negativitetit, duke u munduar të realizojmë dëshirat dhe qëllimet tona. Çuditërisht, ditë pas dite zgjohemi të lodhur, të rraskapitur, pa vullnet për jetë dhe punë, që dikur aq shumë dëshiruam ta arrijmë. Tani jemi këtu dhe nuk dimë t’i gëzojmë këto të mira dhe pyesim veten: Vallë, a jemi ne të vetmit që po na ndodh kjo, ngaqë askush tjetër pos nesh nuk është duke u ankuar? Askush nuk ankohet, ngaqë secili prej nesh ka frikë, që të mos e dinë të tjerët se si ndihemi brenda vetes, sepse mund të paragjykohemi nga shoqëria dhe nga rrethi i ngushtë dhe mund të përfundojmë të diskriminuar apo të përjashtuar nga ky rreth. Kjo ndodh ngaqë nuk jemi të hapur me njëri-tjetrin, nuk jemi të sinqertë, sepse frika na e drejton jetën dhe jo motivi pozitiv për jetën.

Deri kur duhet të jetojmë jetën e rrejshme, të jetojmë për sytë e botës, ose të jetojmë për një kompliment, ose mendim të mirë “fals” nga të tjerët, të cilët njëkohësisht ndihen keq përbrenda dhe po të njëjtit duhet të na japin vlerësime apo ndodh edhe anasjelltas? Në fund të fundit, gati të gjithë jemi të pakënaqur në heshtjen tonë, duke u shkrirë dhe duke u venitur si një qiri që nuk ka gojë të flasë, derisa fitilit t’i vijë fundi. Mendoj se shekulli i 21-ë duhet të jetë shekull i shënuar për shumë zbulime shkencore, për shërimin e shumë sëmundjeve, por njëkohësisht besoj se njerëzit do të fillojnë të afrohen më shumë me njëri-tjetrin dhe duke u hapur me njëri-tjetrin, do ta shërojnë njëri-tjetrin në mënyrë natyrale.

Andaj, mos luftoni me jetën, por bëni paqe me jetën dhe me njerëzit që ju rrethojnë. Shijojeni jetën duke e marrë çdo gjë që ju ndodh në jetë si diçka shumë të rëndomtë dhe njerëzore dhe mos hezitoni të hapni zemrat tuaja, sepse kështu nuk do t’i ndihmoni vetëm vetes suaj, por edhe njerëzve të tjerë, që janë në të njëjtën pozitë si ju. Pranojeni jetën ashtu siç ju vjen, sepse ju e keni krijuar vetë këtë jetë, me mënyrën tuaj të të menduarit. Nëse nuk jeni të kënaqur me jetën tuaj, hapuni me njerëzit më të afërt dhe rrëfeni brengën e zemrës, sepse të gjithë i kemi ato brenga, në një mënyrë apo në tjetrën. Pasi ne, me mendimet tona, e krijojmë realitetin tonë, atëherë ne mund të fillojmë në çdo kohë të ndryshojmë mendimet tona dhe me këtë të fillojmë edhe ta ndryshojmë realitetin me të cilin nuk jemi të kënaqur. Andaj, gjithmonë do të kemi nevojë për njerëzit e dashur që na rrethojnë. Mos hezitoni të kërkoni ndihmë dhe të rrëfeheni, sepse kjo mënyrë është më e lehta për të tejkaluar sfidat, problemet dhe brengat e zemrës dhe të shpirtit.

Mos u mbyllni në vetvete, sepse, duke u mbyllur në vetvete, krijoni qeli burgu në mendjen dhe shpirtin tuaj dhe me këtë e mbyllni dhe e shuani vetë jetën tuaj, që është e shenjtë. Mos e frikësoni veten tuaj me mendime të frikshme, sepse secili prej nesh ka dëshirë të ketë mendime që na bëjnë të lumtur dhe për të qeshur, mendime që na bëjnë të ndihemi mirë, sepse gjatë 24 orëve vetëm mendimet tona janë gjithmonë me ne dhe na përcjellin gjithandej. Nuk ka ilaç më të mirë se sa të zgjedhim mendime të bukura dhe pozitive dhe t’u themi mendimeve të këqija “shporruni, sepse ju nuk keni vend në mendjen dhe trupin tim!”. Unë kam ardhur në këtë jetë të gëzoj çdo moment të bukur dhe nuk do t’ia lejoj askujt dhe asgjëje të ma prishë as lumturinë, as këtë ditë të bukur. Asnjë moment që kalon, nuk kthehet më, andaj duhet t’i themi vetes sonë se çdo çasti të jetës do t’i jap bukuri, aq sa mundem do ta gëzoj dhe do ta shijoj jetën, sepse jeta është e bukur dhe jetohet vetëm njëherë.

Atëherë le ta jetojmë jetën nga prizmi i bukur. Kjo është thjeshtësia e të menduarit, që do të thotë, të mendojmë mirë dhe përfundimi i çdo gjëje do të jetë i mirë. Edhe kur informata e parë vjen si negative, nëse jemi në gjendje ta transformojmë, do të jemi në rrugë të mirë për ta menaxhuar suksesshëm jetën tonë. Sekreti qëndron në atë se sa kemi aftësi që informatën e parë negative, që e marrim për një rast, ta shndërrojmë dalëngadalë në situatë pozitive dhe, si të tillë, ta përmbyllim, sepse në fund të fundit, çdo informatë që e perceptojmë, është vetëm një mendim dhe mendimin mund ta ndryshojmë në çdo kohë.

Psikoterapia më e mirë është biseda me njerëzit dashamirës që ju rrethojnë. Të gjithë ne kemi probleme të natyrave të ndryshme. Pse të mos e hapim zemrën, ta zbrazim helmin e grumbulluar brenda nesh? Kur edhe familjet mbretërore kanë probleme, atëherë edhe ne si njerëz të thjeshtë që jemi, pse të mos kemi probleme? Familjet mbretërore sot përballen me probleme të njerëzve të rëndomtë, qoftë probleme divorci, konsum drogash, depresion, alkoolizëm, fëmijë jashtë martese etj, etj. Familjet mbretërore kanë mundësi të pashtershme financiare dhe mekanizma për të angazhuar me automatizëm për t’i zgjedhur problemet e tyre. Përderisa mekanizmi ynë më i fortë, si njerëz të thjeshtë, është faktori njeri dhe human me njëri-tjetrin që, është faktori kyç për të tejkaluar çdo sfidë në jetë. Por, të mos harrojmë se të gjithë ne, edhe pse s’jemi familje mbretërore, por familje të zakonshme, jemi njerëz që përdorim mekanizmin më të fortë që ekziston, që është mendja jonë e shëndoshë dhe kështu, në raste të vështira, ne duhet t’i vijmë në ndihmë njëri-tjetrit, sepse fjala e mirë e gojës, fjala përkrahëse dhe ngushëlluese, fjala e dashur dhe e çiltër që buron nga zemra dhe shpirti, është falas. Këto veprime, karshi njeriut në nevojë, janë një thesar i paçmuar në shërimin e mendjes, zemrës dhe shpirtit të tij në momente të vështira të jetës, duke mos harruar që secili prej nesh mund të gjendet një ditë në atë pozitë.

Çdo mëngjes kur zgjohem dhe çdo mbrëmje para gjumit, falënderoj për çdo gjë që kam në jetë, praktikë që e kam mësuar në shkollat metafizike. E falënderoj Zotin për çdo gjë dhe për çdo bekim që kam në jetë dhe kështu e filloj ditën me mendime të bukura dhe mundohem, aq sa mundem, të qëndroj me mendime pozitive, që ta përmbyll ditën me mendime të bukura. Shpeshherë, kur e zë veten që më ka fluturuar mendja në diçka të keqe, shpejt e përmbledh mendjen time dhe e kthej në një ngjarje të bukur që më ka ndodhur apo që pres të më ndodhë, duke i paraprirë asaj ngjarjeje me mendime të bukura. Nëse çdo mëngjes filloni të praktikoni falënderimin për të mirat që keni në jetë, do ta mësoni trurin tuaj, që ta filloni ditën me mendime të bukura dhe do ta mësoni se si t’i lidhni në formë zinxhiri mendimet pozitive gjatë ditës. Natyrisht, ne nuk mund të lundrojmë tërë kohën vetëm në mendime pozitive, por, së paku, të mundohemi t’ia marrim anën mendimeve negative dhe kështu të arrijmë të kemi një bilanc pozitiv ditor të mendimeve.

Ndryshimin e mënyrës së të menduarit dhe ndikimin e tij direkt në ngjarjet e jetës, në mënyrë intuitive, e kam kuptuar në fillimin e dekadës së dytë të jetës sime. Dhe që atëherë, kam filluar të zbatoj dalëngadalë ndryshimin e mendimeve, ndonëse është një proces i vështirë, kur mësohet në moshë madhore dhe jo në atë fëmijërore. Kjo ngase deri në atë moshë unë kam mbledhur miliona e miliona mendime në ndërdijen time, një pjesë e të cilave sigurisht është negative dhe, pavarësisht dijes që kam deri tani dhe përkushtimit tim për të ndryshuar mënyrën e mendimit, është proces që kërkon kohë dhe durim për ta realizuar atë. Andaj, unë vazhdoj praktikimin e mënyrës pozitive të mendimit, duke e tejkaluar vazhdimisht atë negative, sepse në fund të ditës e di që jam unë ajo që në të ardhmen do t’i paguaj llogaritë për mënyrën e të menduarit të sotëm.

Shpeshherë më shfaqet ndonjë situatë e pakëndshme dhe them me veten time: “Ah si ndodhi kjo situatë, duke qenë se unë çdo ditë praktikoj mendimin pozitiv?” Nganjëherë më ikin edhe orë të tëra duke u munduar të lirohem nga situata negative, për të kaluar në mendime pozitive të momentit. Por, e rëndësishme është se unë nuk dorëzohem. Në një moment i flas vetes sime dhe i them: “Prit pak se kjo situatë më është shfaqur për të më mësuar diçka të mirë, sepse e tërë kjo situatë është mësim për mua dhe leksionet e saj duhet të mësohen. Vlora, merre me qetësi situatën, sepse për çdo situatë, njeriu i gjallë dhe i shëndoshë ia gjen zgjedhjen, sepse siç thotë një fjalë e urtë “njeriu, para se të vijë në jetë, Zoti i ka dërguar paraprakisht të gjitha zgjedhjet e jetës”, që do të thotë se ne vetëm sa sprovohemi, se sa jemi të aftë dhe sa kemi qetësi dhe durim të gjejmë zgjidhje që janë para nesh”.

Në kësi situatash negative, i them vetes sime: “Unë jam krijuese e realitetit tim dhe e pranoj me vetëdije të plotë që këtë situatë të krijuar sot, e kam krijuar me mënyrën negative të të menduarit në të kaluarën”. Me rëndësi është që unë nuk fajësoj askënd për situatën e krijuar, por e marr përgjegjësinë e plotë, që unë jam shkaktare e mendimeve të mia, por njëkohësisht, unë jam ajo që i gjej zgjidhjet më të mira të mundshme për veten time, sepse mendja që e ka krijuar problemin, po ajo do ta gjejë zgjidhjen e duhur për mua.

Në fund, i them vetes sime se çdo gjë që ndodhi, është për të mirën time dhe fundi i kësaj pune është i shkruar për të mirën time, për lumturinë dhe mirëqenien time. Kështu i thërras paraprakisht në mendje fjalët e mia, të mirën, lumturinë dhe mirëqenien e situatës konkrete dhe njëkohësisht, i hap derën të ardhmes së ndritur për veten time. Unë jo vetëm që e them, por tani, duke e praktikuar çdo ditë mënyrën pozitive të të menduarit, edhe e besoj një gjë të tillë. Abraham Hicks thotë: “Kërko dhe kërkesat e tua janë të plotësuara nga Universi”. Problemin e krijojmë gjithmonë ne, me mendjen tonë, duke mos besuar se mund të realizojmë mendimet tona pozitive, që do të thotë se kërkojmë apo shprehim dëshira dhe në po të njëjtën kohë i vëmë në dyshim ato kërkesa si potencialisht të parealizueshme, që do të thotë se ne vetëkundërshtojmë apo sabotojmë realizimin e dëshirave tona, duke shprehur dyshim dhe jo besim të plotë në mendimet tona. Universi nuk pranon mendime të paqarta, andaj edhe dëshirat tona vonohen për t’u realizuar apo nuk realizohen kurrë, sepse mënyra e të kërkuarit duhet të përkojë me rezultatin. Janë tri hapa, sipas Hicks: kërko, beso dhe prano. Mosbesimi shkakton mospranimin apo realizimin e kërkesës apo dëshirës sonë.

A i keni parë fëmijët se sa të sigurt janë, kur kërkojnë lodra për t’i pasur ato? Ata nuk dinë të analizojnë se si fitohen paratë, a ka para të mjaftueshme apo jo, a gjendet lodra në tregun tonë apo jo. Ata thjesht janë të sigurt se lodrën do ta kenë në duart e tyre dhe zakonisht ashtu bëhet, sepse ata nuk dinë të mos besojnë, që do të thotë, ata kërkojnë dhe besojnë njëkohësisht pa kushtëzime dhe kjo gjendje e sigurt e të menduarit, ua sjell lodrën në duart e tyre. E shihni që edhe ne të rriturit mund të mësojmë shumë nga fëmijët tanë për sekretet e të jetuarit mirë.

Në fakt, jemi ne të rriturit që gjatë procesit të rritjes së fëmijëve, gabojmë dhe fusim dyshime dhe pasiguri te fëmijët tanë dhe në këtë mënyrë fëmijët, sa më shumë rriten, aq më shumë bëhen më të pasigurt në hapat e të jetuarit të jetës së thjeshtë, duke e vështirësuar atë me mosbesimin e përcjellë nga gjeneratat më të vjetra tek ata. Por, mos harroni, se kurrë nuk është vonë për të mësuar, për të ndryshuar dhe për të filluar të jetoni mirë jetën. Niseni sot!

Dr.Msc. Vlora Obertinca – ështe motivuese, shkrimtare dhe poete që shkruan në gjuhën shqipe dhe angleze. Ajo është poliglote, eksperte e tregjeve financiare dhe doktor shkence në lidership, e arsimuar në Univerzitetin ekonomik të Vjenës. Ka një karriere të bujshme pas vetës, duke qe qenë pesë herë në postin e drejtoreshës në institucionet kyqe financiare të Kosovës. Ajo njihet edhe si hartuese e reformave ekonomike qeveritare në cilësinë e ekspertes së pavarur .

Fragment i shkeputur nga libri i saj motivues “ Vera e shpirtit “.

– Hija e tij në Shqipëri… jo, në Lushnje dhe elegjia ime në Shën Petërsburg –

Nga Visar Zhiti

1.

Edhe kur s’dinim gjē, tē vegjēl, nē provincē, çuditērisht e dinim se para njē Viti të Ri, pikërisht më 28 dhjetor, atje larg në Rusi, tutje, poeti Sergej Esenin, aq shumë i dashur, magjepsës fare, kishte vrarë veten dhe ishte 30 vjeç, madje kishte prerë venat dhe me gjakun e tij kishte shkruar poezinë e lamtumirës, dy strofa.

– E si do të ishte ajo poezi?

– Po ku e gjejmë dot ne!

– Poezia e vërtetë në fund të fundit me gjak shkruhet.

– …tek ne e shkruajnë me gjakun e të tjerëve…

– Kujdes! Është me rrezik kjo!

– Po pse e vrau veten Esenini?

– Dëshpërimi, zhgënjimet nga revolucioni.

– Po kjo qenka më me rrezik!

– S’ka ndodhur tek ne, jo, por në Bashkimin Sovjetik. Në dimër, në Leningrad, në Hotelin “Ingliterra”, kështu quhej…

Dhe as kisha guximin ta imagjinoja atëhere se do të vinte një ditë, pas burgut tim, që do të shkoja atje, në atdheun e Eseninit, te ai qytet dhe do ta kërkoja atë hotel të pikëlluar…

2.

Esenini, besoj, se më i dashur se kudo, ishte në Shqipëri, pas Rusisë së tij natyrisht dhe prapë besoj se në Shqipëri më i dashur se në çdo qytet ishte në Lushnjë. Duke qenë lirik i mrekullueshëm i fushëtirave pafund, ku derdhej dritë hëne si qumësht, i dashurisë që vezullonte befas si një beriozë, i varfërisë si një qen rruge dhe i zhgënjimeve të rënda të revolucionit bolshevik, që sipas Eseninit, erdhi si një tren i rëndë dhe trembi këngët e zogjve dhe do të rendëte për në gulagët pas mjegullave, etj, etj, – kështu bisedonim, – edhe Lushnja lirike e njihte atë dhimbje me fshatrat e internineve përreth, gjithmonë me baltë dhe zhgënjime…

Prapë besoj se Esenini më bukur se në çdo gjuhë tjetër është përkthyer në shqip. Kumbon, me rimat si zile dhe me ato metaforat që hovin si tymtarë mbi borë apo si kryqe muzgu.

E shqipëruan poetë të rinj, që do të bënin emër e u ndikuan prej tij, Kadare e Agolli, por që i mbetën besnikë deri në fund më duket se ishin Vangjush Ziko e Jorgo Bllaci e Agim Shehu , etj. E shkërbyen poetët, ndoshta më shumë treshja Musa Vyshka, Shefki Karadaku e Viktor Qyrku, po edhe Sulejman Mato ndonjëherë, kështu më dukej, kurse në Lushnjën tonë si eseninian shkëlqeu poeti nga fshati, gjithmonë me çizme, miku ynë, Sherif Bali. Por ai s’mund të botonte libër, ishte me “biografi të keqe”, gjyshi i tij ishte shpallur “kulak”, fjalë ruse dhe kjo nofkë, e ardhur prej andej. Por ajo që do të ndalohej, do të ishte poezia e Eseninit, sepse marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik do t’i prishte keqas Shqipëria e Enverit.

Dhe Esenini na u bë më i shtrenjtë. Isha nxënës dhe “Lirikat” e tij m’i dha regjisori Tahsin Demiri, madje m’i fali. Mësova përmendësh plot, mbi 50 poezi, që do të më ndihmonin shumë kur do t’i thosha me vete në birucë, kur më arrestuan. Edhe kur shtynim vagonat në minierë në burg, bashkë me Çim Kurtin dhe bisedonim nën zë për përkthimet me Maks Rakipajn. Poezia na bashkoi më shumë se prangat…

Atëhere nxënës më dukej se çdo poet, për të qenë i mirë duhen të ishte si Esenini. Ja, mësuesi ynë, poeti Faslli Haliti, nuk shkruante si ai, përkundrazi, por ama ka imazh, ka dhe një baladë për Eseninin, por u detyrua ta botonte sikur i kushtohej një poeti tjetër rus, Pushkinit, por ne donim Eseninin. Edhe Baki Nexha sikur mundohej të shkruante si Esenini. Edhe Halili, megjithëse është tregimtar, ka poezi të eseninta. Unë nuk ia dilja dot. Doja edhe s’doja. Eh, ku shkruhet si ai, por më të rinjtë se ne, Bujari psh, por edhe Shpendi kanë diçka eseniniane, me kuaj… Po atë e kemi të gjithë, e ka e gjithë poezia shqipe. Ashtu? Pse?…

Dhe vazhdonim të recitonim poezi të tij. Ia thosha Flamurit, ai mua…

Natyrisht, gjëra të tilla i bënim jo me këdo, mund të na krijonin shqetësime, së pari i bisedoja me tim vëlla, Ilirjanit, por dhe me mësuesen e mrekullueshme Lirinë, nuk na ndahej mirësia e saj, jetonte te barakat, sa e donte Eseninin ajo! Dhe Eva e saj na jepte libra të ndaluar, që s’i gjenim dot…

3.

Në Lushnje shpërngulet kritiku i njohur atëhere, Razi Brahimi, e sollën drejtor të shtëpisë së kulturës, ku punonte dhe im atë, aktor estrade, u miqësuan bashkë, shkak do të ketë qenë dhe rakia, e pinin ca si shumë. Raziun e kishin hequr nga Tirana, nga shtëpia botuese se kishte botuar romanin “Tuneli” të Dhimitër Xhuvanit, që u ndalua. Por ai kishte në bibliotekën e tij të gjithë veprën e Eseninit në origjinal, 4 apo 5 vëllime, nuk jam i sigurtë tani, finë, të kaltër, me kapakë të fortë me firmën e Eseninit të praruar me ar. Brenda kishin fotografi bardh e zi, Esenini djalosh, i hijshëm, prindërit, izba, etj. Aq shumë poezi në gjuhën e tij me cirilike dhe ne pothuajse s’kuptonim asgjë, ndonjë fjalë tek-tuk. Aty sigurisht shtriheshin stepat e poezisë së tij, shtigjet hënore, klithma korillajsh, letrat e dhëmbshura nënës, dashuritë, sajat, troke kuajsh… ah, të mbuluara si me borë të bardhë me gjuhën e huaj. Çfarë vuajtje! Sa e ftohtë ishte padituria, mëkat.

– Shih, një poezi e vogël, një strofë, merre fjalorin ta përkthejmë, – më tha im vëlla, Ilirjani, ai ishte më i madh se unë, gjimnazist.

– Pse, lejohet? – u ngazëlleva.

– Ça ka? – tundi kokën e madhe plot me flokë të zinj ai.

– Nuk janë të caktuar ata që përkthejnë?

– Nga Komiteti? – u tall ai.

Poezinë jo vetëm që e kuptuam, por Ilirjani iu përvesh punës që ta rimonte.

E mbaj mend përmendësh edhe sot e kësaj dite:

Atje tek lehëza me lakra

uji i kuq lindjen skuq tepër.

Panjës vogël bletë krahë-arta

ia thithi sisën e gjelbër.

– Po aty s’ka fare “krahë-arta” – kundërshtova unë, – as “tepër”!

– Po mirë, – ma ktheu Ilirjani, – e kam bërë për rimë.

– Pse, ça je ti? – dukej sikur doja sherr unë. – Po fjala “sisë” nuk është turp?

– Jo…

Në gjimnaz jepte lëndën e rusishtes një mësuese ruse, Luiza, po sikur të pyetej ajo si ishte përkthimi?

Tē nesērmen po bisedonim me Ilirjanin:

– As e preku librin me dorë…

– Si duroi?

– Lexoni Majakovskin, tha. Por dhe ai ka vrarẽ veten…

– S’ka faj ajo, është e huaj, ruse, ruhet, është si në internim këtu…

4.

Vërtet, po andej nga fshatrat e internineve, baltrave, kishte poetë, do t’i njihja, Lazri, Leka, Jozefi, Bajamja, Ferdinandi… po si u dukej Esenini?

Po në Kosovë? E ku lejohej të na vinin libra prej andej… Vonë do të zbuloja se sikur s’kishin eseninianë, jo s’e nuk e kishin përkthyer, jo aq mirë sa këtej, por poezia e tyre ishte më shumë Perëndimore dhe hermetike, jo imazhiniste.

Ndërsa larg në Rusi, e dinim eseninizmin e tyre, ishte klasik. Adhuruesit e Eseninit do t’i imitonin dhe vetvrasjen…

Unë, kur isha student në Shkodër, kur më shqyheshin këpucët nga bredhjet dhe i çoja te këpucari t’m’i ndreqte, atëhere të kërkohej emri, e shkruanin në faturën që e fusnin në këpucë, që të mund t’i gjenin në pirgun e madh, që mund t’i krahësoj, – tani që dhe kam parë, – me këpucët në grumbuj në muzeumet e holokaustit, atëhere pra, thosha se më quanin Sergej Esenin. Si, si? – buzëqeshte këpucari. Por kjo më ndodhte vetëm në Shkodër.

Dhe me ato këpucë shkoja në Lezhë, te miqtë, Rudolfi dhe Ndoci, poetë të njohur që atëhere, për të “shkëmbyer” poezitë dhe fshehurazi dhe përkthimet. Në konvikt, në dhomën e ftohtë, kisha përkthyer dhe diçka nga Esenini, 4-5 poezi të vogla, bashkë me shokun e dhomës, Moisiun.

Pengu për të gjetur poezinë e fundit të Eseninit, atë të shkruarën me gjak, nuk do të më ndahej.

5.

Pas rënies së perandorisë komuniste, kur dhe në vendin tonë do të shpërbëhej diktatura, poezia e lamtumirës së Eseninit u përshi në botimet e reja që do t’i bëheshin atij. Unë gjithmonë i kërkoj në 28 dhjetor ato vargje, që në atë datë u shkruan me gjak. I shoh përkthimet në italisht, anglisht… po si janë rimat në rusisht?

***

До свиданья, друг мой, до свиданья.

Милый мой, ты у меня в груди. Предназначенное расставанье

Обещает встречу впереди.

До свиданья, друг мой, без руки,

без слова,

Не грусти и не печаль бровей,

В этой жизни умирать не ново,

Но и жить, конечно, не новей.

Dhe rrekem ta risjell në shqip, po dua dhe rimat, se jam ca dhe eseninian:

***

Lamtumirë, lamtumirë, miku im,

Në zemër të kam përjetë.

Ikja që kishte parashikim,

Takimin e premtuar do të ketë.

Fjalë dhe gjeste janë kot,

Miku im i dhembshur t’më kuptosh.

Të vdesësh s’është e re në këtë botë

Dhe prapë s’është e re dhe të jetosh.

Me gjakun e damarëve të prerë janë shkruar këto vargje? Dhe pastaj Esenini vari veten në Hotel “Ingliterra”. Pse? Në kulmin e poezisë së tij dhe të bukurisë. Dhe le të ishte dhe kulmi i dëshpërimit, ai mirë u bënte të dyjave. Nuk ka vetëvrasje, por vrasje, thotë një poet tjetër, bashkatdhetar i tij, Evgeni Jevtusheko, që, kur isha në Rusi, pyeta për të dhe më thanë që është Esenini i sotshëm.

Pse e vetëvranë atëhere Eseninin? Ai ishte bërë i famshëm si poet, jo vetëm për skandalet e shumta e dehjet e martesat e shpeshta, por dhe si i zhgënjyeri i madh nga revolucioni, ku “Lenini i ngjante i tmerrshëm si sfings”. Policia sekrete, Çeka a KGB-ja, s’e kishte të vështirë ta zhdukte Eseninin, edhe pse ai ishte bërë aq popullor dhe adhuruesit e shumtë e kishin ikonë të tyre, por kështu ai mund të shndërrohej në mit. Por ç’t’i bënin eseninizmit që ishte krijuar si rrymë e metodë, madje dhe modë, më keq akoma, si qendrim. Ky ishte rreziku i vërtetë dhe i madh. Që eseninizmi të shihej si një rrugë pa krye, themeluesi i saj duhet të vriste veten. Kushtet ia krijonte pushteti sovjetik. Mund ta ndihmonin deri në fund ta vetëvarnin. Në kufomën e Eseninit, pasi e zbritën nga litari në dhomën e tij në Hotel “Ingliterra” në Leningrad, në mëngjesin e vranët të 28 dhjetorit të vitin 1925, i janë gjetur gjurmë dhe shenja nxirjesh në krahë e brinjë nga torturat. Po poezia e shkruar me gjak? Ajo i drejtohej mikut të tij Antaoli Marienof dhe u tha se i ishte dhënë atij një ditë më parë për ta lexuar.

Esenini u çua i vdekur në Moskë dhe prehet në varrezat në Vagankovo. Po eseninizmi a u varros?

6.

Ditët e mia në “Venecian e Veriut” siç e quajnë Saint Petersburg-un ishin të pakta, dëshirat për të parë ishin të shumta, programi i ngjeshur, mahnitja e madhe, ankthi i netëve të bardha, 300 urat mbi lumin Neva… i shkruaja Edës time që bashkë me Atjonin ishin në Lugano, në Zvicër, madje me poetët Jevtushenko e Sebastiano Grasso, më pyesnin se si po ja kaloja… bie shi petersburgas… burg… Njevski Prospekt, shtëpia e Pushkinit… Çajkovski, Gogoli, pensioni i Raskolnikovit të romanit “Krim dhe ndëshkim”, Dostojevski, Teatri “Marinskij”, qindrat e busteve dhe shtatoreve të Leninit e Stalinit ishin hequr, kanë mbetur nja 4 gjithsej të Leninit, pse?… po bashkëvuajtësit e mi, poetët Mandelshtam, Brodski kanë statuja?… Pallati i Dimrit, Hermitazhi marramendës, ku, ku e goditën me top nga kryqëzori i anijes “Aurora” dhe ndryshoi historia, u bë kampi socialist në gjysmën e botës, kampet e përqëndrimit, burgjet… a janë në mure gjurmët e goditjes si në brinjët e Eseninit? Dhe iu shmanga të gjithave, doja Eseninin, gjurmët e tij të gjalla, ma kërkonte… vetja ime e dikurshme… eseninianët e Lushnjës… antologjia e poezisë… e kisha premtuar.

ELEGJIA IME, KU U VRA ESENINI,

NË HOTEL “INGLITERRA”,

NË PETERSBURG…

…një rrëké e kuqe gjaku

zbret nëpër shkallë,

unë ngjitem në të kundërt të gjakut,

dua të arrij në zemrën e Eseninit.

Trokas në derën tragjike,

mbështes kryet aty.

Qan, dera, qan

me lotët e mi.

I kam ruajtur që kur isha gjimnazist,

nga Shqipëria i solla, gjë tjetër s’kisha.

Miku ynë kaçurrel, biond

si thekërishtja e vendlindjes sate,

vagabond si kënga e natës.

Edhe hënat deheshin

nga fishkëllima jote,

qershia e qiellit shkundej,

tej ndalnin dallgët

dhe kuajt e qentë dhe kuptoheshin

me njerëzit,

se po këndoje ti.

Njëra nga hënat

bëhej krehër për flokët e stinës,

por ti mështeknave shikoje si skuqnin plagët e Krishtit,

shiu rënkonte…

Të donte dhe nëna ime ty,

më kërkonte t’i lexoja atë poezinë tënde,

e ndiente si të sajën,

kur pyesje: gjallë je?… A je takuar

me nënën time, Serjozhka?

Se nënat dhe poetët

janë bashkë në parajsë.

Përplasa kokën te dera jote. Vdekja

mori lotët e mi

dhe më dha mpirjen e drunjtë.

Gjithë atë gjak

ia dhe poezisë,

dhe hotel “Ingliterra” është

i kuqërremtë tani

dhe gratë e shërbimit flokët

i kanë të kuq,

dhe netët e bardha kanë

një diell tjetër të trembur,

prej gjaku,

dënes lumi Neva si venat e tua. Ti,

dhëndër tragjik ëndrrash.

Me gjak e ngjeve penën dhe shkrove

poezinë e lamtumirës,

vetëm dy strofa. E do gjakun tim

për strofat e tjera,

Esenin i dashur?

Po ty të varën të vrarë… ah,

t’ia jap natës

hënëtronditur, që rreh si një zemër… Mërmëris

vargjet e tua, prapë, si dikur,

si i burgosur

në qeli qiellore.

Falemnderit, më ke dhënë zemër,

Vëlla i madh,

dhe tani jam unë më i madh se ti,

më vjen turp,

që ike aq herët.

E pamundur të të përzinin.

Ti ishe kudo, te grunoret

dhe kuajt e erës, te brigjet e trishtimit dhe zhgënjimet

si muret e dimrit,

te takimet e dashurisë

me yjet që digjen në buzë, dhe çdo tetor

e shmang

rrugën e vet që nga ajo ditë…

Këtu, këtu ti preve venat

e poezisë sate,

me gjak poezie e mbushe atdheun,

që të donte të vrarë,

ishe bërë më i bukur nga ç’lejohej,

i rrezikshëm dhe i famshëm,

engjëll që të mbështollën

me pelerinë demoni, ikonë

para topave të revolucionit, mbylle sytë prej biri,

Moti ulërinte për ty, gjithë ajo borë

për të fshirë si pambuk spitalesh

gjakun e poezisë,

e pamundur, ai kishte marrë

udhët e botës. E mpiksi

i ftohti këtu, e mavijosi ngrica

si të ishte bronzi i statujave të tua të ardhshme,

jo, jo bronz heronjsh, por kristale

qiellore, të pastra,

kur sapo ka zbardhur…

Do të kërkoj, dua të takohem me ty gjithandej,

të të falënderoj dua, por befas dera,

dera jote e fundit mbi tokë

përballë meje plasi si një kraharor

dhe u ça gjithandej.

– Bir, thirra! Nga të çarat e derës buisën bisqe. U rritën

në çast dhe u bënë degë. Aleluja!

U bë Pylli yt dhe Shtegu yt,

aleluja,

Lumi dhe Flatra,

dhe Vetëtima që shkrep

në Qiell Emrin Tënd…

Aleluja!

Shën-Petersburg, 02. 06. 2014

Elegjinë time e nxora nga libri im, “Si na erdhi ai, i ndaluari”, është fjala për poetin Evgeni Jevtushenko, botim i “Omsca-1”, i para nja gjashtë vjetëve… dhe bota ka ndryshime tẽ mẽdha e tē rēnda…

7.

Tani Rusia ẽshtẽ nē njẽ luftē tē padrejtē dhe agresive me Ukrainēn ngjitur. Vriten jetē njerēzore dhe shkatērrohen qytete. Qielli çahet nga bombat… Dhe poezia ēshtē damarprerē dhe po shkruhet me gjak…

Unē desha të thosha se ditët tona tẽ dikurshme, ato të paktat që ishin vërtet tonat, kishin diçka eseniniane, atë bukuri të trishtë dhe hov të hutuar dhe atë përndjekje, që fillon që nga bankat e shkollës dhe sikur vazhdon… prandaj janë dhe ato njollat mavi si në krahët e Eseninit pas torturave më të fundit. Dhe ai vret veten gjithkund…

Fantazma poetēsh dalin nga gērmadhat, duhet ndalur lufta…