Në 80 vjetorin e lindjes

Me Engjëll Sedajn, profesor I filologjisë klasike, një Latinist i dalluar, punonim bashkë në Fakultetin Filozofik(tash I Filologjisë) në  Prishtinë prej vitit 1974. Fushat të ndryshme, ai professor i latinishtes në katedër të gjuhës Frenge, unë professor I arabishtes në katedër të Orientalistikës, por valët jo të ndryshme. Na afronte Ungjilli dhe Kur`ani. 

Kur dol inga shtypi përkthimi i Kur`anit, në vitin 1985,   Engjëlli e kishte blerë. Ai e kishte lexuar me kujdes dhe nuk kaloi një vjet pas botimit, e shoh në Rilindje të datës 14 shkurt, 1987: Engjëll Sedaj, DUKE LEXUAR KUR`ANIN në shqip, e përktheu Feti Mehdiu. 

Ishte prezentim serioz nga një kuadër me kompetencë jo për islamistikën, por për  nivelin e Shpalljeve hyjnore, gjithsesi. Ishte njohës I teologjisë krishtere dhe me prezentimin e përkthimit të Kur`anit në gjuhën shqipe nderonte kulturën shqiptare dhe Librin e shenjt Islam – Kur`anin. Ky prezentim ishte i pari dhe mbeti i vetmi, deri në vitin 1999, në faqet e shtypit shqiptarë. E falënderova për prezentimin pa rezervë, kurse Egjëlli poashtu më uroi për punën e kontributin e dhënë gjuhës dhe kulturës shqiptare, sepse përkthimi I veprave si Kur`ani kanë rëndësi për historinë e kulturës së popujve përkatës. Kur u ndamë nuk hezitoi të ma shpreh edhe dronë e tij me fjalët, ndoshta nuk qëndrojnë në tërësi vlersimet e mia, kolegë, por unë kështu e shikova me kënaqësi këtë kontribut tëndin. Edhe një herë I falënderova sinqerisht dhe u ndamë. 

Fitova përshtypjen se kur takoheshim herave tjera – punonim nën një kulm – me përshëndeste me simpati. Kaluan shumë vite që takoheshim më rrallë në rrethana të jashtzakonshme pasi që nga viti 1990 deri në vitin 1999, punën tonë me studentë e kryenim nëpër objekte private,pasi ishim të përndjekur nga organet e dhunshme të shtetit të Serbisë dhe të larguar nga institucionet tona.

Kur  filloi të  botojë  revistën shkencore DARDANIA SACRA, një ditë duke dalë nga Instituti Albanologjik, e vizitonim shpesh,  ma zgjati revistën Dardania Sacra nr. 2, që sapo kishte dal. Unë e kisha pas në dorë numrin e parë dhe e urova  për numrin e ri. Falemnderës kolegë, dhe ndali hapin pak e m`u drejtua, për numrin tjetër të pres me një kontribut për numrin 3. Nuk i premtova për shkak të angazhimeve tjera, por  kur e takova herën tjetër, dhe kur iu përgjigja jam shumë i zënë nuk kam kohë, prerazi më tha numrin tre nuk e dergoj në shtyp pa ty, të lutem, ka edhe  dy muaj kohë. 

Iu përvesha dhe zgjodha të prezentoj veprën e Muhamed M. Arnautit, Kosova bu’retu-n-nizai-l-albanijji-s-serbijji fi karni-l-‘ishrin, Al-Kahire, 1998,(Kosova,  Burimi i grindjeve shqiptare- serbe në shekullin njëzet), Dardania Sacra, nr.3, 2001, fq. 490-493, Prishtinë. Plotsova një obligim moral ndaj kolegut Engjëll Sedaj, për çka ai mbeti shumë I kënaqur me këtë kontribut timin, aq më tepër se prezentohej një vepër e një miku të tij – ai i çmonte lart kontributet e dr. Muhammed M. Arnautit.

Pas disa vitesh, kur ndërroi jetë, e pata mundësinë t`i bëja nderimin e fundit dhe ta përcjelli në banesën e fundit, në varrezat afër Ambasadës Amerikane, në Prishtinë.

Prof.Feti Mehdiu, Montreal, 19 dhjetor, 2023.

Pertefe Leka/

Kanë kaluar shumë vite  dhe vazhdon.  tradita    si atëhere  kur  anëtarë të Klubit të Arsimtarëve (1932) Safet Butka,publicistët  Vangjel Koça , Xhevat Kallajxhi, B.Merxhani…vendosnin kurora e  lule  dhe mbanin fjalime përpara Muranës së Koto Hoxhit në Qesorat. (K.Hoxhi arsimtar, mësonte gjuhën shqipe fshehurazi, e çkishëroi peshkopi i Gjirokastërs.Ishte anëtar i komitetit për mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar, me Hasan Tahsin, Pashko Vasa  me vëllezërit Abdyl ,Sami e Naïm Frashëri  në përkrahje të ideve  të Lidhjes Prizrenit. Për këte qëndrim  turqit e arrestuan .Vdiq në burg në Stamboll 1895). Po për gazetarët,V. Koça,Xh. Kallajxhi, B.Merxhani …publicistë, shkrimtarë personalitete te shquar të  kulturës shqiptare ,në vitet  20-30,të cilët  nuk kanë  varr  në Shqipëri  as një përmendore  as një memorial… A duhen kujtuar me respektin më të madh.?!

Mora shkas nga një takim  me të rinj

“Klubi i Librit Ivanaj i themeluar “me  1 Dhjetor 2022, me inisiativën e stafit të fondacionit M.M.Ivanaj organizonin me të rinj, sipas  një programi të detajuar, —  Diskutimin e  Librit —të një shkrimtari të zgjedhur prej tyre. Rastisa te isha pjesë  e një mbremje   (14 qershor 2023) me moderatorin Klevis Begaj, ku do të bashkëbisedonim me të rinjtë për  librin “ Vepra” e B.Merxhanit. Interesimi  nga të rinjtë  ( si Adriatik Kurti) ishte  rreth  Neoshqiptarizmit,  që domosdoshmërisht do të përmendej,  Urtësia e Vangjel Koça-s në  atë diskutim,si një ndër themeluesit e kësaj rryme progresiste.Momenti surprizë ishte  kur  po përmendej pseudonimi Nirvana  (V.Koça) , në sallë mbërriti mbesa e tij, Eni Koça,  e cila e vazhdoj bisedën  për gjyshin e saj  shumë e emocionuar  por   krenare  për  njeriun e ditur e humanitar, progresistin  patriot  Vangjel Koça  , personalitet i shquar i përmasave evropiane . 

VANGJEL KOÇA (1900-1943)

Ishte një  prej  ideologëve përparimtar  të publicistikës  shqiptare  me orientim përendimor, i vlerësuar në kohën e tij “Meteor I Kulturës Shqiptare”, intelektual I mirëfilltë. Albanologu i mirënjohur  Dr.Robert Elsie, duke e parë Shqipërinë si shtet të vonuar në zhvillim ekonomik,politik,kulturor; periudhën e viteve 20-30 e cilëson “Koha e Artë “dhe Rruga e modernitetit”  në historinë shqiptare. V.Koça i njohur si  gazetar,përkthyes, publicist, jurist, poliglot me dije enciklopedike, edukator e sociolog  ishte   themelues i mendimit pozitiv shqiptar në vitet 30-të , me filozofinë  e mendimit progresist, kritik e polemist. Si  shumë rilindës  të shquar , ndoqi  studimet  në Gjimnazin  Zosimea të Janinës, më vonë I diplomuar në Jurisprudencë, Itali. Fillimisht u mor me publicistikë,publikoi në Gazetën Drita  1920-24, të Veli Harshovës  në Gjirokastër dhe më pas te “Demokratia” e Xhevat Kallajxhiut  po në qytetin e Gjirokastërs. Aty  mbajti për disa vite  rubrikën ‘Lëvizja mendore, Meteor i kulturës shqiptare.”

Si bashkëthemelues i lëvizjes  ideologjike të neoshqiptarizmës drejtoi fletoren ‘Neoshqiptarizma”, që u përjetësuan  me  veprën “Në Udhën e Shqiptarizmit”.  Si bashkëpunëtor me Branko Merxhanin sollën një rrymë të re intelektuale  në shoqërinë shqiptare  në periudhën mes dy luftrave  botërore . Si Ideatori i neo-shqiptarizmës B.Merxhani  për Shqipërinë shkruante ‘Shqipëria ishte një qenie e  kufizuar së jashtmi dhe e pakufizuar së brendshmi ‘ që ngjallte shpresën se Shqipëria mund të bëhet me njerëz të ditur  dhe të pakomprometuar. Fillimet  e kësaj rryme ishin mendimtarët e Rilindjes me idenë për të zgjuar ndërgjegjen kombëtare dhe bashkimin e shqiptarëve për çlirimin e  mëmëdheut.

Kjo lëvizje filozofike lindi si nevojë e kohës për të  nxjerrë popullin nga prapambetja  mendore ideore edhe kjo një lëvizje kombëtare që i bashkangjitej, Rilindjes Kombëtare, pas fitores së gjymtuar  të pavarësisë, me reforma  evolucioniste duke mbrojtur idenë e nacionalizmit . Kjo u shfaq  në gazeten’ Demokratia’, në revisten e përmuajshme’ Neoshqiptarizmi’  dhe  u kristalizue në revistën ‘Përpjekja Shqiptare’ në të cilën u përfshinë Ajka e inteligjencës shqiptare 1929-39 me kryefjalën  ‘Politikë s’ka ,vetëm kulturë .’Pra ishte  një rrymë filozofike, një lëvizje kulturore, një shkollë për  lirinë shpirtërore të rinisë  shqiptare, për të shëruar plagët që kishin lënë pushtimet e huaja .Ishte lëvizje për progres për  ta orientuar  të ardhmen me anë të zhvillimit  mendor drejt kulturës evropiane por me një kuptim filozofik të plotë në idealin kombëtar, që vjen  nga  arsimimi  dhe edukimi moral : ”Drita është shkenca bota e realiteteve .Problemi i jetës  misterii  i së ardhmes kanë nevojë për këte dritë.” Shkruante  V. Koça. Mendimtarët e kohës, kishin ide të ndryshme, por shpresonin të kishin  progres në implementimin e tyre.

Pyetjet e momentit  ishin:— cilën rrugë duhet  të ndiqte Shqipëria.— Kur bolshevizmi po eksperimentohej në Rusi,kur fashizmi ishte në prag të derës, kur Ataturku  po drejtonte  Turqinë si  shtet evropian, kur mbretëria shqiptare kërkonte ndihma  për te vazhduar …Këto ide hidheshin atëhere kur komunizmi si një ide antikombëtare, e gabuar,shkatërruese  që propogandonte  luftë klasore, nuk duhej përvetësuar, por megjithate kjo  ide  sipas V.Koça  nuk zhdukej me kërbaç ,  i duhej gjetur  një kundra ide  më e mirë  që është ideja kombëtare. Një e keqe e madhe po vinte  nga lindja gjë që mund të përfshinte mbarë Evropën  sundimi  i dhunës i përçarjes në klasa kundërshtare …Kjo bëri që të përhapej pozitivizmi si  shkencë  edhe në Shqipërinë  e  viteve 30-të  .Shkruhej për Descartes, në shërbim të lëvizjes mendore  shqiptare, u përkthye nga V.Koça “Bisedë  për metodën e Dekartit “. Filloi të njihej   pozitivizmi i  Auguste Comte  si metodë shkencore  në sociologji,  si   teoria e evolucionit të shoqërisë nga B.Merxhani . Bëheshin   analiza cilësore historike  e kulturore . Dituria  i nënshtrohesh një studimi objektiv rigoroz logjik .( studimet historike ,gjuhësore , letrare, sociale, ekonomike nga .. ÇABEJ, Fishta, Koliqi, K.Maloki, P.A.Harapi, Haxhiademi, Koçe, Merxhani, A.Xhuvani, Ali Asllani,….  )

Duke pasë si objekt  njeriun, shoqërinë njerëzore,  lindte nevoja e  studimit të etikës si shkencë,jo si fantazi, por  në kërkim të së vërtetës. E për këte u gjallëruan   ideologët,shkrimtarët, poetët,  linguistët,  e kohës.Kjo  nuk ishte gjë tjetër  veçse  një vlerë, një   përpjekje, për të bërë më të mirën.   Sigurisht kjo kërkonte ndershmërinë  shkencore të studiuesve,kërkonte investime siç bëri Branko Merxhani me  Publikimet në revistën ‘Përpjekja Shqiptare ‘……. kontriboi me të ardhurat e veta,  e pagoi me varfëri ekonomike dhe përsëri nuk ndalesh si sociolog përparimtar në shëbim të shoqërisë. Ashtu si  Nikolla Naço nismëtari dhe kryetari i shoqatës së pavarur shqiptare “Drita” të Bukureshtit, kontribuesi i shkollës së parë shqipe në Korçë dhe i Abetares shqipe ……i cili shkruante:

”U detyrova të punoja pa reshtur, që fitimet që kisha i përdorja për qellime fisnike të kauzës kombëtare”. N.Naço. Vdiq në varfëri të skajshme duke vënë në  dispozicion gjithë pasurinë e tij për ringjalljen e Mëmëdheut.

Gjithë vëmendja e V.Koça-s  ishte përqëndruar  jo aq shumë te varfëria ekonomike se sa tek ajo  mendore .E ka lakue këte fjalë te e ‘Drejta Mendjes’  në të gjithë këndvështrimet  nga individuale  

në kolektive, shoqërore  e deri kombëtare,  Dituria, si  e vërtetë shkencore  dhe bashkëveprimi, po kërkohej  të ishte  një forcë dominuese  që mund ta transformonte  realitetin.

 Vangjel Koça në tregimin “Një krodhe” shkruante :

‘Sot mbretëron  moda e filozofisë…”nga frynë era”. Adhurimi i verbër  i ngjarjes, mburrja e tepërt dhe servile e suksesit, admirimi për çdo gjë formale të jashtme e pa vlerë, robërimi në pasionet më të dobêta, kulti shtazarak i violencës, gjaku i ethshëm i floririt dhe i nderimeve  mos interesimi dhe përbuzja  për vlerën dinamike  të ideve  dhe për fuqinë morale të parimeve….

Lartësia e vërtetë nuk arrihet  pa dritën ideale  të parimeve morale të cilat janë për ndërgjegjen si ylli që është për detarin.”…. (Sa e ngjashme me realitetin e sotëm  2023). .”Të shartojmë në brezat e nesërm  besën për parimet,luftën për parimet,sakrificat për parimet  kundër mohimeve  dhe shtrembërimeve  të oportunistëve  të jetës  dhe të parimeve false ‘Krodha bukë” duhet të bëhet’ “spurdhiku” (  zog  I vogël) që matet me një goxha dovlet, me dovletin mëkatar shpirtëror,  na kishte lënë trashëgimi  e shkuara jonë historike (“ Krodhe buke “Vangjel Koça 1934”. Të rrethuar nga fqinj që pengonin bashkimin e trojeve shqiptare, dhe si pasojë dobësonin  ekonominë, forcën e shtetit për të drejtuar me ndërhyrjet që vazhdojnë edhe sot,

 V.Koça për fqinjin e jugut shkruante: Shpejt Greqia do të kuptojë njëherë e mirë se edhe këto toka bashkë me disa të tjera që ajo ka akoma padrejtësisht  në dorë të saj janë malli i pakontestueshëm dhe i pa parashkrueshëm I banorëve  më të vjetër e më trima të Gadishullit Ballkanit  me gjakun e të cilëve është fprmuar  akoma edhe shteti i sotëm grek.

Përpjekjet shqiptare do t’i japin “ utopisë “greke  shuplakën e fundit  dhe do ta detyrojnë  popullin grek të gjejë udhën e tij të drejtë, atë udhë që do t’i takojë në Ballkanin e Ri  sipas mundësive  dhe zotësisë së tij. Një e drejtë  natyrale ,njerëzore , juridike,  që kërkohet me të madhe edhe sot nga gjithë shqiptaria.

Në zyrën e noterisë në Pazar, në krye të derës, V.Koça kishte vendosur  një shenim të dukshëm “SHQIPËRIA, PËR INAT TË ATYRE QË S’NA DUAN, DO TË BËHET MË MIRË”. Vangjel Koça në realizimin e të drejtës kërkon përgjegjësi: “…Po e drejta e mendjes është një detyrë e çdo njeriu të lirë ..po brenda një shoqërie harmonike s’mund të kuptohet e drejta pa detyrë.” V.Koça.

E drejta e mendjes (1938)

….Themi një mendje për të tjerët me qellim që ta dëgjojnë dhe ta ndjekin të gjithë….Fjalët e urta që ruan çdo popull si kapital të mençurisë shoqërore, mendje janë;bile janë mendjet më të mira,që janë dëgjuar gjatë historisë .Kjo gjë ka vlerë për çdo mendje .Kështu duhet të jetë çdo mendje…..Duhet të ketë mendje Ai që di se ku shpie udha  dhe ia mban të hyjë i pari  në këte udhë  me ndërgjegje të plotë  të përgjegjësisë së tij.…Ështe e shenjtë e drejta mendjes ….për ate që ka vullnet  dhe fuqi shpirtërore  ta mbajë mendjen lart mbi kryet  …dhe jo poshtë nen këmbët e tij !As edhe të lidhur me xhepin e tij! “Qëllimi I jetës” 1930 apo “Mendimi Shqiptar”. Shqiptarit  nuk i mungojnë   cilësitë e duhura që të krijojë një qytetërim .Vetëm duhet një drejtim një qellim, një frymë krijonjëse  dhe dinamike. V.K  

Të shpresojmë nëse do të vijë dita që projektuan  mendjendriturit , të realizohet  nga forcat e reja , që kanë vullnet e fuqi shpirtërore- ndërgjegje të plotë  e përgjegjësi ndaj detyrës në realizimin e të drejtës për bashkim  kombëtar, bërthama e sukseseve të mëtejshme . Vdiq aksidentalisht 1943 në ujërat e Adriatikut duke lënë mendime të vyera  për brezat, që  ta njohin, ta lexojnë, të  përpiqen  për të vënë në jetë  idetë  progresive.Nuk mund të injorohen  këta ideologë (e papërfillshme   inteligjenca artificiale, para  tyre )  janë pasuri  e urtësisë shqiptare   Me të drejtë studiuesi Prof. Nexhmedin Spahiu e quan  Vangje Koça -n — Gjeniu Shqiptar i shekullit XX ,—-  Babai i mendimit pozitiv Shqiptar — duke u mbështetur  e vlerësuar në  punën kolosale  studimore të shkrimtarit të palodhur Z. Ndriçim Kulla  në Veprat   “Historia e mendimit Shqiptar”  “Në udhën e shqiptarizmit” ……ku evidentohet  figura  shumëplanëshe  e V. Koça-s.

Në jetën publike e familjare të katolikëve shqiptarë të Shkupit, festat ishin pjesë e mbamendjes kolektive në përgjithësi, kurse krishtlindjet ishin buka dhe kripa e gjallnimit të tyre fetar e kombëtar.

Nga Skender ASANI

Kjo festë e Krishtlindjes na gjen sërish bashkë me shpresë që në ribërjen e historisë së kombit dhe fesë, Shkupi ynë iliro-dardan t’i rikthejë atributet e dikurshme që i kishte, atëherë kur Ipeshkvia Shkup-Prizren ishte një faktor mjaft i qenësishëm në ruajtjen e kohezionit tonë kombëtar e shpirtëror.

Në kalendarin e ngjarjeve kulturore e shkencore, festa e Krishtëlindjes paraqet një stacion të rëndësishëm edhe të ecjes sonë si Institut, sepse dimensioni shpirtëror që mbart ai, i atribuohet pikërisht ndriçimit të traditës dhe jetës së komunitetit katolik shqiptar në Shkup, si një llambadar që po mundohet ta ruaj shkëlqimin nga erërat e fuqishme të dezintegrimit dhe asimilimit.

Në jetën publike e familjare të katolikëve shqiptarë të Shkupit, festat ishin pjesë e mbamendjes kolektive në përgjithësi, kurse krishtlindjet ishin buka dhe kripa e gjallnimit të tyre fetar e kombëtar.

Prandaj, duke iu rikthyer kësaj tradite, ne si Institut po bëjmë përpjekje vetmohuese që në një kënd të kujtesës sonë historike këtu në Shkup, të bëjmë vend edhe për një pjesë të indit tonë kombëtar, i cili nuk guxon të përthahet dhe të asgjësohet. Sepse pa të kaluarën e lavdishme kulturore e fetare të katolikëve shqiptarë të Shkupit, historia jonë kombëtare do ti ngjante një libri vetëm me kopertina por pa asnjë fletë brenda.

Edhe kjo festë që po e shënojmë sot bashkërisht këtu në ITSHKSH, është një përpjekje modeste që këtij libri t’i rikthehen fletët e grisura të historisë së dhimbshme të komunitetit katolik shqiptar në Shkup , sepse ata e meritojnë t’i zhvillojnë të gjitha shërbimet fetare në gjuhën e ëmbël të Nënës Tereze. Për rrjedhojë, ne nuk kemi hequr dorë nga ideja që në Shkup të kemi një famullitar shqiptar, sepse vetëm kështu do të ketë kuptim ruajtja e këtij komuniteti nga shprishja e mëtetutjeshme.

Nëse nga Shkupi ynë doli një grua me përmasa planetare të madhështisë humane e njerëzore, siç ishte Nëna Tereze, pse pikërisht në Shkup të mos rikthejmë jehonën e këngëve dhe vjershave të Gonxhe Bojaxhiut përmes një bariu i cili do t’i drejtohej në gjuhën shqipe grigjës së tij.

Në furtunat e ndryshme të historisë, ne arritëm t’i përballojmë të gjitha sfidat që sjell shkombëtarizimi dhe ndryshimi i panatyrshëm i ADNsë sonë kulturore-identitare, dhe kjo u bë pikërisht në saje të epopesë bogdaniane, e cila filloi pikërisht këtu nga Shkupi dhe shpërndau rrezet iluministe në mbarë hapësirën arbërore. Këto epope po mundohemi ta ringjallim edhe në ditët e sotme, duke organizuar Ditët e Bogdanit, ku sivjet patëm në fokus tematik Lazër Mjedën dhe Shkupin në kohën e tij, si një demonstrim praktik i këmbënguljes sonë për t’i shpallur luftë harresës. Kjo gjithsesi edhe me një fakt shtesë që ndërlidhet me botimin e librit “Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj” që si autor ka ipeshkvin e fundit të kësaj Ipeshkvie, Imzot Gaspër Gjinin. Ky botim i veçant nga ana e Institutit tonë do të qartësojë edhe më shumë optikën shkencore në ndriçimin e të kaluarës së lavdishme të Shkupit, dhe jo vetëm.

Nga këtu, edhe njëherë shfrytëzoj rastin t’iu uroj Krishtlindjen, dhe t’iu faleminderoj që sërish po i bashkoheni idesë sonë që tradita jonë sakrale të përplotësohet me shenjat dalluese të ilirisihtes së lashtë e cila mbetet bazamenti i identitteti tonë kulturor e kombëtar.

Nga Rafael Floqi/

Kartolina e letrës vazhdon e tregon një histori për familjen tuaj në një mënyrë që një tekst nuk mund ta zëvendësojë kurrë.

Projektuesi i kartolinës së parë të Krishtlindjeve të prodhuar në masë ua dërgoi atë 1000 njerëzve, përfshirë edhe gjyshen e tij. Ajo paraqiste një vizatim të një familjeje duke bërë dolli, për mbajtësin e kartës poshtë një shënim utilitar ” To:____”. Kartolina u konceptua si një zbulim i kohës – korrespodenca personale ishte bërë një sektor në rritje, i mundësuar nga ardhja e postave të lira dhe londinezët viktorianë mezi prisnin që përshëndetjet e stinës së tyre të kishin një përgjigje. Pse të mos u përgjigjeshim të gjithëve?

Ilustrimi ishte një prekje e bukur. Krijuesi i kartës, Sër Henry Cole, porositi një mik që të skiconte skenën në kokën e tij; familja që ai imagjinonte që dukej e lumtur dhe e pasur dhe ndoshta argëtuese. (Një vajzë e vogël në plan të parë ul një gotë verë që nëna e saj duket se e heq.) Më shumë se 150 vjet më vonë, njerëzit ende duan të projektojnë një version të asaj familjeje të pasur. Amerikanët postojnë 1.6 miliardë kartolina festash në vit; Përshëndetjet e personalizuara dhe urimet gjenerike të ngrohta nuk kanë ndryshuar, por tani fotot e familjes janë reale.

Prindërit e mi i përkasin sigurisht atyre që i merrnin seriozisht kartolinat e Vitit të Ri kur unë isha fëmijë. I dërgonim pothuajse çdo vit, dhe kartolinat si përgjigje grumbulloheshin si këmbim, ato i ruanim në një shportë të vogël të fluturuar nga një dhomë tjetër. Më të bukurat ishin ato të kushërinjve që vinin nga Amerika. Unë do të ulesha në divan, dhe do t’i shqyrtoja ato një nga një, duke dalluar fytyra të njohura mes një deti zbukurimesh. Koreografia dhe imazhi e një fotografie të kartolinës së Vitit të Ri asokohe është hapur për debat. Santa i zhveshur nga çdo domethënie Krishtlindjesh, emrin e kishte marrë Plaku i Vitit të Ri apo Babadimri, por imazhi ishte gjithnjë e njëjtë. Të gjithë ishim të vetëdijshëm për dekorin. Dhe sistemi më ateist në botë nuk e shmangte dot frymën e Krishtlindjes.

Vigjilja e Vitit të Ri ishte një prej festave më të mëdha popullore gjatë komunizmit, kryesisht për shkak se Shqipëria, nën sundimin e Enver Hoxhës, ndaloi çdo festë fetare. Që prej ringjalljes së festimeve për Krishtlindje, në Shqipëri, Festa e Vitit të Ri ka humbur disi shkëlqimin e dikurshëm.

Pas ardhjes së komunizmit kartolinat u bënë standarde, ku shihej “Shqipëria socialiste”, gra dhe vajza “të lumtura” apo imazhe të partisë në pushtet e të udhëheqësit të kohës. Përpos vështirësive të kohës e veçanta qëndronte te veprimtaria krijuese në prag të Vitit të Ri, që shpenzohej duke sfiduar rrethanat e vështira financiare.

Një tjetër kartolinë e veçantë është ajo e 1973, ku një baba i uronte festat djalit të vet. Ajo që bie në sy është pamja e kartolinës, ku duket një nga personazhet e famshme të filmave për fëmijë si Jerry. Ai shfaqet duke tërhequr një karrocë ku është ngarkuar pema e vitit të ri dhe poshtë tyre urimi tradicional “Gëzuar vitin e ri”. Në pjesën e pasme të kartolinës, lexohet N.SH.BOTIME NAIM FRASHËRI TIRANË. Pra, për fëmijët duket se regjimi bënte një përjashtim, edhe pse çdo gjë amerikane konsiderohej “e mallkuar”.

Sot partnerët romantikë priren të kalojnë e të dalin nga rekordi i familjes, duke bërë filma të gëzueshëm (ose shaka) në albumet dhe burimet tona në Instagram, duke na kujtuar se kush ishim dhe duke na kërkuar llogari. Por kartolinat e festave ftojnë një nivel shqyrtimi që rrallëherë e bëjnë sinqertët. Prindëritt e familjes mund t’i përgjigjen presionit duke mbajtur një kontroll të ngushtë në frerët – duke propozuar të shkrepni disa foto të “vetëm ne” përpara se t’i bëni shenjë të dashurit tuaj prej gjashtë muajsh të Universitetit. Vetëm kështu që ka disa opsione kur është koha e kësaj loje.

Natyrisht, të huajt bëhen të brendshëm. Njerëzit martohen, kanë fëmijë, rriten. Ata mund ose nuk mund të heqin dorë nga kartolinat e tyre të pushimeve. (Opinionet ndryshojnë për qëndrueshmërinë afatgjatë të industrisë, por mijëvjeçarët kënaqen me prekjen e postës së vërtetë.) Pasi të shihni atë zbukurim kadifeje në kartolinat e vjehrrit tuaj, praktika duket rishtazi tërheqëse – madje legjitime. Një kartolinë Krishtlindjesh e parë nga njëqind të njohur është shumë më e prekshme se një certifikatë martese në dosje në gjykatë. Është një regjistër formal që i bën lidhjet familjare më të lexueshme. Dhe përditësohet vit pas viti. Gjë e cila ngre një pyetje: Çfarë ndodh kur ato lidhje prishen?

Muajin e kaluar, gjatë fundjavës së Falënderimeve, familjet e gjera u mblodhën dhe bashkërisht ndezën makinën e kartolinave të Krishtlindjeve. Të gjithë të dyshuarit e zakonshëm ishin atje – përveç atyre që nuk ishin. Ata, mungesa e të cilëve sjell një ndryshim më të përhershëm: një zhvendosje, ose shpërbërje, ose divorc, ose diçka më tragjike. Përfundimisht, vështirësitë familjare duhet të thuhen me zë të lartë. Por ndonjëherë një kartolinë e Krishtlindjeve i shpreh ato me zë të lartë nga sa do të donim.

Kjo është fuqia dhe anakronizmi i kartolinës së Krishtlindjes, e cila gërvisht një klik që iPhone-ët duhet ta kishin ndrequr deri tani. Në fund të fundit, autoportretet janë një mall i zhvlerësuar. Përafërsisht 85 për qind e botës kontrollon mjetet e prodhimit të selfie-ve. Nuk kushton asgjë për të ndarë një foto familjare me miqtë, fqinjët dhe internetin. Por edhe kur krijojmë portrete të pafundme për konsum të jashtëm, identitetet tona priren të bashkohen rreth disa imazheve kryesore. Ato shfaqen jo vetëm në prurjet sociale, por edhe në aplikacionet e takimeve, takimet e Zoom, udhëtimet me shpërndarje dhe super llogaritë digjitale që hapen duke pyetur, në fakt, “Ky jeni ju?” Bota na has kryesisht si avatarë, fotografi të profilit, foto profesionale të kokës – njësi të atomizuara në një bazë të dhënave jashtëzakonisht të madhe. Portretet tanë tregojnë se i përkasim një sistemi më të madh.

Kartolina e parë shqiptare ka dalë për herë të parë në vitin 1913. Ishte një pikturë e cila më pas u shndërrua në kartolinë. Ishte momenti kur Ismail Qemali lajmëron për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë dhe më pas ngre Flamurin e Skënderbeut, nga ballkoni i shtëpisë së Flamurit, në Vlorë. Autori i kësaj pikture ka mbetur anonim, por ajo kartolinë është punimi i parë dhe i vetëm që tregon momentin e ngritjes së Flamurit në 28 Nëntor të vitit 1912. Sipas studiuesit, Fahri Shaska, që e ka bërë publike këtë kartolinë, për herë të parë, kartolina është prodhuar vetëm një vit pas shpalljes së pavarësisë. Momenti i ngritjes së Flamuri Kuq e Zi, mbulon një pjesë të ballkonit ndërsa element i dytë i kësaj kartoline është edhe Ismail Qemali.

Sot dërgohen kartolina virtuale që, po ta mendosh thellë nuk janë asgjë tjetër, veçse versioni më i modernizuar i atyre kartolinave prej letre që ne shkëmbenim një herë e një kohë. Kuptohet, me dallimet përkatëse.

Nëse një herë tekstet e kartolinave të festave, siç përmenda më lart, i mbushnim me ato formula pa fantazi, të ftohta e të homologuara, njëlloj për të gjithë – natyrisht kishte edhe përjashtime, kishte dhe nga ata kreativët që shquheshin, që i personalizonin ato me urimet personale por, flas për cliché-në, për shumicën “aplikuese formulash” e që përfaqësonte gati-gati, “një rregull” – sot, një kartolinë virtuale, përveç faktit që me një “tagg” ia dërgon të njëjtin urim një liste të tërë miqsh në rrjetet sociale apo ia përcjell miqve në whatsapp njëkohësisht, nuk pretendon fundja as një shumëllojshmëri kushedi se çfarë idesh apo urimesh ajo kartolinë. Mbetet diçka e pa ndier, diçka thjesht formale, ose siç thotë populli: “Sa për qokë!”

Ajo është e efektit të menjëhershëm, mbërrin në çast e njeriu i bie shkurt madje, ndihet edhe i stresuar në një farë mënyre nëse harron dikë pa e uruar, pasi numri i miqve virtualë e kalon në mënyrë të shumëfishuar numrin e miqve realë dhe aktivizimi i kësaj poste festive, kërkon pse jo, kohë e dedikim të veçantë.

Edhe kartolina prej letre nga vendet ku jemi me pushime, ndryshe nga më parë, sot dërgohen pak, pasi nga ai vend pushimesh, madje në kohë reale, njerëzit postojnë e shkëmbejnë fotografi – selfie me panoramën e lokalitetit turistik në sfond nuk mungon – ndër miq, nëpër rrjetet sociale apo me mesazhe e video të çdo lloji, me sms, mms nëpër smartphone, pc etj. Kartolinat prej letre nga lokalitetet turistike sot i poston vetëm një në njëzet persona.

Sot Kartolinat e Krishtlindjeve/ Vitit të Ri na heqin nga ata serverë dhe na rikthejnë në Tokë, përsëri në të vetmin sistem që ndonjëherë kishte vërtet rëndësi, i përbërë nga të vetmit njerëz që na rregullojnë vërtet në kohë dhe hapësirë. Natyrisht, marrëdhëniet tona me ata njerëz do të ndryshojnë. Kartolinat e Krishtlindjeve nuk kanë aftësi parashikuese; ata janë vetëm një totem tjetër, si grupe dasmash apo peshqirët me monogram. Ata nuk bëjnë asnjë premtim dhe rishkruhen çdo vit. Në një mënyrë apo tjetër, subjektet e tyre vijnë e shkojnë. Si një fotografi e familjes, kartolina e Krishtlindjes është kalimtare. Por ne mund të krenohemi me mesazhin e tij të thjeshtë e të pakundërshtueshëm: “Këta ishim ne asokohe.

Prof. Sylë Ukshini/

Bettina Moissi (lindur më 15 tetor 1923 – vdiq më 21 nëntor 2023) ishte një aktore gjermane e skenës dhe filmit. Ajo luajti rolin kryesor të femrës në filmin e vitit 1948 Long Is the Road, filmi i parë gjerman që portretizon Holokaustin.

Moissi ishte fëmija i dytë i aktorit të famshëm të skenës me origjinë shqiptare, Aleksandër Moisiu. Babai i saj shpesh cilësohej si hebre vetëm për shkak të emrit të tij (që përkthehet si “Moisiu”) dhe mbrojtjes së tij të hapur ndaj aktorëve dhe njerëzve të tjerë hebrenj gjatë një periudhe antisemitizmi në rritje.

Ajo rrit në Zvicër dhe u kthye atje në pension me emrin Bettina Berggruen. Ka studiuar për aktrim në Mynih.

Bettina ishte katolike dhe me 1960 ajo u martua me Heinz Berggruen, i cili ishte hebre. Berggruen vdiq në Spitalin Amerikan të Parisit më 23 shkurt 2007. Me dëshirën e tij ai u varros në varrezat pyjore në Waldfriedhof Dahlem, në Berlin. Funerali i tij u ndoq nga kancelarja gjermane Angela Merkel, dhe presidenti i atëhershëm Horst Köhler.

Ata kishin dy fëmijë: Olivier Berggruen, kurator në Schirn Kunsthalle Frankfurt, Gjermani dhe Nicolas Berggruen, një financier dhe koleksionist arti.

Ajo ndërroi jetë më 21 nëntor 2023.

Filmografi e përzgjedhur

In Those Days (1947)

Der Apfel ist ab (1948)

Long Is the Road (1948)

The Orplid Mystery (1950)