Albert Vataj/

Rasti i kompozitorit Simon Gjoni është më kuptimploti i marrëdhënies së krijuesit me veprën dhe vetë veprës me kohën. Ai ka një galeri të pasur përvoje të kumtit krijues, por ajo që e ka bërë atë kaq të famshëm dhe të përgjithmonshëm në vetëdijen e adhurimit të ëndshëm të gjeneratave është “Lule Bore”. Një pavdekësi e merituar, një magjike e shndërruar në gjakun dhe ritmin e kohërave. Ai lindi në një shkëndi dhe u përjetësua në një shpërthim, në atë vezullimë që na mbush zemrën e na ngop shpirtin, hov kurmet e përflak gjakrat. “Lule Bore” më shumë se një këngë, ajo ishte zëfillja e një drithërime shpirti dhe mbeti një dashuri e dëshiruar në tinguj, në nota, në fjalë, në zëra që tendosin ëndjen dhe u bien telave të joshjes me kaq afsh e magji, sikur janë rite të një solemtniteti hyjnor. “Lule Bore” është një këngë, të cilën jetëgjatësia e pakundërshtueshme artistike e ka shpallur pa zyrtarizma burokratike, Himn të muzikës lirike shqiptare. Është kënga “Lule bore”…(!)

Po të pyesësh, njerëz, se cili është kompozitori i saj, shumë syresh, tkurrin supet për të thënë: “Se dimë, por ajo është e të gjithëve”, të tjerë të thonë se, “është një këngë e popullit…”.

Në morinë e përgjigjeve për autorësinë e kësaj kënge, qëndron pikërisht fshehtësia e magjisë dhe e notës së paarritshme që ajo ka të ngjeshur brenda saj dhe që lidhet vetëm me një emër; kompozitorin dhe dirigjentin e mirënjohur Simon Gjoni. Pavarësisht se ka 55 vjet që është kompozuar, “Lule bore”, këndohet si në ditët e para që filloi të transmetohet në Radio-Shkodra, si atëherë kur artisti harmonizoi notat për t’ia dorëzuar një mori këngëtarësh, e për të qënë paskësaj e pranishme së bashku me gëzimin e shqiptarëve në të gjitha pikat e globit.

I lindur ne qytetin e Shkodrës, talenti i Simon Gjonit, spikati që kur ishte i ri dhe kur kontribuoi si drejtues i shumë formacioneve të ndryshme orkestrale dhe vokale të qytetit të tij. Me një sensibilitet dhe origjinalitet të dukshëm në kompozicion ai krijoi në vitet 1946-1947 një seri këngësh të paharruara që shquhen sa për ndjeshmërinë e tyre sa poetike aq edhe të sinqerta, të figurshme dhe fisnike si, “Lule bore”, “Sy larushës”, “Sytë e tu si drita”, “Fyelli i çobanit”, “Nëna dhe çika” etj. Ishin pikërisht këto këngë të cilat e çuan më tej traditën qytetare të lirikës shkodrane, ndërsa u përhapën me shpejtësinë e dritës në Shqipëri.

Sa më lart vetiu, të vjen në mendje se vlera e muzikës dhe e këngës nuk qëndron tek juritë, por vetëm tek çmimi që populli e dekoron me jetëgjatësinë e saj. Në Moskë, në vitin 1956 trio Mula, Athanas,Tukiçi, korri sukses të jashtëzakonshëm me këngën “Lule bore”, në Vjenë në vitin 1961 festivali i rinisë u çel me introduksionin e Lule Bore. E sot, ajo këndohet së bashku me publikun dhe në Nju Jork, ku koncertet përfundojnë me himnin e këngës shqiptare “Lule-bore”.

Në ish-Bashkimin Sovjetik, Lule borë, ishte kaq e përhapur sa që shqiptarëve iu drejtoheshin: “A…, ju jeni nga vendi i Lule borë”, kujton këngëtari Avni Mula, një nga interpretuesit më pikantë të kësaj kënge në atë kohë, por që nuk e ka harruar pa një interpretim lirik të mirëfilltë në disa koncerte edhe vajza e tij, sopranoja Inva Mula.

I mirënjohuri Çesk Zadeja e konsideronte “një model të papërsëritshëm në lirikën shqiptare”. Sipas familjarëve të tij, trashëgimtarë të veprës, Simon Gjoni ka dhe mbi 50 këngë të të njëjtit stil si “Lule bore”, botuar së fundmi nën kujdesin e bashkëshortes së tij Hermira Gjoni në një album të veçantë.

Pak vite më parë, në një Festival këngë në Radio-Televizion , kur dueti i arrirë artistikisht, Vikena Kamenica dhe Kastriot Tusha, interpretoi këngën “Vajzë e vogël”, e interpretuar vetëm një herë nga Llukë Kaçaj, u duk se publiku e harroi konkurrimin e këngëve-shkak i organizmit të festivalit të fund-vitit. Salla ishte ngritur e gjitha në këmbë në duartrokitje… Në fakt çmimi i ishte dhënë këngës përshëndetëse, sepse kënga që është këngë, ja që di t’i rezistojë kohës, sistemeve, doktrinave, mentaliteteve, snobizmit…!

Është pikërisht kjo këngë që aktualisht është një këngë hit në Kosovë dhe në diasporën shqiptare.

Simon Gjoni, legjenda e heshtur e muzikës simfonike

Studimet e larta Simon Gjoni i kreu në Akademinë e Lartë muzikore të Pragës, në klasën e dirizhimit simfonik me profesorët V. Smetacek, R. Brook, A. Klima. Në vitin 1954, ai ishte pjesëmarrës si kompozitor në Festivalin Ndërkombëtar të Muzikës, së bashku me kolosët botërorë, si Shoporin, Janson, Rihter, Fisher, Fournet etj. Në vitin 1956 në sallën “Mestska Knihovna” dirigjon Shubert “Rosamunda” dhe Grieg “Perr Gynt”. Po në këtë kohë dirigjon veprën “Pygmalion” të kompozitorit Jiri Benda. Në vitin 1957 në sallën “Dum Umelco” ai drejtoi “Simfoninë orkestrale për violinë e kontrabas” të K. Dittersdorf. Suksesi i këtij koncerti pasohet nga ai i pjesës simfonike të Franc Listzi-it “Les Preludes”.

Simon Gjoni, është një ndër dirigjentët e parë të orkestrave tona simfonike të Teatrit të Operas dhe Baletit dhe të Radio-Televizionit. Ne vitin 1958, kur u emërua dirigjent në TOB, shumë vepra të shquara e gjetën interpretimin e “parë” tek dirigjenti i ri, i cili i interpretoi ato duke zbuluar ngarkesën emocionale të tyre me një ndjeshmëri të lartë.

Përmendet baleti “Lola”, “Laurencia”, operat “Don Paskuale”, “Berberi i Seviljes”, “Paliacot”, “Franceska da Rimini”, “Pranvera”, etj. Për herë të parë nën kujdesin e tij incizoi krijimtarinë e deriatëhershme të kompozitorëve shqiptarë Zadeja, Gaci, Nova, Grimci, operetën “Lejlaja” të T.Daisë, operetën “Agimi” të K.Konos, Koncertin nr.1 për violinë të Zoraqit, Rapsodinë për piano dhe orkestër të Tonin Harapit, gjithashtu edhe muzikën e disa filmave shqiptare.

Nga autorët botërorë ekzekutoi për herë të parë në Shqipëri Beethoven “Simfoni nr.8”, Mendelson “Uverture”, Beethoven “Eleonora”, Uverture K.M. Veber “Gjuetari Magjik”, Liszt “Prelude”, Dvorzhak “Valle simfonike”.

Krijmtaria e tij ka kaluar thuajse të gjitha gjinitë ; nga kënga, romanca, kantata, suita, poemat, veprat instrumentale e deri tek veprat e mëdha orkestrale si 11 valle simfonike, vepra këto ku ndihet atmosfera e kohës , besimi i kompozitorit ndaj popullit të tij prezenca e të cilit është e pashmangshme me të gjitha dukuritë në këto vepra.

Në maj te vitit 1960 kompozoi odën lirike “Pranvera jone”, me tekst të Ismail Kadare, dhe një suite simfonike me katër kohe. Një vit më pas kompozoi “Poema e rapsodit” për bas-celo-piano. Balada “Lufton shqipja” u këndua menjëherë nga basi i papërsëritshëm Llukë Kacaj. Në 1962 ai kompozoi vallen e parë simfonike shqiptare, e pasuar më pas me 10 valle simfonike të tjera që paraqesin një gërshetim të mrekullueshëm të muzikës së kultivuar me muzikën popullore. Secila nga vallet është një vepër me vete krejt e vecantë dhe e ndryshme nga të tjerat .

Si pedagog Simon Gjoni, dha nje kontribut të çmuar deri në castet e fundit të jetës, kur përgatiti me dhjetra studentë. Ai ishte një ndër pedagogët e parë në themelimin e Konservatorit Shtetëror të Tiranës së bashku me Çesk Zadene, T.Guraziun, Y.Skenderin. Shumë muzikantë e cilësojnë Simon Gjonin si një shëmbull të rrallë ku gjeneratat mund të mësojnë për kërkesat sistematike, këmbënguljen dhe disiplinën e lartë artistike.

U nda nga jeta në 31 Tetor 1991. Emri i Simon Gjonit siç e ka cilësuar Zadeja i madh,”do të mbetet i skalitur në pentagramin e muzikës shqiptare, së cilës i shërbeu me dashuri dhe respekt”.

Historia e Luleborë”

Simon Gjoni, kompozitori i ri pas viteve te çlirimit, jepte mesim ne shkollen e mesme te qytetit. Plot te rinj e te reja i degjonin me vemendje ligjeratat e tij per krijuest e medhenj te muzikes boterore. Ne kishim pak vepra te muzikes se kultivuar, edhe ato pak te njohura. Por kishim nje pasuri te madhe te krijimtarise popullore dhe Simoni fliste shpesh per keto vlera te çmuara…

Nje dite dimri. Debora e bardhe kishte mbuluar te gjithe qytetin dhe malet perreth. Ai po rrinte ne sallen e mesuesve, sepse ate ore nuk kishte mesim. Po kundronte nga dritarja gjimnazistet qe po luanin me topa bore. Ne mes tyre edhe “ajo”, lulja e bukur. I lindi aty per aty mendimi dhe deshira qe te shkonte edhe ai mes tyre, por nuk duhej. Ai ishte mesuesi i tyre. Syte i mbante gjithnje tek njera, tek vajza e gjalle, e shkathet, me syte e kalter si deti i thelle, me ato floket e gjata e te mbledhura ne nje gershet te trashe, me ato pantallonat, qe e para nder shoqet i kishte veshur e qe ia shtonin hijeshine e trupit, veçanarisht kur lidhte ate shallin e bukur mbi koke. Ishte me te vertete nje lule e kendshme ne mes lulesh tjera… Gjithe qenia e saj iu shnderrua na formen e nje “lulebore”, bile edhe topat e debores qe ajo ia drejtonte shokeve e shoqeve, i dukeshin si lulebore… Dhe u detyrua te priste jo vetem shkrirjen e debores e ikjen e dimrit, por edhe mbarimin e shkolles e marrjen e matures. Por gjithe asaj kohe, mendjen e kishte vetem tek ajo, tek “Lulebora”.

– Zef, ti e di, une dua nje vajze, – i tha nje dite Simoni poetit Zef Pali, sapo doli nga shkolla. Zefi e njihte mire dhe ia dinte ndjenjat e dashurise per maturanten e gjimnazit. Ate dite ndenjen shume kohe bashke. Biseduan gjere e gjate. Mbas disa ditesh, Zefi i dha nje tekst. Simoni e mori dhe, duke e mbajtur ne duart qe i dridheshin, plot emocion i tha:

– Bukur, shume bukur, ashtu siç kam dashur vete…

Shkoi menjehere ne shtepi, nuk ishte i qete. Sillej neper dhome e nuk dinte ç’te bente. Ne koke i vlonin motive te ndryshme melodish. E lexoi tekstin disa here, deri sa e mesoi permendsh. E pastaj:

“Tuj kërkue n`ar e n`kodër

Tuj prek lulet t`gjith me dor`

Veç n`nji kopsht të vogël n`Shkodër

Ty të gjeta lulebore….”

Shumë entuziast, vazhdoi:

Je e vogël, por je e plotë

Ty t`kërkoj unë tash sa mot

Tash sa mot un`ty t`kërkoj

N`gëzim me ty jetën ta shkoj.

Eja, eja lulebor`

Unë me ty do thur kunor`…”

Dhe kenga “Lule bore” mori dhene. Ajo u be si te thuash simbol i nje drejtimi te ri, me bashkohor, qe mori kenga jone per vite te tera. U perhap ne te gjithe vendin. Studentat tane qe studionin jashte shtetit e moren me vete. Dhe nuk lane rast pa e kenduar. Ne mbremjet e vallezimit, ne darka e ne gosti. Kudo. Edhe ne koncerte te ndryshme…

Nje student shqiptar qe mesonte ne Moske ne fundin e viteve ’50-të, kujton:

“Isha ulur ne stolin e lulishtes, ne nje nga parqet me te bukura te Moskes. Kishim humbur ne ekstaze dhe na dukej se asgje tjeter nuk ekzistonte perveç ne te dyve. Nata ishte e qete dhe plot yje. Ishte tamam ashtu siç pershkruhet nata ne kengen e bukur ruse “Pod moskovnie vjecera”. Larg, shume larg, dukej se degjohej nje melodi e cila sa vinte e behej me e njohur. Ngrita koken, sepse m´u duk e afert ajo melodi ende e papercaktuar, te cilen largesia e sillte disi te paqartë. Por nuk kaluan as pese sekonda dhe e kuptova menjehere. M´u rrengjeth krejt trupi. Zerat melodioze sa vinin e beheshin me te degjueshem e me te ngrohte njekohesisht per veshin e zemren time teper te ndjeshme ne ato çaste perhumbjeje. Ishte kenga “Lule bore” qe po kendohej ne shqip. U ngrita per te pasur me prane ate grup qe po e kendonte. Ato po afroheshin drejt nesh, ashtu, ne menyre te pavetedishme. Edhe une eca drejt tyre, pa i thene asnje fjale Ljubes qe kisha prane. Eca drejt tyre dhe vura re se nje grup studentesh nga vende te ndryshme te botes, po e kendonin ne gjuhen time. E ndjeva veten krenar si asnjehere ne jeten time dhe u bashkova me to, duke kenduar ‘Eja, eja, lule bore, se me ty do t´thur kunor…’ ”

Kjo ishte historia e njërës prej këngëve që ka vendosur autori ne libër, e asaj që quhet himni i Shkodrës, “LULEBORËS”.

 Viron KONA/

“Hëna loz me mua”  titullohet libri  me poezi  i kohëve të fundit i poetit të njohur Delo Isufi, ish-kolonel i aviacionit dhe ish-pilot i avionëve supersonikë, sot me profesion avokat. Botues i librit është shtëpia botuese ADA, recensent, poeti Sadik Bejko, kurse kopertina nga piktorja indiane, Rajashree Mohapatra. Ky libër vjen pas vëllimeve të mëparshme poetike: “Magjia e syve” (1998), ”Lulet e zemrës” (2003), ”Kur lahet hëna” (2006), ”Ëndërr e grisur” (2012), ”Tavolinë e rezervuar” (2016), ”Vajza e manaferrave” (2019) , ”Eh, kjo muza!” (2023); pas novelës “Ndiej tek ikën” (2008) dhe pas librit “Poezi indiane” – shqipërime (2021). Shohim se janë një numër i konsiderueshëm vëllimesh, veçanërisht poetike, që na e prezantojnë Delo Isufin si një poet të përkushtuar, për të cilin mund të themi se është “binjakë” me poezinë së cilës i kushtohet çdo çast e çdo ditë, duke shkruar pareshtur dhe duke shpalosur në vargje poetike  rrahjet e zemrës së tij të bukur. 

                                             Poeti i thur himne jetës, 

                  teksa godet me sarkazëm ligësitë dhe shëmtitë e botës

          Vëllimi poetik “Hëna loz me mua” përmban poezi që shprehin ndjenja të holla dashurie dhe humanizmi, mesazhe paqeje dhe mirësie, por edhe problematika social-ekonomike që shkaktojnë tek njerëzit vështirësi jetese dhe ekonomike. Deloja është realist, është i vërtetë, sepse edhe vet ka provuar në jetë detyra të vështira e me përgjegjësi, ndërkohë që  si poet i thur jetës himne poetike, teksa me një sarkazëm të mprehtë godet artistikisht ligësitë dhe shëmtitë e kësaj bote: luftërat dhe krimet që shkatërrojnë jetën e popujve apo vende të ndryshme të planetit. Ai vë në qendër të kudhrës së tij goditëse mendësitë e konflikteve dhe të luftërave, godet dhe demaskon artistikisht shkaktarët  që i nxitin ato dhe që përhapin panik e pasiguri në pjesë të ndryshme të globit. Deloja shprehet në mënyrë figurative që, në vend të armëve të fuqishme luftarake që sjellin vdekjen, të mbjellim virusin e jetës, virusin e dashurisë. Ai shkruan: “Në botën tonë të madhe  e të vogël,/Ku vdekja sillet rrotull si një hije,/T`i zhdukim bomba,  raketa, helme,/Të mbjellim kudo virus dashurie.”      

 Spikat në këtë vëllim 

                                  dashuria për atdheun dhe vendlindjen 

          Dashurinë për atdheun e vendlindjen, si dhe ndjenjat e  tij kombëtare poeti i shpreh në mënyrë figurative edhe te poezia “E pyeta për emrin”. Këtu në Shqipëri, e veçanërisht në Kosovë, që është pjesë e trupit tonë kombëtar, familjet shqiptare atje, për të ruajtur gjithnjë të paprekur dhe të pacenuar dashurinë për kombin, kurdoherë u kanë vënë dhe u vënë fëmijëve emra qytetesh, krahinash, emra historikë, gjeografikë, natyrorë etj., që i lidhin fëmijët qysh në lindje me atdheun dhe me  emrin shqiptar. Kështu, shumë emra banorësh në Kosovë mbajnë emra të qyteteve shqiptare, të maleve, deteve, lumenjve dhe krahinave  të Shqipërisë. Ne dëgjojmë shpeshherë emrat: Ilir, Teuta, Agron, Taulant, Gent, Bardhyl, Dardan, Pirro, Bato, Gjergj, Alban, Albana, Shqiptar, Shqipe; Vlora, Saranda, Elbasan, Berat, Shkodran, Dibran, Dukagjin, Labinot, Lura; Drini, Vjosa, Shkumbin; Korab, Tomor, Shkëlzen; Rozafa, Argjiro, Amantia, Antigona, Butrint…Janë të panumërt emra të tillë. Poeti ka takuar një vajzë nga Kosova me emrin “Vlora”, të cilën ai e përshkruan dhe e  përafron nga bukuria me qytetin e  tij të lindjes, Vlorën, e cila ka qenë dhe është e bukur, jo vetëm nga ana natyrore dhe peizazhet magjepsëse, por edhe sepse emri i saj zgjon përherë ndjenja të thella respekti dhe dashurie për historinë, lirinë, pavarësinë, figurat historike kombëtare. Ja se si e përshkruan poeti ynë momentin e njohjes me këtë vajzë: ”Bukuria e saj më çoroditi,/Më hutoi me vështrimin e parë,/Si zog nga qielli pranë meje zbriti,/Si një lule e bukur nga vesa larë./ E pyeta për emrin:-Vlora,- më tha,/Ish po aq e bukur sa Vlora ime,/Buzëqeshjen e dëlirë tek unë e la..”. Por poeti Delo, do shumë edhe fshatin e tij Brataj, i cili  është një fshat me histori, me njerëz të mençur, luftëtarë, por dhe krijues e poetë të mirënjohur në Shqipëri, siç janë Selim Hasani, Mato Hasani, Xhebro Gjika dhe shumë poetë e rapsodë të tjerë, sikurse këngëtarë, valltarë, folkloristë, por dhe shumë luftëtarë që kanë dhënë jetën në luftërat për liri e pavarësi….Ja sesi i këndon Deloja fshatit të tij Brataj te poezia “Vendi im”: “Atje ku lumi del nga shtrati,/Dhe përplaset në çdo kthesë,/Atje ku trim është i tërë fshati,/Atje u linda në një përdhesë.” Kurse në strofën e fundit të kësaj poezia, duke u ndjerë krenar me fshatin dhe historinë e tij, poeti shkruan: ”Ky është fshati im i lindjes,/Fshati më i bukur në botë,/Fshati i pushkës dhe i dijes,/Fshati që ka bërë epokë.”

                                            Poeti mban jetën 

                          të rinuar me vargjet për dashurinë

        Jeta vjen vetëm një herë dhe asgjë nuk kthehet prapa, me përjashtim  të kujtimeve, që shpeshherë ndodh që na kalojnë për duarsh, teksa në jetë ndodh që ato mbeten edhe si pengje. Te poezitë e Delos, këto pengje janë më shumë të natyrës së dashurisë, ato feksin me dritë dhe me fuqi magnetike, kurse në kujtesën e poetit ato shfaqen me vargje me bukuri mbresëlënëse. Te poezia “Pse ngurrova?!”, ai shkruan:  ”Veten shpesh herë e qortoj,/Ashtu më qorton edhe ajo mua,/Njoha një vajzë kurrë s`e harroj,/Pse ngurrova t`i thosha: “Të dua?!/Ajo kishte një botë të veçantë,/Të qëndisur me nur perëndie,/Zoti atë e kishte sjellë nga lart,/Si ëndërr magjepsëse dashurie.”  Te poezia “Mos…”, poeti shprehet se ndjenjat e sinqerta dashurore nuk shuhen asnjëherë, madje ato edhe në moshë të tretë e ruajnë të zjarrtë prushin, aty ai është ende i ndezur, mjaft që të zbulohet pakëz hiri. Autori shkruan: “Mua më pëlqejnë thinjat,/Rrudhat që kam në ballë,/Katër stinët janë të miat,/Jam det me dallgë e valë.” Edhe te poezia “Roman dashurie”, poeti prek ndjenja të vërteta dashurore, si  dhe kujtime nisur nga sende të thjeshta në dukje, letra apo dhurata “të vogla”, që janë të shtrenjta për njeriun dhe kësisoj nuk e humbasin kurrë shkëlqimin. Ato përbëjnë “arkivin” e jetës sepse zgjojnë kujtime dhe bëhen frymëzim krijimtarie: ”Në sirtar sa gjëra kyçim,/Letra dhe foto harruar,/Dhuratat aty i ndryshkim,/Por në mendje rrinë zgjuar.“

                                         “Sekreti” poetik i Delo Isufit

          Delo Isufi i ka kushtuar disa poezi ish-bashkëshortes së tij, Emirës, e cila fatkeqësisht u nda shpejt nga jeta, duke i krijuar atij një boshllëk të pazëvendësueshëm. Unë, duke qenë redaktor i thuajse të gjithë librave të këtij autori, më ka shkuar herë-herë mendja se, ish-bashkëshortja e Delos,  Emira, ka qenë dhe është edhe sot frymëzimi i poezive të tij, me shpirtin e saj dhe me dashurinë e pashuar. Them se te kjo dashuri e pashuar gjendet edhe sekreti poetik i Delo Isufit. Emira ka qenë dikur, por dhe mbetet edhe sot me kujtimet e saj,  frymëzuesja e poezive të tij. 

            Krahas poezisë “Unë, Emira dhe zogjtë”, të botuar te vëllimi ”Lulet e zemrës”(2003), një nga më të bukurat e atij vëllimi dhe e recituar mjeshtërisht nga artisti i madh i skenës, Reshat Arbana, edhe në këtë vëllim Deloja shkruan përsëri për  Emirën e tij të shtrenjtë, shkruan  një tjetër poezi, po  aq mbresëlënëse, të bukur e të ndjerë të titulluar “Nuses sime”. Ia dedikon Emirës në 20 – vjetorin e ndarjes së saj nga jeta: ”Si kaluan kaq shumë vite,/Dhe unë vetëm, jam pa ty,/ S`e harroj ditën që më ike,/Krishtlindja kullonte shi…/Dhe vitet rrodhën lumë,/Njëzet vite s`janë pak,/Se të desha aq shumë,/Në ëndërr vjen çdo natë./E di, të ka marrë malli,/Mua do të më kesh pranë,/Lule do të sjellë tek varri,/Se të dua, të kam xhan./Si kaluan kaq vite,/Dhe unë vetëm, jam pa ty,/S`e harroj ditën që më ike,/Krishtlindja mbytur me shi.” 

                             Sa të dashura janë gjyshet për mbesat dhe nipërit!

           Me ngjyrime poetike ylberiane, Deloja pasqyron në vargje edhe  vlera të njerëzve të njohur, e veçanërisht të më të dashurve të tij, të cilët i përshkruan me shumë ngrohtësi e dashuri. Krahas nënës dhe babait, motrave dhe vëllezërve, në vargjet poetikë të Delo Isufit shfaqet si e perëndishme gjyshja e tij, të cilën në poezinë “Gjyshja ime”, e përshkruan: “Me çitjane ish gjyshja ime,/Gruaja më e bukur në fshat,/Dallohej në valle e kërcime,/Dhe për prashitjen me shat./S` ishte as e gjatë, as e shkurtër,/Dy gërsheta i derdheshin pas,/Belin e hollë e gushën e bukur,/Vishej me mëndafsh e atllas./Na rrëfente përralla dashurie,/me atë zërin e ëmbël të qetë,/Tregimet asaj i kishin hije,/Ish grua gjithë nur dhe lezet.”  Po aq e ndjerë është dhe poezia që poeti ia ka kushtuar motrës së tij të dashur, për të cilën shpreh ndjenja të bukura të shpirtit dhe të zemrës. Te poezia “Motrës sime, Miro”, ai shkruan: “Fjala jote më shëron,/Më thua “shpirti i motrës”,/Kur më thua e përqafon,/I pushtoj malet e botës.”  “ 

     Poezitë e dashurisë, 

                              mbeten tema e parë edhe te ky vëllim

               Mund të themi se poezitë e dashurisë, si edhe në këtë vëllim, mbeten kurdoherë tema e parë për poetin. Te poezia “Më thonë”, ai shkruan: ”Të moshuarit pse e thonë,/Dashuro ti sa je gjallë,/Se njeriu kur dashuron,/E ka zemrën flak e zjarr.” Kurse në një poezi tjetër, ai shkruan: ”Do thonë mosha i kish hije,/Shkruante vargje dashurie”. 

               Ndjeshmërinë e ëmbël të dashurisë, Delo Isufi e shpreh edhe te poezitë: “Komshija”, ”Kënga jonë”, ”Ngjyeje penën me mjaltë”, ”Pse ky dimër”, ”Xhelozia”, ”Buzëpetalet”, ”Nuk e di” etj. 

                             Poeti që ka sjellë në Shqipëri shpirtin poetik indian

          Delo Isufi është poeti shqiptar që ka shkuar dy herë në Indi i ftuar nga shoqata dhe institucione shkrimore-letrare indiane. Atje ai ka paraqitur me dinjitet poezitë e tij, shqip dhe anglisht, ndërkohë që  ka dhe meritën se është poeti e përkthyesi që na ka sjellë në Shqipëri një libër të plotë me shqipërime të titulluar “Poezi indiane”, duke na dhënë mundësinë ne lexuesve shqiptarë të njohim më gjerësisht Indinë dhe shumë prej poetëve të saj. Ai shkruan me shumë respekt dhe dashuri për popullin indian, për poetët dhe poeteshat e bukura dhe të fisme, njëherazi ai shpreh edhe shpirtin e tyre poetik. Në këtë vëllim Deloja ka botuar edhe një poezi të titulluar “Indianka valltare”. Strofat e poezisë dhe vargjet e saj kanë ritëm dhe melodi, teksa përshkruajnë shpirtin, elegancën dhe aftësitë e kërcimtares, që paraqitet me bukuri të rrallë shpirtërore dhe fizike: ”Sari që kish hedhur,/Mbi trupin e bukur,/Mbi shtatin e derdhur,/Me mes të këputur./Indianka e bukur,/Me pikë në ballë,/Herë dukej flutur,/Herë dukej ngjalë.”/…Eh, këto indianet,/Synë sa një filxhan,/edhe shpirt` i vdekur,/Këtu gjen derman.” 

           Kur lexon vëllimet e Delo Isufit të mbetet peng nëse ke lënë një poezi pa lexuar, pasi tek të gjitha poezitë ai kumton ndjenja, dëshira të mira, paqe, mirësi  dhe mbi të gjitha dashuri. Vargjet poetike të Delos janë të thjeshta, por kanë ritëm dhe figuracion, melodi, emocion, shprehin fjalë dhe mendime shpirti dhe zemre, ato  vijnë ëmbël e  tingëllojnë bukur, të vjen t`i  recitosh, dëshiron që ato të kompozohen edhe këngë… 

Urime poetit tonë, Delo Isufi! 

Delo Isufi dhe Viron Kona

Jeta ka kuptim vetëm si dukuri estetike – Niçe

Filozofia ime sjell ide ngadhënjyese nga e cila shembet njëherë e mirë çdo mënyrë tjetër e të menduarit – Niçe

Prof. Xhelal Zejneli

Fridrih Vilhelm Niçe (Friedrich Wilhelm Nietzsche) ka lindur më 15 tetor 1844, ndërsa ka vdekur më 25 gusht 1900. Është filozof dhe poet gjerman radikal, një prej mendimtarëve modern më të mëdhenj dhe një prej kritikëve më të ashpër të kulturës perëndimore dhe të krishterimit. Ka qenë filolog, filozof dhe poet. Studioi filologjinë klasike dhe një kohë të shkurtër punoi si profesor në Bazel. Për shkak të sëmundjes, u tërhoq. 

Mbi Niçen më së shumti kanë ndikuar filozofi gjerman Artur Shopenhauer (Arthur Schopenhauer, 1788-1860), kompozitori Rihard Vagner* (Richard Wagner) si dhe filozofët e periudhës parasokratiane sidomos filozofi grek, kundërshtar i demokracisë, Herakliti (544 – rreth 480 para e. r.). 

Shënim: Rihard Vagneri (Wilhelm Richard Wagner, 1813-1883) – kompozitor, dirigjent, teoricien i muzikës dhe eseist. Ia doli t’i përkthente të 12 librat e “Iliadës” së Homerit (shekulli VIII para e. r.)

*   *   *.

Të pranuara dhe të përpunuara nga filozofi grek Platoni (emri i vërtetë Aristokle, 427-347 para e. r.) deri në një sistem gjithëpërfshirës idesh, tezat e filozofit grek Sokratit (470-399 para e. r.) ndikuan dukshëm në mbarë zhvillimin historik të mendimit filozofik në Evropë. Sidomos u glorifikuan në kohën e iluminizmit. Iluministët e konsideronin Sokratin “paraardhës të Krishtit” dhe shpirt moral dhe filozofik më të madh të lashtësisë. 

Përkundër këtyre interpretimeve, Sokratin dhe sundimin absolut të nocioneve, Niçeja u përpoq ta shpallte si më të madhen lajthitje në historinë e kulturës njerëzore, që e ka sakatosur, e ka moralizuar dhe e ka varfëruar kulturën e pasur dhe të zhvilluar të antikës, e që më vonë e ka mbuluar me errësirë pasqyrën e mendimit parësor, të freskët dhe burimor dionizian grek.

*   *   *

  Niçe i përket shkollës dhe traditës së filozofisë kontinentale si dhe klasicizmit të Vajmarit. Shpeshherë, bashkë me filozofin danez Sëren Kierkegar (Sören Kierkegaard, 1813-1855), e kanë konsideruar si njërin prej paraardhësve të ekzistencializmit. E kanë marrë edhe për paraardhës të postmodernizmit, të poststrukturalizmit dhe të psikanalizës. Ka treguar interesim për estetikë, epistemiologji, etikë dhe filologji. Ide të njohura të tij janë: dualizmi, Apoloni-Dionisi, Kthimi i përhershëm, nihilizmi, vdekja e Perëndisë. 

Është autor i veprave të jashtëzakonshme me ndikim tejet të gjerë. Është një prej themeluesve kryesorë “të filozofisë së jetës” (Lebens-philosophiae) e cila përjeton ringjallje dhe rilindje në frymën e epokës sonë.

*   *   *

Niçeja lindi në qytetin Rëken (Röcken), në një familje protestante. Prindër të Niçes ishin – nëna Franziska Oehler dhe babai Carl Ludwig Nietzsche. I ati Ludvig dhe gjyshi ishin pastorë (priftërinj protestantë). I ati i vdiq kur Niçe ishte 4-vjeç. Niçeja u shkollua në Pfort. Ishte një shkollë me disiplinë të ashpër. Aty i mori njohuritë themelore të gjuhëve klasike dhe të të letërsisë klasike. Duhej të ndiqte teologjinë. Studioi filologjinë klasike në Bon dhe në Lajpcig (Leipzig). Në saje të profesor Riçelit (Friedrich Wilhelm Ritschl, 1806-1876), në moshën 24-vjeçare, pa e mbrojtur tezën, u bë doktor shkence. Profesor Riçeli pa tek ai talentin e madh për filologji. 

Në vitin 1868 Niçeja u njoh me kompozitorin e famshëm Rihard Vagnerin. Midis tyre u krijua një raport sikur ndërmjet babait dhe birit. Ndaj Vagnerit, Niçe manifestonte një devotshmëri të jashtëzakonshme dhe ishte i entuziazmuar prej tij.

Në vitin 1870 u bë profesor ordinar në Bazel (Basel). Kah fundi i vitit 1870, për shkak të sëmundjes, pensionohet. I dhënë pas veprimtarisë letrare dhe filozofisë, jeton në Zvicër dhe në Itali.  

Nën mbresat e filozofisë së Shopenhauerit dhe të muzikës së Vagnerit, lindi vepra “Lindja e tragjedisë nga fryma e muzikës” (Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik, 1872). Është libri i parë filozofik i Niçes. Doli në vitet 1871-1872. Pothuajse gjatë tërë librit, haset ndikimi i madh i ideve vagneriane, të cilat, sikurse idetë e Niçes, ishin nën ndikimin e filozofisë së Shopenhauerit. Ndonëse vepra ka vlerë filozofike të pakontestueshme, nuk është gabim të thuhet se ajo paraqet mbrojtje dhe glorifikim të muzikës dhe të estetikës së Vagnerit.

Në të shkruar të librit të dytë prej katër pjesësh “Shqyrtime jobashkëkohore” (Unzeitgemäße Betrachtungen, 1873-1876), në aspektin filozofik Niçeja bëhet i pavarur dhe i prish raportet me Vgnerin. 

Në vitin 1889 Niçeja pëson tronditje nervore. Në dhjetë vitet e fundit të jetës, i shfaqen simptomat gjithnjë më të rënda të paralizës progresive. Pas paralizës, 11 vitet e fundit të jetës i kalon me vetëdije plotësisht të errësuar. Për filozofin e famshëm, të ngritur në mit, tashmë kujdesen e ëma dhe motra. Vdiq me mendje të errësuar. 

*   *   *

Vepra më të njohura të këtij gjeniu janë: “Lindja e tragjedisë nga fryma e muzikës”; poema filozofike “Kështu fliste Zaratustra” e cila duhej të ishte quajtur “Vullneti për pushtet, përpjekje për rivlerësimin e të gjitha vlerave”; shkrimi moralizues dhe paraloja e filozofisë të së ardhmes “Në anën tjetër të së mirës dhe të keqes”; “Gjenealogjia e moralit”; “Antikrishti”; eseja autobiografike “Ecce homo” dhe përmbledhja e vinjetave filozofike “Vullneti për pushtet”. 

I pamohueshëm është ndikimi i Niçes mbi filozofët e jetës, mbi mendimtarët e mëvonshëm të ekzistencës, mbi psikanalistët, si dhe mbi disa shkrimtarë dhe filozofë siç janë: shkrimtari suedez August Strindberg (1849-1912); dramaturgu irlandez, laureat i çmimit “Nobel” (1925) Xhorxh Bernard Sho (George Bernard Shaw, 1856-1950), romancieri, eseisti, dramaturgu dhe poeti francez, laureat i çmimit “Nobel” (1947) Andre Zhid (André Gide, 1869-1951);  romancieri, dramaturgu dhe eseisti francez, laureat i çmimit “Nobel” (1915) Romen Rolan (Romain Rolland, 1866-1944); romancieri, eseisti dhe dramaturgu francez Alber Kamy (Albert Camus, 1913-1960), shkrimtari, dramaturgu, poeti, eseisti dhe enciklopedisti kroat Mirosllav Kërllezha (Miroslav Krleža, 1893-1981); filozofi ekzistencialist gjerman Martin Hajdeger (Martin Heidegger, 1889-1976), etj.

*   *   *

Niçen e përshkruan edhe tregimtari austriak me prejardhje hebraike Stefan Cvaik (Stefan Zweig, 1881-1942): “Me kokën të ngritur lartë si një hero, ballin të rrudhosur nga mendimet e errëta,, shikim skifteri, i tëri i mbërthyer nga vullneti, shëndeti dhe forca…”  

*   *   *

  Nihilizmi – Nihilizmi nënkupton lëvizjen historike të Evropës nëpër shekujt paraprakë e cila e përcaktoi edhe shekullin e tashëm. Është koha në të cilën tanimë dy mijë vjet mbizotëron në horizont interpretimi onto-teologjik i botës, i religjionit krishterë dhe i moralit. 

Niçeja dallon dy lloj nihilizmi: pasiv dhe aktiv. Nihilizmi pasiv është shprehje e gjendjes në të cilën vlerat ekzistuese nuk i kënaqin nevojat jetësore. Si i tillë, ai nuk paraqet asgjë. Por ai është bazënisje për nihilizmin aktiv, për flakjen dhe për shkatërrimin e vetëdijshëm të vlerave ekzistuese, në mënyrë që të krijohen kushte për ribashkimin e kulturës dhe të jetës.

Është e vetëkuptueshme se nihilizmin nuk e ka sajuar Niçeja, as që e ka përgatitur ardhjen e tij, as ia ka çelur rrugën mbizotërimit të tij në kohën tonë. Merita e tij qëndron vetëm në faktin se ai është i pari i cili qartas e zbuloi fytyrën nihiliste të botës bashkëkohore. Është i pari që foli për shkretëtirën në rritje të sigurisë moderne, i pari i cili zëshëm konstatoi se Perëndimi e ka humbur besimin në kuptimin më të lartë të jetës. Niçeja erdhi në situatë për ta kuptuar nihilizmin si një gjendje kalimtare, të përkohshme. Aq më tepër, i shkoi për dore ta zbulojë rastin e mbuluar që ia ofron nihilizmi njeriut të sotëm, ta kuptojë këtë ngjarje historike si një sinjal të mirë, si një shenjë e rimëkëmbjes së jetës, si aluzion i parë apo parandjenjë e kalimit në kushte të reja të ekzistimit. Niçeja pohon shprehimisht: “Nihilizmi njëherazi është gjendje plot ethe e krizës me parashenjë pozitive dhe jo vetëm negative. Nihilizmi premton pjekurinë e jetës së ardhshme, ndaj çdo pengesë që e ndal epërsinë e tij, është e paarsyeshme, çdo veprim kundër tij është i kotë”. 

Shënim: 

Nihilizëm-i – mohim i plotë i të gjitha parimeve, i traditave dhe i pikëpamjeve të ngulitura. 

Pesimizëm-i – pikëpamje filozofike, e përcjellë me zymtësi, me dëshpërim, me mosbesim për të ardhmen. 

*   *   *

Mbinjeriu – Mbinjeriu është formë e vullnetit për pushtet që e përcakton kuptimin e ekzistencës në botë. Qëllimi nuk është njerëzimi, por më shumë se njeriu. Qëllimi i tij është rritja e vazhdueshme e vullnetit për pushtet nga ku rezulton se nuk e qëllimin t’i nënshtrohet botës mbinatyrore. Pohimi i vetvetes dhe jo nënshtrimi të mbinatyrshmes, është thelbi i preokupimit të Niçes me mbinjeriun. Përndryshe, njeriu mbetet të jetojë si një mikroborgjez në kënaqësitë e tij shtazore si në një mjedis surrealist. Mbinjeriu është pasqyrë e vullnetit dionizian që e do vetëm veten. Është pohim i përjetshëm i çdo gjëje që ekziston. Të bësh mbinjeriun zot të botës do të thotë ta çnjerëzosh njeriun ekzistues, ta zhveshësh atë nga vlerat e deritashme. Duke shkatërruar vlerat ekzistuese, gjë që mundësohet nga mësimi për kthimin e përjetshëm të të njëjtës, mbinjeriu shfaqet si natyrë, animalizëm, sundim i të pavetëdijshmes.

Me këtë, Niçe e ndryshon apo e tjetërson njeriun nga njeriu i huaj, i krishterë, në njeri të natyrës, në njeri të dehumanizuar apo të çnjerëzuar, me vlera të reja. Me fjalë të tjera, thelbin e njeriut Niçeja e përcakton si një ekzistencë reaktive. Në këtë mënyrë, njeriu me vlera ekzistuese duhet ta dëshirojë shkatërrimin e vet, rënien e vet, në mënyrë që ta tejkalojë veten: Perënditë kanë perënduar, tani duam mbinjeriun – le të jetë kjo në një mesdite të madhe, dëshira jonë e fundit. 

Në historinë e deritashme, njeriu nuk ka qenë i aftë ta zotërojë botën, për arsye se gjithmonë ka qenë i orientuar kundër saj. Për këtë arsye, njeriu duhet të ngrihet mbi vetveten, ta tejkalojë veten. Në këtë pikëpamje, mbinjeriu nuk është fryt i një fantazie të shfrenuar të kotë. Në anën tjetër, ne nuk mund ta zbulojmë natyrën e mbinjeriut brenda kornizës së historisë tradicionale të krishterë, por është e nevojshme të shkëputemi prej saj. Pikërisht kjo shkëputje  mund ta përcaktojë fatin dhe të ardhmen e gjithë botës.

Niçeja thotë: “Kur ta shohësh njeriun duke u mbytur, mos ia shtrij dorën për ta shpëtuar. Bjeri edhe një shqelm, që të mbytet sa më parë”. Njëherazi shton: “A je skllav, ti nuk mund të jesh mik, a je tiran, ti nuk mund të kesh miq”.  

*   *   *

Ndërmjet filozofisë së Niçes dhe jetës ekziston një lidhje e brendshme e ngushtë, shumë më e ngushtë se ajo e filozofëve të tjerë. Niçeja ka shkruar shumë letra. Motivi i vetmisë përbën thelbin e letrave të tij. Për vetminë e vet Niçeja ka folur për herë të parë në letrat që ia dërguar  shokut të klasës, E. Rode. I ka shkruar gjatë shërbimit ushtarak. Në njërën prej tyre thotë se është disi i vetmuar, për arsye se në rrethin ku ndodhet nuk ka as mik as filolog. Niçeja i ri vetminë e kuptonte si një pengesë të jashtme. 

Vepra “Mbi gjërat njerëzore dhe tejet njerëzore” nuk kishte shkaktuar ndonjë jehonë të madhe te miqtë e tij, ndaj në vitin 1878 ai i shkruan kompozitorit gjerman Johan Hajnrih Këzelic (Johann Heinrich Köselitz, 1854-1918). Vëren se problemet e brendshme të njerëzve disi janë më të rëndësishme se ato të jashtmet. Rrjedhimisht, e pranon se ndjehet i vetmuar jo pse fizikisht ndodhet larg tyre, por ngase e ka humbur besimin tek ata. Vjen në përfundim se s’ka asgjë të përbashkët me ta.

Thellimit të ndjenjës së vetmisë i kontribuon edhe ndarja e dhimbshme me Lu Salomen dhe me studiuesin e fizikanin gjerman, Paul Rej (Paul Ludwig Carl Heinrich Rée, 1849-1901). U ndanë pas një miqësie të shkurtër por intensive. Për martesën, Paul Rej thotë: “Shikuar në aspektin filozofik, martesa nuk është veçse një akt joracional”.  

Me filozofin nihilist njihej edhe shkrimtarja gjermane Malvida fon Meysenbug (Malwida von Meisenbach, 1816 – Romë, 1903). Kjo ishte mike e gjeneralit, atdhetarit, revolucionarit dhe republikanit italian Xhuzepe Garibaldi (Guiseppe Maria Garibaldi, 1807-1882). Ajo njihej edhe me Rihard Vagnerin.               

 Vitet e fundit, para se të rrënohej në pikëpamje shëndetësore, Niçeja e humbi besimin ndaj miqve dhe miqësisë. Për këtë dëshmon letra mbresëlënëse dërguar motrës së vet: “Që i vogël e deri më sot, s’kam hasur askënd me të cilin ta kem pasur në zemër dhe në ndërgjegje të njëjtën dhimbje. Të gjitha lidhjet njerëzore të mia kanë lindur nga sulmi i ndjenjës së vetmisë. Oberveku mu si Ree, Malvida mu si Këzelici – isha mjaft i lumtur kur me ndonjërin prej tyre gjeja apo besoja se kisha gjetur të paktën diçka të përbashkët”.            

Në letrën tjetër shkruan: “Me përjashtim të Vagnerit, askush deri më sot, as me të njëmijtën pjesë të pasionit, nuk tregoi mirëkuptim për të më kuptuar. Qysh i vogël, kam qenë vetë. I tillë jam edhe sot, në moshën 44-vjeçare”. 

*   *   *

Femra për të cilën Niçeja ka qarë – Lu Salome – Me jetëshkrimin e Niçes ndërlidhet edhe figura e Lou Andreas-Salome (Shën-Pjetërburg, Rusi, 1861 – Göttingen, Gjermani, 1937). Ajo lindi në Rusi në një familje gjermane. Autore librash dhe psikanaliste. Ka qenë e njohur në qarqet e elitës intelektuale të Evropës. Me filozofin gjenial u njoh në vitin 1882. Ajo njihej me krijues letrarë artistikë të kohës, me poetë, me romancierë, me dijetarë, me filozofë, midis tyre me kompozitorin e famshëm – Rihard Vagner (Richard Wagner, 1813-1883), me neurologun austriak të prejardhjes hebraike, themelues i psikanalizës – Zigmund Frojd (Sigmund Freud, 1856-1939), me psikiatrin dhe psikanalistin zviceran Karl Gustav Jung (Carl Gustav Jung, 1875-1961), me psikanalisten britanike, çifute e Austrisë, bijë e Zigmund Frojdit – Ana Frojd (Anna Freud, Vjenë, 1895 – Londër, 1982) etj. 

Lu ishte muza e Niçes. Por, ishte muzë edhe e poetit austriak, të lindur në Pragë, Rainer Maria Rilke (1875-1926).

Jetën dhe veprën e filozofit mitik e kanë hulumtuar dhe e kanë studiuar shumë biografë të kontinentit të vjetër dhe më gjerë. Ka që thonë se nihilisti legjendar i paska ofruar Lu-së martesë, por ajo nuk paska pranuar. Vjen një çast kur Niçe dhe Lu i prishin raportet. Në veprën “Kështu fliste Zaratustra”, Niçeja thotë: “A shkon te gruaja – mos e harro kamxhikun”. Për këtë arsye, disa studiues e kanë quajtur Niçen mizogam. Në vitin 1894, Lu Salome boton veprën “Fridrih Niçe në pasqyrën e krijimtarisë së tij”. 

Motra e Niçes – Elizabeta (Therese Elisabeth Alexandra Förster – Nietzsche, 1846-1935) nuk kishte raporte të mira me Lu-në. Ishte kundër çfarëdo lidhjeje të Niçes me Lu-në.     

*   *   *  

Stili narrativ i të shkruarit  – Karakteristike për Niçen është stili i tij. Stili është i tillë sikundër është njeriu. Bigoni thotë: “Stili është njeriu dhe anasjelltas”. Veprat e tij më shumë i ngjajnë prozës poetike sesa veprave filozofike. Nuk e ka pasur qetësinë e një shpirti të baraspeshuar. Ka qenë emocional dhe me intuitë, i pasionuar dhe patetik. Gjuha e heroit kryesor të “Zaratustrës” është gjuhë e ditirambit dhe jo e një analize filozofike subtile (e hollësishme). 

Niçeja pohon në mënyrë eksplicite: “Filozofia ime sjell ide ngadhënjyese nga e cila shembet njëherë e mirë çdo mënyrë tjetër e të menduarit”. Ai shkruan me frymëzim dhe me asociacione prek tema filozofike, më tepër sugjeron sesa argumenton. Filozofinë e vet e quan eksperimentale për arsye se eksperimenton me ide. 

Për këtë arsye, ka studiues që thonë: “Niçeja është infektues, helmues i rinisë”. Ai thotë: “E mira më e madhe është pjellë e së keqes më të madhe”.  

*   *   *

Dialogu ka dialektikë subjektive, e ndrydh monologun. Për këtë arsye, Niçeja i merr në shënjestër “dialektikët” Sokratin dhe Platonin. Idetë e veta, Niçeja i lanson furishëm. Filozofon fuqishëm, ngase – siç thotë vetë – “Unë s’ jam njeri, jam dinamit”. 

Ka pasur të tillë që e kanë konsideruar Niçen të marrë. Por ka pasur edhe studiues të cilët kanë thënë: “Niçeja marrëzisht ka qenë i bindur për vërtetësinë e pikëpamjeve të veta”. Vërtet Niçeja kishte dëshirë të barazohej me Dionisin dhe me Zaratustrën dhe haptazi të shfaqet si profet.       

E para dashuri intelektuale e Niçes ka qenë Artur Shopenhaueri, nën krahun e të cilit u rrit edhe një gjeni tjetër i pazakontë Zigmund Frojdi. Por, përballë pesimizmit  të “mësuesit”, Niçeja zhvillon optimizëm jetësor heroik. Ai çmon parasokratianët dhe spartanët. Shkruan sipas shëmbëlltyrës së aforizmave të Heraklitit. Në veprën e vet “Lindja e tragjedisë nga fryma e muzikës”, Niçeja dallon elementin dionizian dhe apolonik të shpirtit dhe të frymës greke, duke e interpretuar tragjedinë njësoj si filozofi grek – Aristoteli (384-322 para e. r.), si fisnikërim apolonik të synimeve dioniziane.    

Niçeja e përcakton Apolonin* si parim të arteve të figurative, kurse Dionisin* si parim të muzikës. Kjo ndarje e Niçes e dionizianes dhe e apolonikes te njeriu, e cila i ngjan dallimit që bën Frojdi midis Erosit* dhe Tanatosit*, përputhet me dallimin e “idesë” te Hegeli* dhe  “vullnetit” te Shopenhaueri. 

Shënim: 

Apoloni – Hyjnia (Perëndia) antike greke e diellit, e poezisë dhe e muzikës; mbrojtës i artit;

Dionisi – Perëndia e verës; 

Dionizian-e – që i përket kultit të perëndisë së verës Dionisit; i lëshuar pas epsheve, i shfrenuar, i dehur nga gëzimi; i shthurur;  

Erosi – në mitologjinë antike greke, Perëndi e dashurisë; eros – dashuri, dëshirë e zjarrtë dashurie; pasion;

Tanatos – sipas mitologjisë antike greke, Perëndi e vdekjes;    

Hegeli (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770-18310 – filozof gjerman, me prejardhje nga një familje protestante. E kanë quajtur “Aristoteli i kohës së re”. 

*   *   *

Edhe për Niçen, shfaqja e Sokratit paraqet kthesë në zhvillimin e kulturës greko-evropiane, por në kuptimin negativ. Për Niçen, ai është dekadenti i parë, për arsye se me intelektualizmin iluminist të tij i ka çrregulluar raportet ndërmjet elementit dionizian dhe apolonik të kulturës, në favor të apolonikes. Sipas Niçes, “prej Sokratit kultura vazhdimisht retardon (ngec), është tepër racionaliste, me këtë edhe armiqësore ndaj jetës, e cila s’është gjë tjetër pos ‘kthim i përhershëm i të njëjtës’, thelbi i së cilës është ‘vullneti për pushtet’ “.           

Veprat

– “Lindja e tragjedisë” (Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik, 1872);

– “David Strauss: rrëfimtar dhe shkrimtar” (David Strauss: der Bekenner und der Schriftsteller, 1873);

– “Mbi dobinë dhe dëmin e historisë për jetën”  (Vom Nutzen und Nachtheil der Historie für das Leben, 1874);

– “Shopenhaueri si mësues” (Schopenhauer als Erzieher, 1874);

– “Rihard Vagneri në Bajrojt” (Richard Wagner in Bayreuth, 1876);

– “Mbi gjërat njerëzore dhe tejet njerëzore” (Menschliches, Allzumenschliches, Ein Buch für freie Geister, 1878);

 – “Mëngjesi” (Morgenröte. Gedanken über die moralischen Vorurteile, 1881);

– “Shkenca e hareshme” (Die fröhliche Wissenschaft, 1882);

– “Kështu fliste Zaratustra, Libër për çdokënd dhe për askënd” (Also Sprach Zarathustra, Ein – Buch für Alle und Keinen, 1885) – rapsodi në prozë;

– “Në anën tjetër të së mirës dhe të keqes” (Jenseits von Gut und Böse. Vorspiel einer Philosophie der Zukunft, 1886);

– “Mbi prejardhjen e moralit” (Zur Genealogie der Moral, Eine Streitschrift, 1887);

 – “Rasti Vagner” (Der Fall Wagner, Ein Musikanten-Problem, 1888);

  – “Perëndimi i idhujve” (Götzen-Dämmerung, oder Wie man mit dem Hammer philosophiert, 1888);

 – “Antikrishti, Prejardhja e krishterimit” (Der Antichrist. Fluch auf das Christentum, 1888);

 – “Ja njeriu, si të bëhet njeriu ai që është” (Ecce Homo, Wie man wird, was man ist, 1888);

 – “Niçeja kundër Vagnerit” (Nietzsche contra Wagner, Aktenstücke eines Psychologen, 1888);

– “Vullneti për pushtet”, pas vdekjes

Prof. Xhelal Zejneli

Photo: wikipedia.org

By Merita B. McCormack

Washington DC/

Few months ago, my daughter and her husband attended an ordination Mass for a friend of theirs. The next day she sent me a message, sharing her excitement about a song that she heard after Mass. The song, she said was great and after researching it, she found out that the singer was Albanian. She shared with me the name, it was Eleni Baker.

I became interested to find out more, as I always have a desire to promote any Albanian in our Diaspora community, so I searched for her on social media and there she was, on Facebook.

I reached out and Eleni, in a most kind and gentle way responded.

I shared with her how I came across her name and asked Eleni if she would be willing to share some of her experience with me, so we can serve that information to the wider Albanian American community, here in the USA and she said yes. Here below there is a written conversation in form of questions and answers.

Hope you enjoy this and we all wish Eleni a beautiful spiritual journey enriched with her outstanding music.

Question: In your webpage it states you immigrated to the USA at a young age and that you loved the art of music in your early days. Did you perform in Albania before coming to the USA?

Answer: I always loved music and singing but I did not begin performing until I was in my teens living in New York.

Question: Any particular event in your life that made you solidly decide to go on this path? Was that very first moment you knew you wanted to write and sing?

Answer: There was a moment when I started going to church that I was really touched by the praise and worship team and I felt the Lord whisper in my heart, “This is what you will be doing.” I didn’t believe it at the time but I see myself today and I know it was the Lord.

Question: You are a worship leader and recording artist. What is your first song? Where did you perform it first? What about your first album?

Answer: My very first song I wrote and recorded was titled, “Everlasting Arms” and it was featured on my first album. It wasn’t until my second album that I performed my music live. That album was “Love Will Never End.”

Question: Coming from Albania to the USA, a story in its own. How did that happen? Where are your Albanian roots?

Answer: My dad is from Vlore and that is where my sister and I were born. For a short time we moved to the small town of Tepelene where my mom’s family is from. At the age of six, we moved to Greece and when I turned twelve my dad decided to move us to America. At the time, he saw it as the land of opportunities which gave me a chance to do what I am doing now. But most importantly, it is where I met God.

Question: The readers who visit your website see that your growth and achievements are attributed to God and that you allow the Holy Spirit to animate you and point people to Christ. If possible, would you share highlights of your growth or conversion journey?

Answer: My personal time with the Lord has been a huge contribution to my music and relationship with God. Also, church leaders and other worship leaders that I listen to have strengthened my faith through sharing the Bible and living according to its teachings.

Question: Where can people find your music? What about hearing you performing live music?

Answer: I am currently not touring but plan to. You can stream my music or purchase on all digital platforms.

Question: Do you desire to and if so, do you have any plans to perform for Albanians or even in Albania?

Answer: I do plan to visit Albania and host worship events sometime in the future where people can come and encounter God’s love and presence.

Question: What is Eleni’s favorite Scripture passage and why?

Answer: Philippians 4:5-7 talks about not being anxious about anything but in all things through prayer with thanksgiving making our requests made known to God. When we do that, God’s perfect peace will guard our hearts and minds. I believe it is a great reminder that when we are worried or anxious, he tells us to not worry but instead to thank him for what he has already done. Nothing good comes from worrying so he tells us to pray and rejoice.

Question: Is there anything that you wish to share with the readers that we did not ask?

Answer: The word of God is powerful and is the answer to all questions. I think a lot of the times we struggle through life is because we aren’t believing and speaking the word of God or we just don’t know it. When you speak the Bible over your life and believe it in your heart, God will always take care of you! God is moved by our faith.

“ABOUT ELENI & HER MUSIC

Eleni Baker is a worship leader and recording artist who currently lives in Omaha, NE. Originally born in Albania, she moved to the states when she was 12. Her love of worship and pop music started at a very young age, and continued to grow as she began to discover her calling as an artist.

Her vocal talents are second to her incredible heart for worshiping God and leading others to do so. Eleni’s story is rich with the Spirit of God moving to make her who she is today – an artist who points people to Christ. Her passion for lyrics and musical moments inside her songs are apparent as you listen to them.

Eleni has recorded and released three studio albums: First and Last, More Than A Million, and Love Will Never End along with a few stand alone singles. Today, she is regularly involved in leading worship at her local church and other special events. Her passion is to lead people into pure, authentic, and unrestrained worship in the church. To bring worship back into its original intent; devotion and adoration to the Lord.”

Her website is: https://elenibakermusic.com/

Mevlan Shanaj/

Në vitet e fundit , por jo të fundit fare, pra në këto gati 20 vjetët e fundit dëgjohet të thuhet se në kinema nuk po duken aktorë të filmit si në vitet kur kinemaja shqiptare pati një hop cilësor si në prodhim të filmit dhe shpërthim të një numuri aktorësh. Vazhdon jehona e arritjeve të karaktereve të shumë e shumë aktorëve të filmit dhe teatrit! Në se ndjekim teatrin duhet ta pranojmë se këto vite jo vetëm kanë spikatur aktorët me përvojë, por kemi një rritje të numurit të aktorëve të rinj që po flasin me profesionalizëm! Në një kuptim real garën e ka fituar skena krahasuar me ekranin! U bënë vite që ka zbrazëti ” talentesh” i fundit që u duk si një talent ishte djaloshi simpatik Kreshnik Xhelili, që na humbi ekraneve të Europës! Ndoshta edhe Olta Gixhari, me zig zaget e saja! Të tjerë që të kenë shënuar mbresa nuk po më kujtohen! Mund të jetë edhe nga mënyra e shpërndarjes së prodhimit të filmave apo edhe të kujtesës sime! Apo ndoshta prodhimet e fundit janë ende jetë shkurtër? Pra është diçka që çalon?!!! Mendoj se mungesa e ” heronjëve” të ekranit është një zbrazëti e ndërlikuar për kulturën e një shoqërie! Që kur erdhi kinemaja shoqërisë njerëzore nuk i kanë munguar modelet e frymëzimit njerëzimit! Kinemaja është ëndrra që shton ëndrrat në çdo moshë!