Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

REXHEP QOSJA: LE TË FLASË ADEM DEMAÇI!

by

Nga pasthënia e librit: Myrvete Dreshaj-Baliu&Begzad Baliu/

Lëreni, le të flasë Adem Demaçi! – kështu i përgjigjej Profesor Qosja propozimit të anëtarëve të kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, sa herë kërkohej prej tij apo prej Adem Demaçit, që të flasin për një çështje letrare, për një dukuri apo fenomen shoqëror, kulturor apo politik.

Kemi folur gjatë ne, – thoshte Profesor Rexhep Qosja, – kur Adem Demaçit në burgjet jugosllave i është ndaluar fjala; kemi shkruar gjatë ne, kur Adem Demaçit në burg i është marrë edhe fija e shkrepsës, nga frika se mund të shkruajë ndonjë mesazh në margjinat e gazetës ditore; kemi botuar ne, pothuajse krejt çka kemi dashur, në një kohë kur Adem Demaçit, i është ndaluar të lexojë çka ka dashur në burgjet jugosllave. Le të flasë prandaj sot Ai, Adem Demaçi, për letërsinë, për filozofinë, për çështjet politike dhe intelektuale, për dukuritë dhe fenomenet shoqërore, për Kosovën dhe Shqipërinë, për bashkimin kombëtar dhe rrugët që duhet të ndiqen, për marrëdhëniet shqiptaro-serbe, për Europën dhe Amerikën, për demokracinë dhe shpërdorimin e saj, për kulturën, librin, kritikën dhe perspektivën e saj. Lëreni, le të flasë Adem Demaçi edhe kur pajtohemi edhe kur nuk pajtohemi me mendimet e tij! Lëreni, le të flasë Ai, mendimin e të cilit nuk e kemi dëgjuar dhe nuk kemi mundur ta dëgjojmë shpesh, e megjithatë për më shumë se një shekull jemi udhëhequr prej idealeve të tij, prej filozofisë së mesazheve të tij, prej koncepteve përbashkuese të romanit të tij Gjarpijt e gjakut, prej prirjeve moderne të tregimeve të tij, prej atdhetarizmit të tij, prej sakrificës së tij.

Le të flasë Ai, Adem Demaçi, dhe ne le të dëgjojmë!

Binjaku i Nënë Terezës

by

Ndriçim Kulla/

Në fillim të viteve nëntëdhjetë, edhe unë, si shumë të tjerë që kishin pasionin e të shkruarit dhe ishin si të dehur nga liria e të shprehurit, e fituar befasisht, bëja shumë projekte, pjesa më e madhe e të cilëve nuk kishin gjasa për t’u realizuar kurrë. Një nga projektet e mia të asaj kohe ishte që të shkruaja një libër biografik për Nënë Terezën. Unë mendoja se me qenë se Nënë Tereza ishte shqiptare, duhej që për të të kishte dhe një biografi të shkruar nga një shqiptar (atëherë nuk më kishte rënë ende në dorë biografia e parë për Nënë Terezën e botuar në Itali nga një shqiptar, Dom Lush Gjergji). Në atë kohë isha emigrant në Greqi, ashtu si qindra mijëra shqiptarë të tjerë, të cilët kishin qenë të detyruar të merrnin rrugët e botës për të siguruar jetesën. Atmosferën time shpirtërore të asaj kohe e kam përshkruar në librin tim “Shi i egër” (“Phoenix”, 1996). Diku duhet ta kem edhe sot një fletore me shënime për biografinë që mendoja të shkruaja për Nënë Terezën. Më pas kjo fletore mbeti në grumbullin e shënimeve, siç e ka çdo krijues, dhe një pjese e madhe e të cilave nuk kanë për t’u përdorur ndoshta kurrë, se i tillë është procesi i krijimit, siç e përshkruan saktë edhe Ismail Kadare në librin “Ftesë në studio”.Vite më pas, duke punuar mbi një monografi për At Giuseppe (Zef) Valentinin, vura re një pikëpjekje të çuditshme mes jetës së tij dhe asaj të Nënë Terezës. Pikërisht në vitin 1922, kur Zef Valentini erdhi për herë të parë në Shqipëri, Nënë Terezës, që atëherë ishte dymbëdhjetë vjeç, iu shfaq për herë të parë dëshira për t’u bërë murgeshë, domethënë iu shfaq vokacioni, siç thuhet në gjuhën teologjike. Biografi i saj indian, Navin Kaula, shkruan në të parën biografi të autorizuar për të, duke u bazuar në rrëfimet e saj:

“Kur banoja me prindërit në Shkup dhe sapo kisha mbushur dymbëdhjetë vjeç, më lindi dëshira të bëhesha murgeshë”, kujton Nënë Tereza.

Kështu, pikërisht në kohën që Nënë Terezës iu shfaq së pari ajo ndjenjë, e cila do të përbënte pikënisjen e misionit të saj madhështor në botë, një misionar i madh katolik vinte në Shqipëri. A nuk duket se këtu Providenca (ndikimi hyjnor) ka ndërhyrë duke krijuar një lloj sistemi feedback, siç quhet në shkencat e natyrës një marrëdhënie ushqyese e ndërsjellë brenda një cikli? Në shkencat e natyrës shembulli i atij që quhet positive feedback është: “X krijon më shumë Y dhe ky nga ana e tij krijon më shumë X”.

A nuk është krijuar edhe një marrëdhënie e ngjashme mes At Zef Valentinit dhe Nënë Terezës? Kuptohet pa dijeninë e tyre. Pikërisht në vitin kur shqiptares më të famshme e më të madhe të të gjitha kohërave, i lindi ndjenja që do ta largonte nga vendlindja për ta bërë misionare globale, gjë që nuk mund të mos pranohet se krijoi një mungesë për botën shqiptare të ngushtë, në Shqipëri, në atdheun e Nënë Terezës, erdhi një misionar i madh kulturor si At Zef Valentini, i cili do të bënte për kombin e saj shërbime po ashtu të jashtëzakonshme, si ato ajo që bëri për Indinë dhe botën, por në një fushë tjetër, në atë të kulturës. Kjo përkitje të bën të admirosh atë sistem të mrekullueshëm që ka krijuar Kisha Katolike në shekuj e që funksionon vetiu, që plotëson me diçka aty ku diçka merr për ta çuar në tjetër vend. Zef Valentini dhe Nënë Tereza, jezuiti i porsa shuguruar 22-vjeçar dhe vajza 12-vjeçare nga Shkupi, ndonëse krejt të panjohur mes tyre, në një çast u lidhën si foshnjat siameze dhe kjo lidhje vazhdoi gjithë jetën, ndonëse nuk ka të dhëna që ata të jenë takuar ndonjëherë.

Sa më tepër që thellohesha në kërkimet për jetën dhe veprimtarinë e At Zef Valentinit, aq më e qartë bëhej kjo pikëpjekje e jetës së tij me atë të Nënë Terezës. Ishte vetëm një pjesë e ngjashmërisë së madhe të jetëve të tyre. Gjithmonë e më tepër po më krijohej ideja se biografia ime për Zef Valentinin do të duhej të ishte një libër i dyfishtë, pra një biografi për të dhe për Nënë Terezën, diçka e ngjashme me metodën që kishte përdorur Plutarku te “Jetë paralele”.Pikërisht këtë jam munduar të skalit në këtë vepër nga më të dashurat që unë kam shkruajtur dhe besoj se ja kam arritur.

Artë – Novo Bërdo

by

Sylë Ukshini/

Autori serb Aleksa Bogosavleviq në librin e tij “ Për shqiptarët”, të shkruar me 1897, thotë se Novo Bërda nga banorët vendas quhej Bregu i Bardh apo Artë. Ky emërtim mund të jetë vendosur pasi, siç shkruan autori, në kohët e vjetra është nxjerrë ari dhe argjendi…

Bogosavleviq i kishte njohur shqiptarët sidomos përgjatë kohës kur ishte komandant i trupës kufitare në viter 1878-1897, pra pas Kongresit të Berlinit në të cilin Serbia edhe juridikisht fitoi territoret shqiptare të Toplicës.

Ky rast tregon se nuk ka nevojë për shqipërime apo emra të rinj të toponimeve, por për rivendosjen e emrave të vejtër autentik. Dëshmi të tilla ekzsitojnë edhe për Ferizajin (Ferizovik) dhe Shkupin (Üsküp), emrat e të cilëve u sllavizuan që në momentin e pushtimit nga ushtria serbe në tetor 1912.

Rivendosja e toponimeve origjinale është e drejtë e pamueshme e çdo shteti dhe populli.

P.s. Fotoja e dytë tregon momentin kur ushtarët serb në tetor 1912 heqin tabelën Üsküp dhe vendosin mbishkrimin Skopje.

Vilson Blloshmi një poet “i mallkuar”

by

Dr.Gëzim Puka/

Vilson Blloshmi ishte një nga poetët më “të mallkuar” të regjimit që shtypi popullin shqiptar për më shumë se gjysmë shekulli. Poeti i brishtë i përket një familjeje shqiptare me tradita. Nuk u përpoq kurrë të fshehë dhe të ndryshojë orientimin e tij drejt kulturës dhe letërsisë franceze. Simpatia e tij për Francën dhe shkrimtarët e saj të mëdhenj shihet jo vetëm në përkthimet e tij në frëngjisht, por edhe në korrespondencën e tij. I pëlqen Volteri, Baudelaire, Hugo, Verlaine, Rimbaud, Camus etj, por gjithashtu i pëlqen të shkruajë edhe letra në frëngjisht.

Në botimin e veprës së Vilson Blloshmit gjendet disa letra drejtuar kushërirës së tij. Ndonjëherë ato shoqërohen edhe me poezi, siç është rasti i poezisë së Baudelaire-it “Épigraphe pour un livre codamné”. Më shumë se një korrespondencë normale, ato duken se janë ese me ndriçim të mirë stilistik. Letërsia dhe gjuha franceze janë rezidenca dhe rezistenca e poetit për të ruajtur shpirtin e lirë.

Në shkrimin hyrës tek “Vepra letrare 1˝ e Vilson Blloshmit, studiuesi Sadik Bejko paraqet për lexuesin mendime të poetit, të cilat vijnë direkt nga dosja hetimore e tij. Me të drejtë Bejko shprehet: “Ato, meqë janë dhënë në hetuesi, duhet t’i marrim me rezervë, por prapë edhe kështu kanë vlerë dhe duhen bërë të njohura”.

Ky mendim përforcohet më tepër kur lexon poezitë që na kanë mbërritur nga V. Blloshmi. Në deponimet e tij në hetuesi, poeti përpiqet të justifikojë krijimtarinë e tij sikur ajo të ishte diçka krejt personale, që nuk do të kishte asnjë takim me lexuesin. Trishtimin në krijimet e tij, ai e shpjegon si krejtësisht individual. Po përmendim disa fragmente: ˝…unë kam shkruar një poezi që ia kushtoj vetes sime. Aty kam shprehur mërzitjen time dhe e quaj veten jetim.[…] Në vitin 1973 kam bërë një poezi tjetër mbi veten time. Atëherë kam qenë në gjendje ankthi dhe kam shkruar në bllok kështu: ˝Një ankth i llahtarshëm, ankth gjumi. Zgjuar tmerr. Më bëhet se nuk do të vdes kurrë. Medet sikur njeriu të jetonte përjetësisht, sikur t’i ktheja së prapthi vitet e mia, por jo për të rënë sërishmi në djep por në arkivol˝. Në atë kohë unë punoja druvar në Stravaj, isha i lodhur, i mërzitur, më dhimbte stomaku. Siç e kam thënë, unë kam qenë pesimist dhe e kam pasur në natyrë trishtimin˝.

Lexuesi, dhe aq më shumë studiuesi i letërsisë, tek poeti Vilson Blloshmi gjen të dy tipat e poetëve: si poetin objektiv, ashtu edhe atë subjektiv. Në disa krijime të tij, ai e ka mënjanuar veten për të shprehur botën e trishtë që e rrethon, duke fshirë personalitetin e tij. Në disa krijime të tjera ka prirjen për të dhënë një autoportret, për t’u rrëfyer, për të shprehur trishtimin vetjak. Edhe në rastin e poetit subjektiv, nuk duhet e nuk mund të mos përfillim dallimin midis një pohimi me karakter autobiografik dhe përdorimit të po atij motivi në një vepër artistike.

Edhe pse vargjet e Blloshmit përmbajnë elemente të padiskutueshme biografike, ato i nënshtrohen në vepër një ristrukturimi dhe transformimi, nga i cili humbasin kuptimin ngushtësisht personal dhe bëhen thjesht një material konkret njerëzor, bëhen elemente përbërëse të veprës.

Vepra poetike e Blloshmit më tepër mishëron ëndrrën, sesa jetën e tij reale. Trishtimin vetjak, por edhe atë shoqëror, ai e përjeton në mënyrë artistike.

Sadik Bejko shprehet: “Jeta e tij dhe poezia e tij shkrihen në njëra-tjetrën. Poezia kështu ka peshën e jetës së tij, ka çmimin e kohës së tij të ekzekutuar nga tirania. Ai nuk e tradhtoi asnjërën: as jetën, as letërsinë e tij”.

Në leximin tonë poeti jetën e tij e përjetoi në mënyrë artistike. Ai e pa atë si material letrar dhe ngjarjet jetësore u shpalosën përpara tij në formën që i japin traditat dhe shprehitë letrare. Poezia e Blloshmit është ajo që është, me lot, me trishtim, me brenga. Këto autori i pohon edhe në hetuesi. Ajo që autori nuk e pohon gjatë hetimit të tij për letërsinë, por që e përligjin vargjet e tij, është se bashkë më lotët, trishtimin dhe brengat e tij, janë edhe ato të mbarë shqiptarëve. “Artisti shpreh të vërtetën dhe, doemos, edhe të vërtetat historike e shoqërore. Veprat e artit mbesin si dokumente, sepse ato janë monumente”

Desha ta ndaj me lexuesin e kësaj krijimtarie këtë lidhje mendimi, me bindjen se ligjërimi poetik tek poezia “Saharaja” e paraqet konfrontimin e saj me botën e njëmendësisë së trishtë diktatoriale. “Saharaja”, si tekst poetik apo si art i fjalës, ka përballë konteksin më të trishtë referencial, Shqipërinë e diktaturës komuniste apo edhe vetë metodën e realizmit socialist, që funksionalizohej nga kjo diktaturë. Në librin e saj “Letërsi e painterpretuar”, akademikja Floresha Dado thekson: “Në raportin: model/modelim artistik, ekziston një nga pikat kyçe teorike mbi gjykimin e letërsisë sonë të realizmit socialist. Modelimi ka sfiduar modelin! Modeli është transformuar; jo sipas parimeve të brendshme të letërsisë, por sipas një procesi të deformuar, jashtëlogjik të modelimit. Modelimi është në shumicën e rasteve, mashtrim i modelit”.

Teksti poetik i Vilson Blloshmit nuk tenton të bëjë asnjë lloj modelimi të modelit dhe aq më pak të mashtrojë. Me letërsinë e tij ai kërkon të prekë sferën e lirisë. Titulli i kësaj poezie me një sens të fortë simbolik, na premton të dhëna rreth domethënies së saj. Në qoftë se poeti nuk do ta kishte titulluar “Saharaja”, nuk do të ishim në gjendje të kuptojmë zërin e trishtë që vjen nga poezia. Aspektet që spikasin në tekstin e Blloshmit i përkasin si fushës së shenjuesit (të shprehjes), ashtu edhe fushës së domethënies (të përmbajtjes).

Kjo poezi dallon për tingëllimën dhe ndjeshmërinë e saj. E shkruar në vargje, në të cilat shprehet një brendi thelbësore objektivisht e vlefshme, që është trishtimi i jetës shqiptare, poezia ofron shumëkuptimësi për çdo lexues që mund të “gërmojë” të tjera domethënie, sipas kulturës dhe përgjegjësisë së tij. Me një varg të matur njëmbëdhjetërrokësh, me thekse ritmike në rrokjet teke, me një strofë katërshe dhe me rimë të alternuar sipas skemës ABAB, poeti si strategji tekstuale është i mbingopur me trishtim në këtë hapësirë të mbyllur, i rënduar nga vetmia, duket sikur humbet brenda një entiteti pavetor (impersonal), të papërcaktuar, pa hapësirë e pa kohë. Ai është dikush midis të tjerëve, mjafton të vërehen format pavetore dhe përdorimi i vetës së parë të shumësit; “Thonë se dhe me natën s’shkon mirë”, “Por se thonë në botë është stisur”, “Kur ne mallkohemi mes nesh”. Trishtimi shqiptar ka fizionominë e një peizazhi të shkretëtuar si Saharaja: “Saharaja shkëmb e rërë e gurë”, të një peizazhi armiqësor: “Saharaja nuk ka miq e shokë, Saharaja nuk ka bijë, as bir. Fjalë e dashuri e njerëz s’ka”. Poeti është i tensionuar të dëgjojë, por “Saharaja s’ka këngë të këndojë”, “Saharaja s’ka as lot të qajë”.

Në qoftë se do të procedohej me dekodifikimin e tekstit duke perifrazuar ose rindërtuar togfjalësha apo fjali me një rend tjetër sintaksor, domethënë duke kaluar nga defamiljarizimi i gjuhës poetike në automatizim gjuhësor, thënë ndryshe zëvendësimin e fjalëve dhe rendit të tyre poetik me fjalë të përdorimit të përditshëm, do të dilnin kuptimet e fshehura të poezisë.

Saharaja, larg është Saharaja,

Saharaja shkëmb e rërë e gurë

Që ka shok vec emrin e saja

Dhe ngaqë s’sheh ëndrra, s’ sheh as drurë.

Shqipëria, sa pranë është trishtimi

Trishtimi shqiptar, i madh, i pafund, i fortë

I vetëm me vetveten shqiptari

I pashpresë dhe pa të ardhme.

E bëmë këtë zëvendësim të fjalëve të kësaj poezie, për të vënë në dukje se të kuptuarit e kuptimit të poezisë së Blloshmit, lidhet me të dy funksionet e gjuhës së saj. Gjuha e poezisë së këtij autori, e parë në funksion simbolik, mund të jetë poezi e një kuptimësie të thellë ose siç shprehet studiuesi Bejko: “E mbajtur në plan simbolik, po aq sa një meditim mbi botën dhe mbi jetën në tërësi, ajo mund të merret dhe si jehonë e një gjendjeje të vështirë subjektive të vetë poetit”

Mendojmë se funksioni parësor i gjuhës së poezisë së Blloshmit është ai emotiv. Autori i përdor fjalët për të krijuar apo më mire, siç shprehet Tomas Elioti, “për të shpëtuar nga ndjenjat” .

“Dhe koha shkon,

Dhe bota ikën,

Dhe ne ecim,

Dhe qeshim kur qan jeta,

Dhe kur qesh varri…

Vdesim…!”

Mund të themi se kjo poezi lind si nevojë për një çlirim të trishtimit dhe të brengave qoftë të autori, qoftë të shqiptarëve. Theksimi i referentit tematik, trishtimi shqiptar i kohës, si dhe aftësia që ka teksti poetik për të rikrijuar përmes tij të gjitha impulset autoriale, i bëjnë këto vargje edhe më shumë universale, pa i rrudhur aspak thelbin e tyre filozofik. Vilson Blloshmi nuk është një poet vetëm i personales. Poezia e tij e mirë i objektivizon ndjenjat, ajo është e lidhur ngushtësisht me mendimin. Lexojmë vargjet:

“Jetën e fjalës e justifikon

Mendimi i tiposur në të.”

Poezitë më të mbresëlënëse të autorit janë pikërisht ato pa titull. Ndërsa lexoja njërën prej tyre, m’u ndërmend një parrullë që u stereotipizua në kohën e diktaturës. Po citojmë poezinë:

“ Dhe mua më duket së vrapoj

Me tmerr nëpër tubin e grykës së topit!

Pak sekonda dhe po nëpër këtë grykë

Do të kalojë predha e llahtarshme

Oh! Pengesat, viaskat,

Ah! Gryka sa larg!

Ja shpërblimi dhe pak

Ja-ja, vrapo…ah…sss.”

Shprehja që m’u ndërmend ishte ajo që i hakërrehej armikut të brendshëm dhe të jashtëm: “Ata na kanë në grykë të pushkës, ne i kemi në grykë të topit”.

Mungesa e titullit është një metaforë e fuqishme dhe pikërisht përmes mungesës konfirmon konotacionin e saj me trishtimin e asaj pjese të shoqërisë që konsiderohej e deklasuar. Gjuha poetike e Blloshmit vihet në punë për të na dhënë të vërtetat e shtrenjta të poetit. “E vërteta shfaqet në marrëdhëniet e njeriut me objektet e dëshiruara”. Shenjuesi poetik i autorit rrëshqet mbi serinë apo mbi fushën nga është zgjedhur i shenjuari, përtej të cilit shtrihet sfera kaotike e mendimeve të poetit, por edhe realiteti shqiptar i kohës.

“O vite që kaloni, o skotë pafundësie,

Megjithëse ju rrëmbeni at’ kohë lumturie

Kujtimi ka për t’mbetë,

Mendimit ku venitet, mbi të ju bëni hije

O ditë të pavdekshme, o dlirësi rinie,

Që s’ kthehi më në jetë.”

Dëshira e poetit për liri strukturohet përmes gjuhës së tij poetike. Ajo kalon në shtegun e një ligjërimi që nuk kishte asgjë të përbashkët me metodën shkrimore të realizmit socialist. Ky ligjërim poetik është një formë madhështore e nevojës së autorit për të qenë i lirë, për të shprehur atë trishtim që ndiente ai dhe shqiptarët.

Në librin “Rrugët e ferrit”, Visar Zhiti shkruan: “Eshtë e pamundur të mos shtangësh para martirizimit të njerëzve të letrave, të atyre që krijojnë dhe atyre që lexojnë, të dënueshëm njëkohësisht, që ngarkohen me atë peshë si me gurët e Sizifit minierave të burgut, ndërsa djajtë vazhdojnë t’i përndjekin shkrimet, i gjykojnë, i gjymtojnë, u hapin plagë të mëdha, shpesh pa lindur ende”.

Autori i poezisë “Saharaja” është një nga autorët e spikatur të letërsisë disidente të viteve ‘70, në një Shqipëri që jetoi në kushtet më të vështira diktatoriale në gjithë Bllokun e Lindjes. Kritika letrare e kohës e kishte humbur orientimin e saj. Ajo ishte kthyer në një kritike shërbëtore hetuesie. Kritika ishte bërë vrastare. Fundi i poetit ishte shumë i trishtuar. Më 17 korrik 1977 poeti Vilson Blloshmi u pushkatua.

Vargjet e poetit martir janë të ngarkuar me barrën e kryqeve të rënda të trishtimit, por paradoksalisht me bukurinë e tyre, vetëm e zbukurojnë jetën e lexuesit.

Referenca

BLLOSHMI, Vilson: Vepra 1, Botimet “Almera”, Tiranë, 2008, 200 f.

DADO, Floresha: Letërsi e painterpretuar, “Bota shqiptare”, Tiranë, 2010, 277 f.

JEFERSON, Ann; ROBY, David:Teoria letrare moderne, Bot. i 2-të,“Albas”, Tiranë, 2006, 340 f.

KADARE, Ismail: “Pavarësia e letërsisë e vështirë”, Gazeta C. com

TOPALLI, Tefë: Gjuhësi teksti, Universiteti I Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, Shkodër, 2011, 399 f.

WELLEK, René; AUSTIN, Warren: Teoria e letërsisë, “Onufri”, Tiranë, 2007, 319 f.

ZHITI, Visar: Rrugët e ferrit, Shtëpia Botuese “Onufri”, Tiranë, 2001, 472 f.

“Vatrani i harruar” në skenën e teatrit të Korçës! Vepra i dedikohet figurave historike si Zogu e Noli

by

Nga Korca – Beqir SINA

Të dielen (10 Korrik 2922) në teatrin “Andon Zako Çajupi” në Korçë u shfaq premiera “Vatrani i Harruar” e shkruar nga Teodor Laço dhe vënë në skenë nga Milto Kutali, e cila është një hymn jo vetëm për Korçën dhe korçarët, por kombin shqiptar.

Video: Vatrani i Harruar – @BSINA

“VATRANI I HARRUAR” është shfaqja më e re që ngjitet në skenën e teatrit “Andon Z. Çajupi”. Vërtetësia historike dhe interpretimi mjeshtëror artistik i aktivitetit dhe veprës madhore të “Vatranit” Thoma Nasi.

Diten e djele ne mbremje “kumtin” e kesaj shfaqje e dha me nje “parahyrje” nga shkallet e Teatrit “A.Z. Cajupi” , banda muzikore e qytetit, e cila zgjoi kersherin e koracarve ne zemer te qytetit. Nderkohe, qe ne nje salle te mbushur plot me artedashesit korcar, mes tyre dhe personalitete te artit, kultures, dhe fushave te tjera te ketij qyteti prisnin per te pare shfaqjen “Vatrani i harruar”.

Korça, e atdhedashurise, qyteti i dashurisë dhe serenatave të përjetshme, solli me kete rast ne qytetin e tyre mbas afro nje shekulli Thoma Nasin, ate atdhetarin dardhar i cili krijoi bandën e parë muzikore me emrin e madh “Vatra” në Korçë, teksa ai e la Amerikën me familjen e tij për Shqipërinë.

Më 1925 atij iu ngarkua nga Mbreti Zog pasi ai i dha nje “torbe” me flori të organizonte krijimin e bandës muzikore , zhvillimin e jetës muzikore dhe sistemimin e edukimit muzikor në vend, duke krijuar kështu edhe te paren bande muzikore mbas shpalljes se pavaresise se Shqiperise.

Naltemadheria e tij, Zogu i I, i tha Thoma Nasit ne ate kohe se : ” Ai komb qe ka hymnin e tij pa Banden muzikore – nuk mund te jet komb”. Andaj po ti jap keto florinje, qe kjo bande te quhet “Banda Presidenciale Shqiptare”

Mirjana Deti, bashkëshortja e Teodor Laços, ishte në Korçë, se bashku me djalin e saj Pandi Laco, dhe ishte narratore e kesaj shfaqje.

Ajo tha se Thoma Nasi mbasi krijoje kete bande muzikore u largua nga Shqipëria më 1926 dhe u vendos sërish në ShBA, ku vazhdoi të punonte si dirigjent i orkestrave frymore të kishave ortodokse shqiptare në Massachusets.

Për këtë ai eshte sot nje nder figurat me markante te artit dhe kultures i cili erdhi ne Shqiperi nga kolonit e para shqiptare ne Amerike, që ishin mbledhur në atē kohë përrreth Federates Pan-Shqiptare Vatra.

Ne shfaqjen e shkelqyer per me shume se nji ore ne qender te saj ishte i vendosur Thoma Nasi, nderkohe qe per rreth tij levizin nen interpretimin e shkelqyer aktorët, duke luajtur figura te nderuara te kombit tone, si Fan Noli apo Ahmet Zogu. Figura keto qe bene histori, por dhe djem korcare si , Kristaq Antoniu, Papahristo, Mihal Ciko, dhe vlonjati Ali Asllani etj… figura keto qe sakrifikuan gjithcka per emancipimin dhe edukimin kulturor e patriotik jo vetem te Korces , por edhe te kombit shqiptar !

Vepra erdhi në dy mbrëmje mes korriku në skenën e Korçës me interpretimin e aktorëve Kristian Koroveshi, Dasara Xhangolli, Miriana Deti, Guri Koço, Ligoraq Riza, Franc Bregu, Xhuliano Brisku, Mateus Frroku, Barjam Dosti, Kristi Baçe dhe Barius Hoxhalli.

Skenografia në vepër është e Beqo Nanaj.

Dhe me një gërshetim të shkëlqyeshëm me pjesëmarrjen e korit “Lyra” dhe Bandës së Qytetit, të përgatitura dhe drejtuara nga mjeshtri Pandi Bello.

Artedashesit korcar duartrokiten disa here lojen e shkelqyer te aktorve dhe interpretim korit te famshem “Lyra” me diregjent mjeshtrin Pandi Bello.

Shfaqja “lundroje” gajtë 90 minutave mes emocioneve te bukura qe sollen nepermjet interpretimit te tyre te mrekullueshme aktoret e talentuar te kesaj trupe : Kristian Koroveshi, Dasara Xhangolli, Miriana Deti, Guri Koco, Ligoraq Riza, Franc Bregu, Xhuliano Brisku, Mateus Frroku, Barjam Dosti, Kristi Baçe, Bario Hoxhalli.

“Vatrani i harruar”, shkruar nga Teodor Laço dhe vene ne skene me plot mjeshteri nga Milto Kutali, duket se ri-solli kete vere para ketij publiku artedashes korcar edhe nje here veprimtarinë e shquar te disa figurave me eminente shqiptare te asaj kohe si Fan Noli, Ahmet Zogu, Mihal Ciko, figura të cilët sakrifikuan aq shume për emancipimin dhe zhvillimin kulturor e patriotik të vendit.

Vepra në teatrin Andon Zako Çajupi

Vepra teatrore u shfaq në datat 10 dhe 11 korrik në qytetin e Korçës dhe sipas regjisorit të njohur Milto Kutali edhe vetë autori kishte shprehur dëshirën, që të ishte në skenën e këtij teatri:

“Si regjisor kjo vepër mbyll këtë sezon aktivitetin tim artistik. Vepra është shkruar nga Teodor Laço, që kishte dëshirën ta vinte në skenë teatri “Andon Zako Çajupi” i Korçës”, tregoi regjisori Milto Kutali.

Thoma Nasi emigrant në Amerikë mblodhi instrumentistë dhe krijoi më 1917 bandën muzikore shqiptaro-amerikane “Vatra”.

Në ngjarjet e veprës, regjisori Kutali tregon se vite më parë një grup shqiptarësh lanë Amerikën dhe erdhën në Shqipëri dhe iu bashkuan Luftës së Vlorës, ku lindi dhe kënga “Vlora- Vlora” me tekst të Ali Asllanit dhe me muzikë të Thoma Nasit.

“Sigurisht gjithë vepra i kushtohet këtij aktiviteti të bandës dhe shoqërisë së arteve të bukura, që filloi aktivitetin e vet në Korçë edhe me personalitete të tjera artistike si Mihal Ciko, Vangjush Mio, Sokrat Mio. Më pas aktiviteti i tyre u shtri edhe në Tiranë dhe personazhe në këtë vepër janë edhe personalitete të politikës si Fan Noli, Ahmet Zogu”, tregoj ai.

Sakaq, ai qe na solli nepermjet kesaj drame, ate “famemadhen” Vatra nepermjet figurave me te pikasuar te saj si Noli, dhe Konica, regjisori i shfaqjes, Milto Kutali, tha se vepra të tilla duhet të vendosen me shpesh në skenë, për të dëshmuar sakrificat që atdhetaret kanë bërë ndër vite për vatanin.

“Vij nga Gjirokastra, edhe aty u vu në skenë vepër kombëtare. Dhe, mendoj që ishte momenti i duhur të vihej kjo vepër në skenë, sepse unë mendo je sot me shume se kurrë mjedisi social shqiptar duhet të kthehet në idealizmi”, tha Kutali.

Regjisori Milto Kutali tregoi se me këtë shfaqje është bërë një vepër, që ka rëndësi dhe për vlerat historike.

“Ngjarjet e veprës janë 100 vjet më parë, por gjithçka i kushtohet 110- vjetorit të bandës muzikore “Vatra” dhe aktivitetit të Thoma Nasit dhe të tjerëve. “Vatrani i harruar” është një vepër, që ka shumë vlera dokumentare edhe historike, padyshim dhe për të evidentuar dhe për ti dhënë një vlerë të duhur kontributit të artistëve edhe në lëvizje të tilla shumë të rëndësishme siç ishin ato kohëra të vështira për Shqipërinë”, na tha regjisori i njohur Milto Kutali për këtë vepër, që shënoi premierën në skenën teatrore. Vepra

Ne qender te kesaj shfaqje eshte vene figura atdhetare e vatranit Thoma Nasit, dardharit i cili krijoi bandën “Vatra” në Korçë dhe la Amerikën për Shqipërinë, nen interetimin e Kristian Koroveshi, i cili ishte aktori kryesor.

“Një vepër historike që është përgjegjësi në të njëjtën kohë jo vetëm e pikëpamjes profesionale por edhe historike dokumentare. Është fat dhe privilegji shtohet, do i kthehem vetes nesër dhe do them” oh kam luajtur Thoma Nasin”, jam përpjekur të shkoj deri në figurë në një qyteti që unë e dua shumë, jam vet nga Korça”, u shpreh ai.

“Është një vepër që meriton shumë kujdes në rrafshin historik në ardhë të parë dhe në përgatitjen profesionale për të sjellë të gjallë personazhe të cilët janë të njohur për historiografinë shqiptare. Kjo është një vepër me rëndësi dhe për banorët e Korçës pasi i bën jehonë disa veteranëve të periudhës pas 1920, të cilët lanë Amerikën për të ardhur në atdhe. Vepra ka një refleksion të shkëlqyer me kohën që ne jetojmë, për t’i dhënë një hop cilësor dhe lëvizjes kulturore në Korçë’- tha regjisori Milto Kutali.

Pandi Laço i biri i shkrimtarit të njohur Teodor Laço tregoi rëndësinë që kjo vepër kishte për babain e tij, ndërkohë nuk fshehu emocionet e marra. “Sigurisht që ardhja e Vatranit Thoma Nasi është subjekt për film në Hollyëood, që të lërë luksin e Amerikës dhe të vijnë luftojë në Vlorë të ngrejë moralin e luftëtarëve në 1920 është subjekt filmi. Është një vepër e tim eti dhe për një arsye gati kapricoze u zbulua”, theksoi Laço.

Jeta kulturore dhe artistike e Korçës u zhvillua rreth viteve 1920 e mori hov për të mos u ndalur me dhjetëra banda muzikore.

Ilir Jano në statusin e tij në fb shënoi:

Mirenjohje zotit Teodor Laço per dramen e tij “Vatrani i Harruar”. Ne menyre kaq koncize, kaq fisnike, kaq artistike vjen jeta dhe vepra e njerit prej korcareve patriote te shekullit te kaluar, qe luftoi e mbrojti dinjitetin shqiptar, jo me arme, po me muzike, me kulture, me mendesi perparimtare, me ideale fisnike, per ta pare vatanin te barabarte me kombet e tjera europiane.

Me kastën e përzgjedhur të aktorëve dhe këngëtarëve, si Kristian Koroveshi, Dasara Xhangoli, Franc Bregu etj. Shfaqja “Vatrani i Harruar” u mirëprit nga publiku korçar i cili e përcolli me emocione dhe duartrokitje.

“Vatrani i harruar” ishte shfaqja më e re që ngjitet në skenën e teatrit “Andon Z. Çajupi”. Vërtetësia historike, por dhe interpretimi mjeshtëror artistik i kësaj vepre madhore, e shkruar nga Teodor Laço dhe e vënë në skenë nga Milto Kutali, mbetet si një himn jo vetëm për Korçën dhe korçarët, por për të gjithë shqiptarët”.