• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Lessons from the Last Pandemic by John M. Barry

February 8, 2022 by s p

Rafaela Prifti/

I read John Barry’s essay on the 1918 influenza pandemic eager to understand the parallels with the current coronavirus one, or see if there are any to speak of. It is, among other things, an interesting read on human behavior. Mr. Barry is a distinguished scholar at the Tulane University School of Public Health and Tropical Medicine. Citing accounts and records of the early 20th century influenza pandemic that claimed the lives of at least 50 million people worldwide, Mr. Barry states that a third wave of the respiratory contagion finally subsided in the summer of 1919 . Yet a lethal variant of the virus that had emerged in 1920 caused the death numbers to rise. In some Midwest cities, the mortality rates exceeded the second wave which had seen most of the pandemic’s deaths in the United States. Mr. Barry writes that during the peak of the second wave in the fall of 1918, the majority of cities were under restrictions to blunt the power of the virus. But in the winter of 1920 there was no response by cities and public officials, although the death numbers were climbing. This was happening, he writes, “despite the fact that the U.S. population had plenty of natural immunity from the influenza virus after two years of several waves of infection and after viral lethality in the third wave had already decreased.” It meant that the immune protections of the population and the less deadly variant were no match for a devastating fourth wave. Yet the community and even historians did not acknowledge it. The fourth wave was just ignored. It seems people had moved on before the virus mutated into ordinary seasonal influenza in 1921. A hundred years later, after two years of dealing with SARS-CoV-2, the society has reached at the same point of exhibiting signs of complacence.and experiencing pandemic fatigue.He argues that overconfidence, indifference or weariness, present a real danger now. The Omicron cases are declining overall, the virus is highly transmissible but less virulent and the population’s immune system is being strengthened either by being infected or vaccinated. Yet this is no time to abandon the public health measures. As of January. 27, only 44 percent of the 70 percent of the vaccinated had received boosters, which provide vital protection against severe illness. And about 20 percent of children ages 5 to 11 are fully vaccinated. The result is that the seven-day average for daily Covid-19 deaths in the United States stands at 2,404, an increase of 1.6% since last week’s average and it has surpassed the Delta peak in late September. When it comes to predicting the next variant, past outbreaks of influenza that occurred in the 50s and 60s do not offer encouraging scenarios. There is a reasonable chance that future variants will be less dangerous, but mutations are random. That is what science tells us. What is certain is that the successful variant will elude the immune protection rendering it more dangerous and more lethal.”Such precedents should make us wary,” writes John Barry. Vaccines and the new arrivals of antiviral drugs could end the pandemic, but that depends on their availability on a global scale and on the virus not developing resistance. These are not good odds. For now, the timeline is controlled by the virus and how we wield our current arsenal of protections against it. He calls on the individuals to not let the guard down. “As a society, we have largely abandoned the public health measures… As individuals, we can still act.”John Barry is a distinguished scholar at the Tulane University School of Public Health and Tropical Medicine. He is the author of “The Great Influenza: The Story of the Deadliest Pandemic in History.”

Filed Under: Opinion

SIMBOLIZMI

February 8, 2022 by s p

????????????????????????????????????

Prof. Xhelal Zejneli  

Krijimi artistik mund të jetë i kapshëm vetëm nga rrethi i zgjedhur dhe elitar i njohësve, arti ndërkaq nuk mund t’i shërbejë asnjë qëllimi politik, shoqëror apo moral. Asgjë nuk është më e bukur se ajo që nuk ekziston.

(parnasistët)

Nocioni simbolizëm ka domethënie të shumëfishtë – filozofik, linguistik, artistik, letrar. Si shkollë dhe si drejtim letrar, simbolizmi paraqitet duke filluar nga viti 1880, ndonëse tendencat simboliste shfaqen që në romantizëm, madje edhe më herët. Si në teori, ashtu edhe në praktikë, simbolizmi paraqet kryesisht negacion të realizmit dhe të natyralizmit. Simptomat e para të rëndësishme “të revolucionit letrar” manifestohen në shkrimet teorike dhe në poezinë e të ashtuquajturve “dekadentë”. 

Fjalën “dekadent” e përdori i pari poeti dhe romancieri francez Teofil Gotje (Théophile Gautier, 1811-1872) lidhur me poezinë e poetit dhe kritikut francez Sharl Bodler (Charles Baudelaire, 1821-1867). Gotje ishte edhe tregimtar, kritik letrar, arti dhe muzike. Me përmbledhjen poetike “Smalt dhe gur të çmuar” (Émaux et Camées, 1852-72) dhe me shqyrtimet kritike të mëhershme u bë përfaqësues dhe teoricien i larpurpartizmit (l’art pour l’art – art për art). 

Por, për kundërshtarët e risisë në poezi, kjo fjalë u bë sinonim i negatives. Për ta përqeshur rrymën e re në letërsi, gazetari francez Zhorzh dë Labryer (George de Labruyère, 1856-1920), më 22 shtator 1885 botoi në gazetën “Le Figaro” epigramin: Dekadenti: “Bir i modernistit / Nip i idealistit / Djalë vëllai i parnasistëve / Në njëfarë mënyre, kopil i realistëve / Dhe djalë motre i brezit të dymbëdhjetë i romantikut plak”. 

Letërsia e re e cila shprehte “senzualitet shqetësues”, “pikëllim të thellë” u manifestua sidomos te grupi i tubuar rreth poetit francez me prejardhje greke Zhan Moreas (emri i vërtetë Ioannis Papadiamontopoulos, Athinë, 1856 – Saint-Mandé/Paris, 1910). Ky erdhi në Paris në vitin 1875 për të studiuar drejtësinë. I frekuentonte kafenetë dhe qarqet letrare të Lagjes Latine (Quartier Latin). Shpejt u imponua si një prej udhëheqësve të simbolistëve. Përpos Moreasit, në këtë grup bënin pjesë edhe poeti francez Rene Zhil (René François Ghilbert, i njohur si René Ghil, 1862-1925) i cili ishte bashkëpunëtor më i madh i lëvizjes simboliste në Francë dhe  nxënës i Stefan Malarmesë (Stéphane Mallarmé, 1842-1898); poeti dhe romancieri francez Anri dë Renjie (Henri François Joseph de Régnier, 1864-1936); poeti amerikan i cili shkruante në gjuhën frënge, e që i përkiste shkollës së simbolizmit – Stjuart Merill (Stuart Fitzrandolph Merrill, Hempstead/Nju-Jork, 1863 – Versajë/Francë, 1915) etj. 

Moreasi botoi dy manifeste: më 1885 në revistën “XIXe” dhe më 1886 në shtojcën letrare të gazetës “Le Figaro”. Në to i paraqiti parimet e estetikës të simbolizmit. Në vitin 1886 themeloi revistën “Le symboliste”.  

Shënim: në vitet ’20 të shekullit XX në grupin e simbolistëve bënin pjesë edhe poeti dhe eseisti francez Pol Valeri (Paul Ambroise Toussaint Valéry, 1871-1945), romancieri, eseisti, dramaturgu dhe poeti francez, laureat i çmimit “Nobel” (1947) Andre Zhid (André Gide) etj.

Letërsia e re u manifestua edhe në revistën e gazetarit dhe shkrimtarit francez Anatol Bazhy (Adrien Joseph Bajut, i njohur si Anatole Baju, 1861-1903) “Dekadenti artistik dhe letrar” (Décadent artistique et littéraire). 

Në mënyrën e jetesës, në idetë për botën dhe artin të heroit De Esent të romancierit dhe kritikut francez Zhoris-Karl Hyismans (Joris-Karl Huysmans, 1848-1907) vërehet fryma dekadente e një kohe. Ky dhe bashkëmendimtarët shpirtërorë të tij shfaqnin edhe ide të filozofit dhe eseistit gjerman Artur Shopenhauer (Arthur Schopenhauer, 1788-1860) si dhe konceptet e kompozitorit, dirigjentit, teoricienit të muzikës dhe eseistit gjerman Rihard Vagner (Wilhelm Richard Wagner, 1813-1883) mbi artin. 

Dekadentët krijuan një klimë shpirtërore të re dhe ia përgatitën rrugën simbolizmit. Por grupi i të ashtuquajturve poètes maudits (poetë të nëmur): poeti dhe kritiku francez Sharl Bodler (Charles Baudelaire, 1821-1867), poeti dhe eseisti francez Pol Verlen (Paul Marie Verlaine, 1844-1896), poeti francez Artyr Rembo (Arthur Jean Nicolas Rimaud, 1854-1891), poeti francez Stefan Malarme (Stéphane Mallarmé, 1842-1898), me pikëpamjet e tyre teorike-letrare, me manifeste dhe me poezi i paraqitën premisat thelbësore të simbolizmit: 

Bodleri – teorinë e sinestezisë, analogjisë universale, të ngërthyer në poezinë “Korespondenca” (Correspondances) në të cilën kërkon nga artisti që nëpërmjet vargjeve të zgjidhë enigmën e “pyllit të simboleve”, të zbulojë analogjitë e thella nëpërmjet cilave mund të shprehet më së miri thelbi i njerëzve dhe i sendeve. Autori i “Luleve të së keqes” (Les Fleurs du mal, 1857) tregoi po ashtu se sa poezia i ka borxh muzikës dhe paralajmëroi “romanin vagnerian” në prozë.

Verleni me poezinë-manifest “Arti poetik” (L’Art poétique) tregoi sesi muzika dhe fjala bashkohen në tingull të ngjyrosur, por i cili ende shfaq një vezullim emocional të thellë, kuptimi i të cilit mund të ndjehet dhe logjikisht të perceptohet. 

Remboja shkoi më larg: ishte për alogjizëm, për “shfrenim të shqisave”, për “alkiminë e fjalëve” e cila do të krijojë “botë të reja dhe lule të reja”. Por, teorinë parashikuese të tij  (voyant) do ta anticipojë në radhë të parë surrealizmi. Për këtë arsye, shumë më vonë ajo do të lëvdohet, të vlerësohet dhe do të mbiçmohet shumë. 

Malarmeja, duke i kontrastuar figurat poetike sipas parimeve të kontrapunktit, u përpoq që fjalën ta shndërrojë në “figurë plastike, në shprehje të ndonjë mendimi, në dridhmë të ndonjë ndjenje dhe në simbol të ndonjë filozofie”. Malarmeja ngulte këmbë sidomos për rëndësinë e muzikës  si thelb i vërtetë i poezisë. “Poezia duhet ta marrë nga muzika të mirën e vet”, është parullë e njohur e tij. Të flasësh, të analizosh, të përshkruash – kjo nuk është më detyrë e poezisë moderne. Vargjet duhet të ndikojnë sikur emanacioni muzikor, jo me kuptimin por me sonoritetin (kumbimin), jo me domethënien por me vibracionet muzikore. 

Poezia bëhet lloj i partiturës muzikore. Simbolizmi i gjendje frymës (e shpirtit), si revolucion në poezi, në pikëpamje teorike së pari përmblidhet në manifestin e Zhan Moreasit. Manifesti u botua në revistën letrare “Figaro littéraire” më 18 shtator 1886. Autori i manifestit përpiqej të dëshmonte se simbolizmi është një dukuri artistike e domosdoshme, shprehje “e evolucionit ciklik me ndryshime të caktuara në mënyrë rigoroze”. Sipas Moreasit, paraardhës të vërtetë të kësaj lëvizjeje duhet konsideruar Bodlerin. Malarmeja simbolizmin e  ndau nga domethënia e misterit dhe e asaj që nuk mund të shprehet. Verleni u dha fund grindjeve të ashpra rreth vargjeve “që i kishin zbutur paraprakisht gishtërinjtë çudibërës të Teodor dë Banvilit”. 

*   *   *

Simbolizmi është novatorizëm në poezi që sjell me vete stil kompleks, fjalor të pazakonshëm, ritëm “që ndërrohet kohë pas kohe me ritmin e qetësimeve valëzore, të pleonazmave domethënëse, të elipseve misterioze, të anakoluteve të papërfunduara (mendime të palidhura) tejet guximshëm dhe shumë thjesht…”

Poeti dhe teoricieni i shquar francez i simbolizmit Rene Zhil (Ghil) insiston për rëndësinë e simbolit i cili duhet të jetë “i vërtetë dhe sugjestiv”. Poeti amerikan i cili shkroi në gjuhën frënge, Stjuart Meril flet për raportin midis fjalës dhe muzikës. Sipas tij, poezia që ka vlerë është vetëm poezia lirike. Ajo është bijë e “fjalës destruktive dhe e muzikës kreative”. 

Që nga Bodleri deri te Pol Valeri, drejtimi letrar i ri dëshiron të ndeshet me muzikën. “Ta bëjmë me fjalë atë që Vagneri e bëri me nota”. Te aluzioni dhe te sugjestioni simbolistët i kanë parë mundësitë më subtile, më të holla, më delikate që poezia të shndërrohet në muzikë, në formë të kulluar, e cila maksimalisht do t’i mundësojë poetit t’i shprehë mbresat që lindin nga vështrimi i vibracioneve më të thella të psikes njerëzore. Sipas filozofit dhe semiotikut amerikan Çarls Moris (Charles William Morris, 1901-1979), sugjestioni është gjuhë e korrespondencave dhe e lidhjeve ndërmjet shpirtit dhe natyrës. Ai e shpreh atë që nuk mund të shprehet dhe që nuk mund të sqarohet. Ai është tingull, jehonë e më intimes; vetëm ai e ka mundësinë që me disa vija të shprehë lëvizjen e amshueshme; Sugjestioni është mënyrë polifonike e të shprehurit me fjalë të melodive të shpirtit.

Gjuha e poezisë simbolike është sugjestive dhe e rëndë për ta kuptuar. 

Duke marrë parasysh ambiciet plotësisht të reja të simbolizmit, teoricienët e tij kujdes po aq të madh i kushtuan edhe çështjes së gjuhës. Poezia tradicionale franceze, qëkur e prangosur nga ritmi i fuqishëm i vargut aleksandrin*, nëpërmjet simbolizmit arrin cilësi të re, lirohet nga njëllojshmëria e ritmit. Vargu i lirë poezinë tradicionale e çliron nga ligjet e vjetra të versifikimit (të vargëzimit). Në të vërtetë, qysh poeti, romancieri dhe dramaturgu francez Viktor Hygo (Victor Marie Hugo) i lëkundi themelet e vargut aleksandrin, por vetëm simbolistët dëshmuan se çfarë bukurish mund të pasqyrohen me vargun e lirë. Ky bëhet jo vetëm “formë grafike”, por në radhë të parë “raport i vetëdijshëm”. Në këtë drejtim, Rene Zhil (Ghil) shkoi edhe më larg. Në shqyrtimin e tij “Traktat për fjalën” (Traité du Verbe) Zhili u përpoq të krijojë një poezi instrumentale dinamike. Në këtë rast vargu duhej të ishte tejet fleksibil (i lakueshëm). E drejta e poetit për të shkruar një varg dhjetë me rrokje, ndërsa një tjetër me katër, për të ndërruar ritmet për arritjen e një muzikaliteti sa më të madh dhe për zbulimin e bukurive platonike, u konsiderua një fitore e madhe ndaj vargut aleksandrin “fitues” të vjetër. Sipas Rene Zhil-it (Ghil), poezia është liruar nga simetria dhe e ka pranuar rendin e gjallë të simfonisë. Duke u nisur nga tingëllima e njohur senzuale-ontologjike “Zanoret” (Voyelles) e Artyr Rembo-së në të cilën çdo shkronjë ka ngjyrë të caktuar, duke përpunuar parimin e korrespondencave ndërmjet ngjyrave, tingujve dhe aromave. Pastaj, duke i studiuar punimet e fizikanit dhe filozofit gjerman, Herman fon Helmholc* dhe muzikën e Rihard Vagner-it (Wagner), Rene Zhil-i (Ghil) e krijoi teorinë e vet “të poezisë instrumentale”, në të cilën fjalët do të ishin nota, në të cilën muzika do të ishte e dukshme, në të cilën zëri njerëzor do të mbetej “lloj instrumenti të lirë”, “pipëz me rezonator rezonancash të ndryshme”. Në këtë mënyrë, poeti i dikurshëm i fjalës do të bëhej poet muzikor, ndërsa krijimi i tij do të ishte “copë e muzikës sugjestive”, varg dinamik i figurave të ngjyrosura të cilat do të shprehnin ekzistimin e përhershëm të emocioneve, me një ritëm imanent për to.

Vargun e lirë e kanë interpretuar edhe shkrimtari francez Eduar Dyzharden (Édouard Dujardin, 1861-1949), poeti dhe kritiku francez i artit Gystav Kan (Kahn), Adolf Rete (Adolphe Retté), A. Mokeli dhe të tjerë.

*   *   *

Gjurmimi i gjuhës së re dhe ritmeve të reja, për t’u shprehur ajo që s’mund të thuhet, i vuri simbolistët në një situatë që poezia e tyre të bëhet e paqartë dhe hermetike. Por. duke qenë se poezia është mister dhe enigmë të cilën duhet zgjidhur, një dozë e paqartësisë që ngërthen kjo poezi, përkundrazi, ndihmon që ajo të jetë mistershëm tërheqës. “Në poezi      gjithmonë duhet  të ketë enigmë dhe pikërisht ky është qëllimi i letërsisë – s’ka qëllim tjetër, përpos ta evokojë objektin. Sidoqoftë, simbolistët ku duhet përfshirë edhe Edgar Alan Ponë (Poe) theksonin se nuk duhet ngatërruar terrin e shprehjes me shprehjen e territ”. 

*   *   *

Simbolizmi shpejt i përfshiu të gjitha degët e artit, që nga muzika deri te skulptura dhe teatri. Ai u bë, jo vetëm dukuri evropiane, por edhe tej evropiane. Në Belgjikë, në Rusi, në Amerikë mori forma të ndryshme. Po qe se teoria dhe praktika e simbolizmit francez, me të drejtë konsiderohen tejet të pasura, po kjo mund të thuhet edhe për simbolizmin rus në pikëpamjet dhe në poezinë e poetit dhe dramaturgut rus Aleksandër Aleksandroviç Blok (1880-1921), të poetit rus Valerij Jakovleviç Bërjusov (1873-1924), të poetit dhe prozatorit rus Andrej Bjeli (emri i vërtetë Boris Nikolaeviç Bugajev, i njohur si Andrej Belyj, 1880-1934), të poetit, prozatorit dhe kritikut rus Dmitrij Sergejeviç Merezhkovski (Dmitrij Sergeeviç Merežkovskij, 1865-1941) etj. 

Sipas Blokut, detyrë e artistit është “të tregojë dhe jo të dëshmojë”. Simbolizmi është kërkim dhe zbulim i botëve të reja, shmangie e asaj që është e sipërfaqshme e dhe vulgare, rrugë drejt ngritjes, vetëthellim apo “biseda të shenjta” me pafundësinë e qiellit dhe të hapësirës së gjithmbarshme. Por, pas vitit 1905 Bloku do të ketë mendime krejt të reja për shtigjet e poetit dhe të poezisë s re. Tani Bloku shkruan: “Poeti që shkon rrugës së simbolizmit është organ i pavetëdijshëm i kujtesës popullore. Rruga martirizuese e simbolizmit është lëshim në stuhinë e folklorizmit, ku poeti dhe e shenjta përsëri e gjejnë njëri-tjetrin”. Sipas Bërjusovit, simbolizmi në “fazën e artë” të vet krijoi edhe stil të ri edhe varg të ri që dalloheshin nga stili e vargu romantik dhe realist.

Andrej Bjeli duke u nisur nga të vërtetat shkencore të kohës së vet, i entuziazmuar nga biologjia, nga matematika dhe nga muzika thotë: “Muzika është gur këndi i konceptimit tonë, në muzikë kuptohet thelbi i lëvizjes…. muzika është skeleti i poezisë. Po qe se muzika është trung i përbashkët i krijimtarisë, atëherë poezia është kurora e tij e degëzuar”. 

Poeti kroat Tin Ujeviq thotë: “Simbolizmi bashkëpunoi me Evropën dhe në disa pika depërtoi mbi truallin e gjuhës frënge dhe jo si një ndikim i thjeshtë, por si një nevojë e kohës dhe e hapësirës”. Kështu për shembull, simbolizmi francez ndikoi fuqishëm te simbolistët gjermanë: liriku Stefan Georg, H.fon Hofmanstal, P. Geradi, Ludvig Klages etj. Simbolistët belgjianë – Rodenbah dhe Verharen e të tjerë, te simbolizmi francez gjetën si të thuash, natyrën e dytë të tyren. Teoria dhe praktika e simbolizmit francez ushtroi ndikim edhe te poetët spanjollë, Azorini, Unamuno, Maçad e të tjerë. Kostis Palmas është simbolist grek origjinal.

Me plejadën e përmendur të simbolistëve francezë deh evropianë nuk përfundon as teoria as praktika e kësaj lëvizjeje moderne. Në figurat e Fransis Zhamit (Jammes), A. de Renjiesë, Pol Valerisë, Klodelit (Claudel) tendencat simboliste marrin variante dhe interpretime të reja. 

Nëpërmjet teorisë dhe praktikës së poetit belg Moris Meterlink (Maeterlinck), në eksperimentet dhe në shkrimin e teatrit bashkëkohor ka lënë gjurmë edhe teatri simbolist. “Neosimbolistët” ose “simbolistët e pabesë” në radhë të parë vazhduan ta zhvillojnë dhe ta modifikojnë frytin e madh të simbolizmit vers libre (vargun e lirë). Doktrina për vargun e lirë që e kristalizoi në vitin 1897 G. Kan (Kahn), vazhdoi të jetë objekt interesimi të gjallë i atyre të cilët, siç thotë Alber Tibode (Thibaudet), kanë parë te simbolizmi një revolucion të ri të krejt poezisë moderne. Klodeli (Claudel) për shembull, thelbin e vargut modern e përfytyron si ritëm vital specifik, i ngjashëm me rrahjen e zemrës dhe me frymëmarrjen. Vargu i lirë është emanacion (shprehje) e pastër e unit tonë intern, kështu që ngjyra dhe tingujt e vargut i përgjigjen muzikës interne të qenies së poetit. Së këndejmi, poeti duke sugjeruar figura muzikore, nuk insiston për pamjen sipërfaqësore, por për domethënien e tyre. Njeriun si pjesë të universit, si qenie shpirtërore të tij, e kuptojmë vetëm atëherë kur arrijmë t’i njohim korrespondencat e thella të universit. Për dallim nga teoria e analogjisë universale e Bodlerit, vizioni Klodelit (Claudel) për raportet e thella të njeriut dhe të kozmosit përshkohet nga ndjenja katolike. Në parabolën e tij të njohur “Animus et anima”, Klodeli flet për frymën që “e ka ngulfatur shpirtin”. Poezia duhet t’i ndihmojë njeriut në konverzionin (kthimin) e tij kah mistika e krishterë. Simbolizmi ndikoi në mënyrë specifike te Fransis  Zham (Jammes), Pegi (Péguy), Valeri, Zhan Kokto (Cocteau), Zhak Prever dhe të tjerë. Valeri dallohet sidomos me interpretimin filozofik të simbolizmit dhe me poezinë e tij neosimboliste e cila u manifestua për herë të parë te “Parka e re” (La Jeune Parque, 1917). 

*   *   *

Simbolizmi është tendencë apo drejtim i veçantë në poezinë moderne që paraqitet së pari në Francë me “Manifestin” e botuar në vitin 1886 në gazetën Figaro të Parisit. Më 1890 lë gjurmë të dukshme në të gjitha letërsitë evropiane. Kultivon vlerën e madhe të fjalës si simbol. Nëpërmjet fjalëve, poeti krijon një realitet të ri poetik, që dallohet nga bota reale që na rrethon dhe që nuk varet prej saj. Thellohet në botën e fshehtë dhe simbolike të shprehjes poetike dhe qëndron larg realitetit të përditshëm, nevojave të drejtpërdrejta të tij. Çfarëdo lidhjeje praktike, racionale, jashtë-poetike e poezisë me shoqërinë e zbeh, e nënçmon dhe e dobëson forcën e fshehtë dhe vlerën e poezisë, të artit. Së këndejmi paraqitet nocioni poezi e kulluar si model dhe qëllim i shumë poetëve të kësaj periudhe.

Simbolizmi është kundër përshkrimit, mësimit dhe deklamimit dhe vendosmërisht ia mohon artit qëllimin dhe lidhjen e drejtpërdrejtë me shoqërinë. Arti ndahet nga shoqëria, ndërsa poeti mbyllet në kullë të fildishtë, është në kundërshti me kohën dhe me kulturën e vet. Poetët e simbolizmit, si në asnjë periudhë tjetër, shkaktuan konflikte të ashpra me shoqërinë e vet dhe me konvencionet (mirësjelljet) shoqërore. 

Teorikisht për herë të parë dhe në mënyrë më të plotë formulohet dukuria e tjetërsimit ose e alienimit të njeriut në shoqëri. Pas simbolistëve e deri në ditët tona, përfshi edhe ditët tona, çështja do të ndërlikohet akoma më shumë dhe do të jetë një nga çështjet më të rënda si për letërsinë ashtu edhe për shoqërinë. 

Poezia e kulluar (poésie pure) – Termin poezi e kulluar (poésie pure) e vuri në përdorim Stefan Malarme. Poezia e kulluar (e pastër) dëshiron të krijojë gjuhë artistike të spastruar në të cilën secila fjalë, e sidomos tërë poezia do të kishte forcë kryekëput figurative dhe emocionale. Për këtë arsye, simbolistët nuk u kushtojnë aq rëndësi mendimeve në poezi sa zbulimit të bukurisë muzikore dhe figurative të gjuhës; zbulojnë kënaqësi të reja në harmoninë e tingujve, në renditjen dhe në përputhjen e fjalëve, në pasurinë e rimës dhe në shumësinë e ritmeve të ndryshme. Poetët i jepen ndjenjës së vet muzikore dhe asociacioneve. Te fjalët, te lidhjet dhe ndërlidhjet e fjalëve zbulojnë kënaqësi të panjohura të cilat poetët e më përparshëm s’kanë mundur as t’i parandiejnë. Pol Verleni thoshte: “Në radhë të parë muzikë.” Poetët simbolistë, në lirikë dhe në shprehjen lirike e gjejnë atë fushë në të cilën sonorizmi (tingëllimi)  dhe figuracioni i gjuhës së pari do ta tregojë idealin e tyre të bukurisë, si dhe atë botë që është kundërpeshë e botës së egër reale. Edhe gjuha poetike e simbolistëve niset për një rruge të re. Gjuha e përditshme, njësoj si tematika këtu nuk do të kenë vend. Karakteristika kryesore të simbolizmit janë metaforat e guximshme, liritë e mëdha në ndërtimin dhe në renditjen e fjalisë, fjalori poetik i pazakonshëm. Forma kryesore të simbolizmit janë lirika dhe drama lirike.

Poezia e kulluar është poezi pa kurrfarë elementi “jopoetik” (narrativ, didaktik, politik). Nuk shpreh ndonjë ide të caktuar, por vepron si muzikë. Konceptin e poezisë së kulluar e zhvilluan Sharl Bodleri, Stefan Malarme, Pol Valeri të cilët e morën prej Edgar Alan Po. Përvoja dhe teoria e ndërlidhur me të e poezisë së kulluar janë shprehje e parë, historikisht e rëndësishme, e autonomisë së poezisë, ide e cila më vonë tejkalohet, por nuk braktiset.   

*   *   *

Zbulohet një rreth i ri i temave poetike të cilat më parë kanë qenë plotësisht të panjohura. Në simbolizëm do të mbizotërojnë motivet e vetmisë, e kënaqësive të natës, e qetësisë, e viseve të vetmuara, e peizazheve të vjeshtës, të gjitha të përshkuara nga një pikëllim i pashpjegueshëm. Lirika e simbolizmit merret me njeriun e pazakonshëm dhe të veçuar i cili në botën e sendeve dhe në natyrë lëviz kryesisht vetë. 

Poetët e këtij drejtimi letrar janë shumë më të rëndësishëm me realizimet e veta artistike sesa me programin teorik. I zgjeruan dhe i thelluan mjetet e shprehjes të muzikalitetit: rimën, metrin dhe ritmin, sintaksën dhe pasurinë e fjalorit.

Me shumë koncepte teorike dhe me shumë tendenca krijuese, pararendës i simbolistëve ka qenë poeti amerikan Edgar Alan Po.

Përfaqësues kryesorë të simbolizmit në letërsinë franceze janë: Pol Verleni me përmbledhjet “Romanca pa fjalë” (Romances sans paroles, 1874) dhe “Urtësia” (Sagesse, 1880). Ai mbronte tezën se se arti duhet të pasqyrojë nuanca, frymën përreth sendeve, gjurmët e jetës së ikur; Stefan Malarme me antologjinë “Parnasi bashkëkohor” (Le Parnasse contemporain, 1866). Poezitë e përfshira aty kanë lindur nën ndikimin e Bodlerit nga i cili e ka marrë edhe temën e ikjes nga realiteti; me përmbledhjet poetike “Fletët e albumit”, “Disa sonete” dhe me poemën “Pasditja e një faune” (L’Apres-Midi d’un faune, 1876). Tendencat e simbolizmit Malarmeja i shprehu në mënyrë më të plotë në gjuhën e re poetike duke i zbuluar cilësitë e saj që më parë as që kanë mundur të paramendohen dhe duke caktuar synimin e poezisë së kulluar (poésie pure) e cila do të duhej të zbulonte realitetin absolut të çliruar nga ndryshueshmëria dhe vulgariteti i jetës së përditshme.

Në rrethin e ngushtë të simbolistëve ndodhen Sharl Bodleri (Baudelaire) dhe Artyr Rembo (Rimbaud).       

Në letërsinë gjermane u krijuan vepra simboliste të çmueshme. Me vëllimet “Himne” (Hymnen, 1890), “Pelegrinazhe” (Pilgerfahrten, 1891) dhe sidomos me vëllimin “Viti i shpirtit” (Das Jahr der Seele, 1897) Stefan George theksoi në tendencat simboliste estetizmin dhe aristokratizmin. Personazhet e tij janë të veçuar në vise të pazakonshme dhe në mjedis shoqëror të veçantë i cili nuk ka dhe nuk duhet të ketë çfarëdo lidhjeje me problemet reale të jetës. Poeti austriak Rainer Maria-Rilke, autor veprash në prozë, për këtë periudhë është i rëndësishëm me vëllimet poetike “Libër fotografish” (Buch der Bilder, 1902), “Poezi të reja” (Neu Gedichte, 1907-1908), “Libri i orëve” (Das Stundenbuch, 1905). Motivet kryesore i gjen në kujtimet nga fëmijëria dhe në jetën e fshehtë të natyrës dhe të sendeve të vdekura. Botën e re poetike e zbulon në psiken e njeriut, në botën misterioze të kafshëve, të dukurive të natyrës, të përmendoreve të vetmuara dhe të ngrehinave tërheqëse. Rilke e zgjeron teknikën dhe motivet e simbolizmit me mbresat personale të drejtpërdrejta dhe subjektive, duke lëvizur disi nëpër shtigjet dhe botën e  impresionizmit letrar. 

Përfaqësues të shquar në letërsinë ruse janë Valerij J. Bërjusov dhe Konstantin D. Balmont.  

*   *   *

Shënim: Vargu i lirë është rezultat i dëshirës dhe i nevojës poetike të brendshme që kërkimi i përjetimit të drejtpërdrejtë të varet sa më pak nga format e jashtme, tradicionale të vargut të lidhur të letërsive të hershme. Lindi si revoltë kundër formave metrike tradicionale me dëshirën dhe nevojën për t’i zbuluar mbresat e reja të ritmit te elementet gjuhësore të cilat më parë nuk janë përdorur në poezi. Këto synime paraqesin një ndihmesë të konsiderueshme për shkatërrimin e shumë normave në krijimtarinë poetike. Për të siguruar vendin e vet, vargu i lirë zhvilloi një luftë të gjatë kundër formave të vjetra dhe të ngurta. Përgatitje të çmuara për vënin e tij në përdorim hasim te vëllimi poetik “Fije bari” (Leaves of Grass, 1855) të poetit amerikan Uolt Uitman (Whitman). Prej tij e marrin simbolistët francezë. Vargun e lirë e kemi edhe te poezitë në prozë të Bodlerit. Vargu i lirë ndodhet edhe në madrigalin italian, në veprën “Fabula” (Fables, vëllimi i parë më 1668; i dyti më 1678-79) të La Fontenit (La Fontaine), në komeditë e Molierit (Molière) etj. Në letërsitë evropiane vargu i lirë i mirëfilltë shfaqet jo më parë se në shekullin XX. Në Itali e zbatojnë liriku Gabriele D’Anuncio (D’Annunzio, 1863-1938) dhe futuristët. Në Gjermani e aplikojnë ekspresionistët. Në Bashkimin Sovjetik futuristët, ndërsa me sukses më të madh Vladimir Majakovski.           

Shënim: Hermetizmi (sipas emrit të alkimistit egjiptian të shekullit III Hermes Trisegistos; mister; mbyllje) është tendencë në lirikën moderne, por shpeshherë edhe në format e tjera letrare që ndjenjat dhe përvojat e njeriut të komunikohen në formë të mbyllur, në kundërshti me format stilistike tradicionale dhe me mënyrat e kapshme të të kuptuarit. Përfaqësuesit e lirikës hermetike heqin dorë nga kategoritë sintaksore logjike dhe e përdorin të shprehurit e lirë e të palidhur që herë-herë bëhet në mënyrë kaotike dhe e vështirë për t’u  kuptuar. karakteristike është përpjekja që fjala poetike të bëhet ezoterike që të përkujton gongorizmin. Hermetistët përpiqen të gjejnë shtigje shprehëse të reja. Kur është fjala për formën e përkryer të krijimit artistik, poeti francez Pol Valeri vuri në plan të parë rendin e vetëdijshëm, forcën e vullnetit e të mendjes dhe mbi të gjitha intelektin. rrjedhimisht, poezitë e tij bëhen vështirë të kapshme, lexohen me vështirësi, ndërsa në aspektin e motivit dhe të temës i kanë karakteristikat e hermetizmit. Me fjalë të tjera, ato janë në rrethin e ndërlikuar dhe të mbyllur të motive poetike. Për shembull poema simboliste “Varreza pranë detit” (Le Cimetière marin). Poeti anglo-amerikan Tamëz Stërnz Elliët (Thomas Stearns Eliot) shprehjen poetike të tij e ndërtoi mbi bazat e simbolizmit, duke e ruajtur karakteristikën themelore të tij – karakterin simbolik të shprehjes – në të gjitha veprat e veta. Por, zhvilloi edhe mbylljen e posaçme të figurave poetike të cilat në shikim të parë vështirë mund të lidhen dhe të përjetohen. Megjithëkëtë, ndërmjet tyre ekziston një lidhje më e thellë e ndërtuar në botën intelektuale të mbyllur të poetit. Për shembull poema në pesë pjesë, kryevepra “Vendi i shkretë” (The Waste Land, 1922).       

TË DHËNA THEMELORE PËR POETËT E SIPËRTHËNË

Azorini (emri i vërtetë Jose Martinez Ruiz, 1873-1967) romancier dhe eseist spanjoll;  

Bajron, Xhorxh Gordon (George Gordon Byron, 1788-1824) poet anglez i epokës së romantizmit; 

Balmont, Konstantin Dimitrijeviç (1867-1942) poet simbolist rus;  

Banvil, Teodor de (Theodor Faullain de Banville, 1823-1891) poet dhe romancier francez. Me veprën e vet ushtroi ndikim mbi lëvizjen simboliste të letërsisë franceze në shekullin XIX);

Bazhy, Anatol (Adrien Joseph Bajut, i quajtur Anatole Baju, 1861-1903) gazetar dhe shkrimtar francez;   

Bergson, Anri (Henri Louis Bergson, 1859-1941) filozof dhe shkrimtar francez; më 1927 mori çmimin “Nobel” për letërsi;    

Bërjusov, Valerij (Valerij Jakovleviç Brjusov, 1873-1924) poet, romancier, dramaturg, kritik rus; teoricien dhe përfaqësues i simbolizmit rus; përktheu Verlenin (Verlaine), Metrlinkun (Maeterlinck), D’Anuncion (D’Annunzio), Verharenin (Verhaeren), Uajlldin (Wilde), Bodlerin (Baudelaire) etj.;

Bjeli, Andrej (Andrej Belyj, emri i vërtetë Boris Nikolajeviç Bugajev. 1880-1934) poet, prozator, teoricien rus; njohës i kulturës gjermane; më 1903 kreu studimet e matematikës; më pas studioi filologjinë; hyri në rrethin e simbolistëve;

Blok, Aleksandar Aleksandroviç (1880-1921) lirik, dramaturg dhe eseist rus; përktheu Bajronin (Byron), Grilparcerin (Grillparzer), Hajnen (Heine), Hamsunin etj.    

Bodler, Sharl (Charles Baudelaire, 1821-1867) lirik francez, kritik letrar dhe kritik arti, figurë poetike më e rëndësishme e poezisë evropiane moderne; 

D’Anuncio, Gabriele (Gabriele D’Annunzio, 1863-1938) lirik, romancier dhe dramaturg italian; e ka quajtur Gjergj Fishtën (1871-1940) “poeti më i madh i popullit të lavdishëm të Shqipërisë”;

Dyzharden, Eduar (Édouard Dujardin, 1861-1849) shkrimtar francez, nxënës i Stefan Malarmesë (Stéphane Mallarmé). Vepra më e njohur e tij është romani “Dafinat janë të prera” (Les lauriers sont coupés, 1887). Për të arritur subjektivizimin e skajshëm të prosedeut dhe të temës, Dyzhardeni e përdor në mënyrë konsekuente teknikën tregimtare të monologut të brendshëm, që është një prej prosedeve kryesore të modernizmit.   Me këtë vepër u rendit ndër paraardhësit e ripërkufizimit të zhanrit romanesk, që do të arrijë kulmin me romanet e romancierit francez Marsel Prust (Marcel Proust, 1871-1922), të prozatorit dhe poetit irlandez Xheimz Xhois (James Joyce, 1882-1941) dhe të prozatores dhe eseistes angleze Virxhinia Ulf (Virginia Woolf, 1882-1941);   

Elliët, Tamëz Stërnz (Thomas Stearns Eliot, 1888-1965) poet, kritik dhe dramaturg anglo-amerikan, i shkolluar në Harvard, në Sorbënë dhe në Oksford; në vitin 1948 iu dha çmimi “Nobel”;

Fihte, Johan Gotlib (Johann Gotllieb Fichte, 1762-1814) është filozof gjerman, një prej themeluesve të idealizmit gjerman që u zhvillua prej shkrimeve teorike dhe etike të Emanuel Kantit;

Fishta, Gjergj (1871-1940) poet, dramaturg, prozator, estet, publicist, klerik i lartë; e kanë quajtur Homeri shqiptar; për lirikat e tij, e kanë quajtur Tirteu shqiptar; 

Georg, Stefan (Stefan George, 1868-1933) lirik gjerman; përfaqësues i estetizmit simbolist; 

Gotje, Teofil (Théophile Gautier, 1811-1872) poet dhe romancier francez, iu kundërvu klasicizmit;

Grilparcerm, Franc (Franz Grillparzer, 1791-1872) dramaturg, lirik, tregimtar, shkrimtar epigramesh; 

Hajne, Hajnrih (Heinrich Heine, 1797-1856) poet dhe eseist gjerman me prejardhje hebraike; 

Hamsun, Knut (mbiemri i vërtetë Pedersen, 1859-1952) shkrimtar norvegjez pa ndonjë arsimim formal të madh; dy herë qëndroi në ShBA;    

Helmholc, Herman fon (Hermann von Helmholtz, emri origjinal Hermann Ludwig Ferdinand Helmholtz, 1821-1894) shkencëtar dhe filozof gjerman; ishte nën ndikimin e filozofit gjerman Johan Gotlib Fihte; 

Hofmanstal, Hugo fon (Hugo von Hoffmannstal, 1874-1929) romancier, poet, dramaturg, eseist austriak;

Hygo, Viktor (Victor Marie Hugo, 1802-1885) poet, romancier dhe dramaturg francez, figurë tejet e shquar e romantizmit francez;

Hyismans, Zhoris-Karl (Joris-Karl Huysmans, emri i lindjes Charles Marie George Huysmans, 1848-1907) shkrimtar dhe kritik francez arti; 

Kan, Gystav (Gustav Kahn, 1859-1936) është poet francez i simbolizmit dhe kritik në lëmin e artit figurativ; 

Kant, Emanuel (Immanuel Kant, 1724-1804) filozof gjerman, një prej mendimtarëve qendrorë të iluminizmit. Me veprat e veta në epistemiologji, në metafizikë, në etikë dhe në estetikë u bë figurë me ndikim në filozofinë moderne të Perëndimit; 

Klages, Ludvig (Ludwig Klages, 1872-1956) filozof, psikolog dhe teoricien gjerman; 

Klodel, Pol (Paul Claudel, 1868-1955) poet dhe dramaturg francez; përfaqësues diplomatik në Japoni, në ShBA, në Belgjikë;

Kokto, Zhan (Jean Cocteau, 1889-1963) poet, dramaturg, romancier dhe autor filmash; 

La Fonten, Zhan dë (Jean de La Fontaine, 1621-1695) tregimtar dhe poet francez;  

Makad (Maçad) – poet spanjoll;

Merezhkovski, Dimitrij Sergejeviç (Dimitrij Sergeeviç Merežkovskij, 1865-1941) poet, prozator dhe kritik rus; në letërsinë ruse u paraqit në kohën e estetizmit; ishte i afërt me simbolistët rusë; 

Merill, Stjuart (Stuart Fitzrandolph Merill;  Hempstead, Nju-Jork, 1863 – Versajë, 1915) poet amerikan i cili shkroi në gjuhën frënge; i kontribuoi simbolizmit francez;

Meterlink, Moris (Maurice PolydoreMarie Bernard Maeterlinck, 1862-1949) dramaturg, poet simbolist dhe eseist belg i shprehjes gjuhësore franceze; më 1911 mori çmimin “Nobel”; 

Mokeli, A. – poet francez; 

Noli, Fan Stilian (1882-1965) poet, dramaturg, klerik, politikan, përkthyes veprash letrare, figurë e shquar dhe e shumanshme e letërsisë, e kulturës, e jetës fetare dhe politike shqiptare; 

Majakovski, Vladimir (1893-1930) poet sovjetik; me entuziazëm të madh e priti revolucionin e tetorit (1917); përfundoi me vetëvrasje;          

Malarme, Stefan (Stéphane Mallarmé, 1842-1898) poet francez; punoi si mësues i gjuhës angleze;

Moris, Sharl (Charles William Morris, 1901-1979) filozof dhe semiotik amerikan; 

Molier, Zhan-Batist (Jean-Baptiste Molière, 1622-1673) komediograf francez;                     

Moreas, Zhan (Jean Moréas, Athinë, 1856 – Saint-Mandé, Paris, 1910). Moreasi ishte me prejardhje greke. Emrin e vërtetë e kishte Ioannis Papadiamantopoulos;

Palmas, Kostis (1859-1943) simbolist grek; në poezinë të privuar nga ndikimi grek, synonte të ringjallë thelbin e neohelenizmit, duke e lidhur Heladën me traditën popullore dhe erudite të letërsisë bizantine dhe greke të re; 

Pegi, Sharl (Charles Péguy, 1873-1914) poet dhe eseist francez;  

Po, Edgar Alan (Edgar Allan Poe, 1809-1849) lirik dhe tregimtar amerikan; ndikoi fuqishëm në poezinë evropiane të fundit të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX; Poezinë “Korbi” (The Raven) dhe poezinë ”Anabel Li” (Annabel Lee) i përktheu në shqip Fan Noli (1882-1965).  

Prever, Zhak (Jacques Prévert, 1900-1977) poet francez dhe skenarist filmi; 

Rembo, Artyr (Jean Nicolas Arthur Rimbaud, 20.10.1854 – 10.11.1891) poet francez i njohur për ndikimin mbi letërsinë dhe artin modern, sidomos mbi surrealizmin; opusin poetik e realizoi në moshën 16 deri 20 vjeç; shpesh ikte nga shtëpia; njihej si njeri i shfrenuar dhe shpirt i trazuar. Lajmin për Komunën e Parisit e pret me entuziazëm. Shpesh brohoriste “Rendi u mund!” Në këtë periudhë bëhet anarkist, fillon të pijë, del i leckosur, me flokë të gjatë, sillet në mënyrë të pahijshme. 

Në shtator 1871, me ftesë të poetit simbolist eminent, Verlenit  prej Sharlvilit Remboja vjen në Paris. Qëndron ca kohë në shtëpinë e tij. Ndonëse i martuar, Verleni dashurohet tek i riu sykaltër. Lidhja romantike midis Rembosë dhe Verlenit ka zgjatur gati dy vjet. Bëjnë një jetë të çrregulluar, përdorin apsing dhe hashash. Në qarqet letrare të Parisit Rembonë e cilësojnë si enfant terrible (fëmijë që s’lë dy gurë bashkë; i pashtruar). Në shtator 1872 dy poetët nisen për në Londër. Verleni lë gruan dhe fëmijën. Raportet ndërmjet dy poetëve bëhen gjithnjë më të ashpra. Nga Londra, Verleni vjen në Bruksel. Më 10 korrik 1873, me ftesë të Verlenit Remboja vjen në Bruksel. Në një zënkë midis tyre, Verleni e qëllon me revole Rembonë në dorë. Për këtë akt dënohet me dy vjet burg. Prej Londre Rembo kthehet në Sharlvil (Charleville). E përfundon kryeveprën e vet “Qëndrimi në ferr” (Une Saison en Enfer) të shkruar në prozë lirike. Është një nga veprat e para që e manifeston frymën e letërsisë së re simboliste. Këtu e tregon në mënyrë metaforike lidhjen e tij të çuditshme (drôle de ménage) me Verlenin. Për herë të fundit Remboja dhe Verleni takohen në vitin 1875 në Shtutgart, pasi lëshohet nga burgu dhe bëhet katolik. Remboja jepet pas punëve dhe shëtit vende të ndryshme të botës. Sinovitisi që i shfaqet në gjurin e djathtë i shndërrohet në tumor kancerogjen. Më 9 maj 1891 kthehet në Francë. Shtrohet në spitalin e Marsejës ku më 27 maj 1891 i amputohet këmba. Muajt e fundit të jetës i kalon në Marsejë pranë së motrës Izabelë. Përjeton dhimbje të mëdha. Vdes më 10 nëntor 1891, në moshën 37-vjeçare.         

Renjie, Henri dë (Henri François Joseph Régnier, 1864-1936) poet dhe romancier francez, me prejardhje fisnike;   

Rete, Adolf (Adolphe Retté, 1863-1930) poet simbolist francez;  

Rilke, Rainer Maria (1875-1926) poet austriak;

Rodenbah, Zhorzh (Georges Raymond Constantin Rodenbach, 1855-1898) poet simbolist dhe romancier belg; 

Shopenhauer, Artur (Arthur Schopenhauer, 1788-1860) filozof dhe eseist gjerman;

Tibode, Alber (Albert Thibaudet, 1874-1936) eseist dhe kritik letrar francez; historian i letërsisë; student i shkrimtarit dhe filozofit francez Anri Bergson (1859-1941). Alber Tibode është autor i veprës “Historia e letërsisë franceze: prej vitit 1789 deri në ditët tona”; (Histoire de la littérature française de 1789 à nos jours, 1936; i veprës “Mendime për letërsinë” (Réflexions sur la littérature, 1938;  

Uajlld, Oskar (Oscar Fingal O’Flahertie Wills Wilde, Dublin,1854 – Paris, 1900) dramaturg, poet dhe prozator irlandez; studioi në Dublin dhe në Oksford; 

Uismans, Zhoris-Karl (1848-1907) romancier dhe kritik francez. Emri i vërtetë i tij ishte Georges Charles Huysmans. Nga vija e të atit është pasardhës i piktorëve të famshëm flamanë;

Uitman, Uolt (Walt Whitman, 1819-1892) poet amerikan;  

Ujeviq, Tin (August Josip Ujević “Tin”, 1891-1953) poet dhe prozator kroat; shkrimin e kishte profesion; përktheu në kroatisht poetë francezë, amerikanë dhe italianë;

Unamuno, Miguel de (1864-1936) tregimtar, eseist dhe poet spanjoll; profesor i gjuhës greke; për idetë e lira, në kohën e diktaturës së M. Prima de Rivera u përndoq dhe u vendos në Francë; 

Vagner, Rihard (Wilhelm Richard Wagner, 1813-1883) kompozitor gjerman; 

Valeri, Pol (Paul Ambroise Toussaint Valery, 1871-19450 poet dhe eseist francez; një prej përfaqësuesve më të rëndësishëm i hermetizmit* në poezinë evropiane; 

Verharen, Emil (Émile Verharen, 1855-1916) poet simbolist dhe dramaturg belg i shprehjes gjuhësore franceze; opusi i tij mban gjurmët e fin du siècle (fundit të shekullit);

Verlen, Pol (Paul Marie Verlaine, 1844-1896) poet dhe eseist francez; Më 1851 vjen në Paris ku u shkollua dhe u punësua; më 1871 u njoh me Artyr Rembonë dhe nisi një jetë plot shqetësime; midis tyre kishte një miqësi intime; në Bruksel, në gjendje të dehur, qëlloi me revole Rembonë; për këtë vuajti dy vjet burg në Mons; duke mos qenë i aftë për ta zgjidhur konfliktin intim midis senzualitetit të vet dhe dëshirës për jetë të qetë, më 1874 iu kthye katolicizmit;     

Zham, Fransis (Francis Jammes, 1868-1938) poet francez;  

Zheradi, P. (Geradi P.) poet francez;

Zhid, Andre (André Gide, 1869-1951) romancier dhe dramaturg francez, i njohur si intelektuar i guximshëm dhe i papërmbajtur, përplot mendime të lira dhe dilema për të cilat shkroi pa nguruar dhe pa rezerva; më 1949 mori çmimin “Nobel”;  

Zhil, Rene (Réne Ghil, mbiemri i vërtetë Ghilbert, 1862-1925) poet francez, teoricien i shquar i simbolizmit;

Xhelal Zejneli  

Filed Under: Opinion

Ish ministri Tahiri dënohet me 3 vite e 4 muaj burgim

February 5, 2022 by s p

Tirane, Gjykata e Posaçme e Apelit jep vendimin per denimin me burg te ish ministrit te Brendshem Saimir Tahiri

VOA

Në Shqipëri, Gykata e Posaçme e Apelit kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar dënoi sot me 5 vite burgim ish ministrin e Brendshëm Saimir Tahiri, me akuzën e shpërdorimit të detyrës, por për shkak të gjykimit të shkurtuar, ai do të vuajë 3 vite e 4 muaj burgim.

Gjykata e Apelit la në fuqi vendimin e marrë në vitin 2019 nga Gjykata e atëhershme e Krimeve të rënda, por me ndryshimin që dënimin ai do të duhet ta vuajë në burg dhe jo me shërbim prove, nisur nga “pozita dhe funksioni kushtetutes përgjatë kohës së kryer së veprës penale: Përmasën e cënimit të interesave shtetërore; Shtrirjen në kohë dhe hapësirë të veprës penale dhe rrezikshmërinë e të pandehurit dhe veprës”.

Prokuroria kishte kërkuar dënimin e tij me 12 vite burgim, duke ngritur ndaj tij akuza të rënda: Trafik i narkotikëve kryer në bashkëpunim në formën e grupit të struktuar kriminal; Pjesmarrje në grup të strukturuar kriminal dhe Kryerja e veprës në grup të strukturuar kriminal.

Por sot Apeli e akuzoi atë vetëm për shpërdorim detyre, duke qenë se sipas gjykatës, për shkak të lidhjeve të tij me vellezërit Habilaj, të akuzuar për trafik të sasirave të mëdha të marijuanës nga Shqipëria drejt Italisë, ka favorizuar aktivitetin e tyre kriminal.

Sipas gjykatësit “rezultojnë të provuara lidhja e qëndrueshme në kohë me Moisi Habilajn dhe Artan Habiljan. Lidhje të tilla të pashpjegueshme me ministrin e Brendshëm, kanë krijuar premisë më të favorshme për infiltrimin e grupit kriminal në radhët e policisë dhe të shtetit, me pasojë vështirësi dhe pengesa shtesë në parandalimin dhe luftimin e këtyre veprimtarive kriminale, shoqëruar në të njejtën periudhë dhe me bashkëpunimin në një shkallë të lartë të një numri punonjësish të Policisë së shtetit dhe agjencive të tjera ligjizbatuese, e shoqëruar me vazhdimësinë e ushtrimit të suksesshëm të aktivitetit kriminal të trafikimit të narkotikëve nga Moisi Habilaj, në kuadër të një organizimi kriminal që merrej me këtë veprimtari”.

Gjykatësi tha më tej se “Gjykata ka konstatuar shkallën e lartë të përhapjes së aktiviteteve të paligjshme, mbështetëse, furnizuese me lëndë të parë të trafikut të narkotikëve gjë që në vlerësimin e gjykatës krijon lidhjen e drejtpërdrejtë të mosveprimeve në mënyrë të paligjshshme të autoriteteve shtetërore dhe pasojën kriminale të ardhur”.

Gjykatësi Pëllumbi vërejti se “nuk janë marrë masat për të vënë në efiçencë të plotë strukturën më të lartë drejtuese në Drejtorin e Policisë së Qarkut të Vlorës për parandalimin dhe zbulimin e këtyre veprave penale”, ndërsa “zoti Tahiri provohet se ka përfituar nga Habilajt shërbime e përfitime të padrejta dhe se shpërdorimi i detyrës ka dëmtuar interasat e shtetit. Për rrjedhojë ka konsumuar elementë të veprës penale të shpërdorimit të detyrës”.

Pas këtij vendimi, zoti Tahiri ka pritur në sallën e gjyqit, për t’u transferuar në Drejtorinë e Policisë, prej nga do të dërgohet më pas drejt një burgu të sigurisë së zakonshme.

Menjëherë pas vendimit, ish ministri i Brendshëm ka bërë një postim në Facebook, duke folur për një padrejtësi. “Më vjen keq që shkoi kështu. Jam moralisht i qetë, nuk kam shkelur kurrë ligjin, kam dashuruar çdo ditë të punës sime, jam i lumtur që kam bërë detyrën siç më mirë munda. Eshtë thjeshtë padrejtësi”.

Ndërsa avokati i tij Maksim Haxhia foli për “një vendim skandaloz. Kjo gjykatë bëri atë që nuk mund të bëhet nga pikëpamja juridike, sepse la të njejtin vendim, duke hequr, zbatimin e nenit 59 ( pezullimin e dënimit dhe zbatimin e shërbimit të provës shen.red.) që është një formë e vuajtjes së dënimit, gjë që ishte thjesht hakmarrje për të njollosur zotin Tahiri. Ishte nonsens juridik të hiqej pezullimi se ka të tjera kritere kur jepet dhe kur vihet”. Zoti Haxhia paralajmëroi ankimimin e menjëhershëm të vendimit në Gjykatën e Lartë, porsa ai të zbardhet i arsyetuar”

Çështja ndaj ish ministrit Tahiri kaloi përmes një odiseje të gjatë gjyqësore. Në vitin 2019, ai u dënua në Shkallë të Parë nga gjykata, e cila rrëzoi akuzat e prokurorisë duke e cilësuar atë fajtor për “Shpërdorim të detyrës”. Dënimi prej 5 vitesh burgim, u konvertua në Shërbim prove për 3 vjet e 4 muaj, për shkak të gjykimit të shkurtuar.

Vendimi u ankimua dhe Gjykata e Apelit nga ana e saj, në qershor të vitit 2020, e riktheu për rishyrtim në Shkallë të parë. Ankimimi i këtij vendimi në Gjykatën e lartë, pasoi vitin e kaluar, me prishjen e atij vendimi për shkak të “shkeljeve proceduriale” gjatë oprocesit, dhe rikthimin e çështjes sërish në Apel me një gjetër trupë gjykuese, e cila pritet të shprehet përfundimisht më 4 shkurt.

Ish ministri i Brendshëm u vu nën hetim nëntorin e vitit 2017, pasi autoritetet italiane goditën organizatën e vëllezërve Habilaj. Në përgjimet e kryera, emri i zotit Tahiri përmendej disa herë në bisedat mes trafikantëve. Prokuroria kërkoi me urgjencë arrestimin e tij, por shumica e majtë, refuzoi kërkesën duke pretenduar se ajo nuk kishte paraqitur asnjë prove. Në maj të vitit 2018, zoti Tahiri dha dorëheqjen nga mandati i deputetit. Menjëherë më pas prokuroria kërkoi sërish arrestimin e tij. Zoti Tahiri kaloi një periudhë të shkurtër në arrest shtëpie, derisa më pas Gjykata e Apelit lejoi hetimin e tij në gjendje të lirë, hetim i cili u mbyll në vitin 2019.

Reagimet

Pak minuta pas shpalljes së vendimit ndaj ish ministrit të Brendshëm Saimir Tahiri, kryetari i Partisë Demokratike Lulzim Basha shkroi në Facebook se “vendimi i sotëm, dëshmon sa të vërteta kanë qenë akuzat e PD për përfshirjen e ish ministrit të Brendshëm në trafikun ndërkombëtar të lëndëve narkotike.https://www.facebook.com/plugins/post.php?href=https%3A%2F%2Fwww.facebook.com%2Flulzimbasha.al%2Fposts%2F489701975858370&show_text=true&width=500

Faktet e përfshirjes së tij në një grup të struktuar kriminal, janë dëshmi e qartë se në krye të bandës është Edi Rama, njeriu që e emëroi, mbrojti dhe përdori çdo mekanizëm për të zvarritur dënimin e vartësit të tij. Saimir Tahiri dhe Lefter Koka janë vetëm dy nga hallkat e zinxhirit të krimit dhe korrupsionit që ka për autor dhe zbatues Edi Ramën!”

Filed Under: Opinion

KOMUNITETI SHQIPTAR NË NJU JORK PËRCOLLI ME NDERIME PËR NË BANESËN E FUNDIT PJETËR GJON BALAJ

February 4, 2022 by s p

Dalip Greca/

Të Mërkurën me 2 Shkurt 2022 në Kishën Katolike Shqiptare”Zoja e Shkodrës” në Nju Jork u organizua Mesha e Dritës kushtuar ikonës antikomuniste, nacionalistit Legjendë, që i priu familjes Balaj në arratisjen nga Shqipëria komuniste në një moshë fare të re.Mesha u drejtua nga famullitari i Kishës Katolike Shqiptare Dom Pjetër Popaj, I ndihmuar në leximin e psalmeve nga Mhill Velaj. Ndër të tjera, famullitari tha se i ndjeri Pjetër Balaj, ishte modeli i njeriut të mirë, i fetarit të përkushtuar, i atdhetarit. Pjetër Balaj rrezikoi jetën e vet në një kohë të vështirë të diktaturës komuniste dhe i priu familjes në një arratisje të vështirë mes malesh, dhe e drejtoi me zotësi familjen edhe në udhëtimin e saj nga Puka në Kosovë, në kampet e ish Jugosllavisë, të Italisë, derisa arritën në tokën e bekuar.Edhe në Amerikë Pjetri sërish tregoi vlera pozitive për familjen e tij, për komunitetin, për Kishën. Ai do të mbahet mend si një shqiptar i mirë e fetar i përkushtuar. Më pas kanë folur në emër të familjes nipër dhe mbesa si dhe kumbara, të cilët kanë shprehur dhimbjen, por dhe krenarinë për Gjyshin, për njeriun e mire Pjeter Balaj.Pjesmarrja e komunitetit ishte masive. Një grup vatranësh mori pjesë në Meshë dhe ceremoninë e varrimit: Agim Rexhaj, Asllan Bushati, Anton Raja, Simon Qafa, Lek Mirakaj, Marjan dhe Dila Cubi, Mhill Gjuraj, Mrije dhe Aleks Mrnaçaj, Mark Mrnaçaj, së bashku me zonjën Kristinë, ish kryetari Dritan Mishto, z. Tonin Mirakaj me zonjen, Dalip Greca, e të tjerë.Kortezhi me arkivolin e të ndjerit pas meshe iu drejtua varrezave “Gate of Heaven”, ku u krye ceremonia e varrimit. Dom Pjetër Popaj ka bërë lutjet e fundit. Ish kryetari i Vatrës, dr. Gjon Buçaj, për shkak të shëndetit jo të mirë pas daljes nga spitalit( I infektuar nga COVID),kishte dërguar fjalën e Lamtumirës, e cila u lexua nga i biri.Eduard Buçaj.Simon Qafa, në fjalën e Lamtumirës, përshkroi me emocione figurën e antikomunistit Pjetër Gjon Balaj, i cili, siç tha ai, mbetet një legjendë në luftën kundër diktaturës komuniste.Pas ceremonisë së varrimit Familaj Balaj shtroi drekën e përcjelljes në Tesoro D’Italia Restaurant në Pleasntville, Nju Jork.***. Pjetër Gjon Balaj ndërroi jetë të Premten, 28 Janar 2022, në moshën 93 vjeçare (19 Janar 1929 – 28 Janar 2022). Arkmorti me trupin e të ndjerit pushoi ditën e Martë, me 1 Shkurt, nga ora 2pm deri 9pm, në Shtëpinë Mortore” F.Ruggiero & Son’s Funeral Home”, Në Yonkers, Neë York. Komuniteti për 7 orë bëri homazhe duke I nderuar figurën e këtij nacionalisti, luftëtar I lirisë dhe demokracisë dhe i përcolli ngushëllimet familjes Balaj.(dalip Greca)

Filed Under: Opinion Tagged With: Pjeter gjon balaj

ENGJËLLORËT (ÉJLLORET) E DRISHTIT NË BURIME, DORËSHKRIME, DOKUMENTA DHE STEMA ARKIOVRE

February 3, 2022 by s p

Portreti i Pal Engjellit nga viti 1468
Dokument per emrin e Pal Engjellit kryeipeshkev i Durresit – ASV fondi Registri Laterani, vëll. 559- f

Familja e Engjëllorëve ishte një ndër ato familje fisnike shqiptare, e cila, menjëherë sapo u vendos në Itali, kërkoi të rivendoste statusin e saj prej familjeje fisnike duke rikonfirmuar të gjitha privilegjet që kishte në Shqipëri.- Privilegjet janë lëshuar dhe rikonformuar rishtas, duke u bërë të vlefshme nga papa Piu V, sikurse edhe paraardhësit e tij papët: Kaliksti III, Piu II, Siksti IV, Inocenti VIII, Pauli III, Juli III, dhe papa Piu IV, në vitin 1567, në emër dhe për llogari të Andreas Angelus.- Papa Piu V përmes një Bule, e cila përmbledh disa diploma të tjera, lëshuar nga monarkë e princër, që nga perandori Leone deri te Michaeli, i konfirmon Andrea Engjëllit, fisnikut, dukës, princit dhe kontit të Drishtit, Durrësit dhe Pultit të Ulët, lidhjet e tij të gjakut me perandorët romakë, si dhe me perandorët e Konstandinopojës.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Arkivi Sekret i Vatikanit është një ndër arkivat më të pasura në botë për historinë mesjetare shqiptare. Studimi dhe hulumtimi shkencor aty, të ofron mundësi për të nxjerr në dritë të dhëna të reja, me vlera të paçmuara duke plotësuar mozaikun e boshllëqeve për ngjarje, data, personalitete, vende etj. 

Në kuadër të burimeve historike vend të rëndësishëm zënë dorëshkrimet e pabotuara, veçanërisht ato të cilat janë të ndërlidhura me njëra tjetrën qoftë duke pasur një autor të përbashkët, duke trajtuar një ngjarje ose personalitet të kohës, krijimi i të cilave është bërë në kushte e rrethana specifike. Është e njohur tashmë se për dorëshkrime të tilla ka rezerva ose duke shkuar deri në skajshmëri, në mohimin e tyre si falsifikate dhe burime të pavlera, për një kategori specialistësh, studiuesish dhe historianësh, ndërsa në anën tjetër, ato mbrohen me këmbëngulje se janë burime me vlera të mëdha historike dhe si të tilla pasurojnë historinë kombëtare shqiptare. Të shumtën e rasteve ato mohon nga ata të cilët nuk i kanë pasur kurrë ato në dorë si origjinale, por, kanë “dëgjuar” apo “lexuar” nga të tjerë se autenticiteti i tyre vihet në dyshim. 

Kërkimet shkencore janë shumë interesante për studiues, veçanërisht për mesjetën, sepse të papriturat dhe sfidat janë shumë befasuese. Jo rrallë ka ndodhur që të shpenzohen orë, ditë e muaj të tërë, pa pasur ndonjë rezultat konkret, për një temë a personalitet të caktuar. Një gjë e tillë, nuk ndodh kur fillon të bësh kërkime ose hulumtime shkencore me për disa nga familjet fisnike shqiptare, të cilat ishin mjaft të fuqishme dhe kishin ndikim në zhvillimet e përgjithshme politike, kulturore, ekonomike, ushtarake… etj, jo vetëm në trojet shqiptare, por edhe më gjerë. Për familjen e Kastriotëve, tashmë është e njohur se ata përmenden për herë të parë në vitin 1368, në një diplomë – origjinali i së cilës ruhet në Dubrovnik dhe janë shkruar shumë studime, libra, artikuj, etj. Familje tjetër me shumë interes për historiografinë në përgjithësi dhe mesjetën shqiptare në veçanti, është ajo e Engjëllorëve të Drishtit. Burime të shkruara, dorëshkrime, dokumente dhe libra pak të njohur ose fare të panjohur, ruhen në shumë arkiva e biblioteka të ndryshme të Italisë, Kroacisë, Spanjës, Austrisë, Francës, Rusisë, Shkodrës, [te disa pinjollë të kësaj familje, si psh. Kamsi], etj. për këtë familje fisnike shqiptare. Deri me sot, nuk është bërë një punë sistematike, hulumtuese-studiuese, identifikuese për gjithçka ruhet për këtë familje. Është folur e shkruar shumë për disa nga dorëshkrimet e njohura të familjes Engjëllore nga Drishti, të cilat ruhen në biblioteka shtetërore dhe private. Një pjesë fare e vogël e tyre janë botuar, ndërsa pjesa më e madhe vetëm janë zbuluar dhe ende nuk janë botuar, presin studime dhe analiza të gjithanshme kritike të specialistëve nga fushat përkatëse për të bërë një vlerësim sa më real dhe të preciz si për të dhënat që ofrojnë ato ashtu edhe për saktësinë e trajtimit të tyre, origjinalitetin, autenticitetin dhe vlefshmërinë historike. Dorëshkrimet e pabotuara që na janë ruajtur nga familja fisnike Engjëllori prej Drishtit, kanë si elemente të përbashkëta, [katër prej tyre, ato nga Vatikani (dy dorëshkrime), Firenca dhe Venediku] faktin se janë shkruar nga  e njëjta dorë në fund të shekullit XV ose fillim të shekullit XVI. Ka shumë gjëra që duhen sqaruar, parë me sy kritik, rivlerësuar, ballafaquar me burime dhe dokumente të tjera, të drejtëpërdrejta apo të tërthorta, për të nxjerrë përfundime të sakta, të qëndrueshme dhe të vlershme, qoftë për familjen, qoftë për pjesëtarët e kësaj familje, të cilët kishin ndikime të jashtëzakonshme në shumë zhvillime të kohës në shekujt XIV-XVII. Pothuasje të gjitha dorëshkrimet [ato që janë më shumë se disa faqe] të cilat sot ruhen në origjinal dhe janë shkruar nga pjesëtarë të kësaj familje të madhe ose për këtë familje, mendojmë ne, duhen botuar. Botimi i tyre është me shumë vlera dhe interes, sepse aty ka të dhëna të shumta nga fusha të ndryshme, për të cilat njohuritë tona janë të pamjaftueshme për kohën kur ato u krijuan apo për kohën kur ato flasin. Për shkak të peshës së tyre, nuk do të flasim në këtë shkrim për librat e botuar që kanë për autorë disa nga anëtarët e familjes Engjëllori, nuk do flasim as për ato libra, botimin e të cilëve e kanë mundësuar ata si mecenë, por do të fokusohemi në disa nga këto dorëshkrime vlera historike e të cilave është e paçmueshme, si psh. dorëshkrimi i Laurenzianës së Firencës, atao të Vatikanit dhe Venedikut, dorëshkrime këto që siç thamë i lidh e njëjta dorë që i ka shkruar. 

Njëri ndër figurat më të shquara të kësaj familje është Pal Engjëlli, kryeipeshkëv u Durrësit dhe njeri shumë i afërt i Gjergj Kastriotit Skënderbeut në njërën anë, ndërsa në anën tjetër, personalitet shumë i besuar i Selisë së Shenjtë dhe Republikës së Shën Markut.

Për rininë, shkollimin dhe fillimet e para të shërbimit, shugurimin, jetën baritore, etj, të Pal Engjëllit kemi shumë pak të dhëna të sakta. Pali ishte nga familja e famshme dhe e vjetër e Engjëllorëve, që sunduan për një kohë të gjatë në Shqipëri dhe ishin zotërues jo vetëm të Drishtit por edhe të Tivarit, Ulqinit. Durrësit dhe qyteteve të tjera. Nuk është për t’u çuditur që shumë nga fisi i Engjëllorëve u shpërngulën në vende të ndryshme për të gjetur një jetë më të mirë, po kështu edhe Pali ynë me një pjesë të familjes së tij u shpërngulën në zotërimin venedikas, në qytetin e Trevizos. E dhëna e parë e dokumentuar vjen nga qyteti i Trevizos në Itali, ku Pali, ishte rektor i famullisë së Shën Augustinit. Pas shërbimeve disa-vjeçare në këtë famulli, ai emërohet ipeshkëv i Shasit, më 16. XI. 1440 për të shërbyer në këtë ipeshkëvi deri më 18. VII. 1446, [C. Eubel. Hierarchia Catholica…, vëll. II, f. 243; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 292; B. Gams. Series episcoporum …, f. 406]. Duke shërbyer me devotshmëri dhe përkushtim pranë popullit nga i cili kishte origjinën, sipas dokumenteve origjinale që ruhen në Archivio Segreto Vaticano, papa Eugeni IV, në vitin e pesëmbëdhjetë të pontifikatit të tij, ditën e mërkurë, me datë 22 dhjetor e konfirmoi Palin si ipeshkëv në Drishtit, gjë që mund të lexohet në tabulat e provisioneve romane, vëllimi 22, f. 13 si dhe vëll. 75, f. 12; më 22. X. 1445 i cili shërbeu në këtë ipeshkëvi, që ishte njëherësh edhe qyteti i lindjes së tij deri më 23. IX. 1457. Aty është shkruar gabimisht viti 1446, në vend të vitit 1445. Në të vërtetë viti i pesëmbëdhjetë i potnifikatit të Eugenit IV, fillon më 12 mars të vitit 1445 dhe përfundon në të njëjtën datë të marsit të vitit 1446. Data 22 dhjetor 1445, është po ditë e mërkurë, kështu që periudha e ipeshkvit të Drishtit, në vitin e pesëmbëdhjetë të pontifikatit të papës Eugeni IV, është në vitin 1445. Në vitin pasues më 24 gusht 1446, ai paguan detyrimin e zakonshëm, për taksën e kishës së Drishtit, Obl. Cam. Ap. vëll. 70, f. 164; [Obligationes Camere Apostolice. /Detyrimi ndaj Dhomës Apostolike/.] Obl. S. C. vëll. 71, 39. [Obligationes Sacre Congregationis. /Detyrimi ndaj Kongregatës së Shenjtë/; C. Eubel, Hierarchia Catholica…, vëll. II. f. 145; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. 240-243; B. Gams. Series Episcoporum …, f. 406, shënon si datë të vdekjes së Pal Dushit 22. XII. 1455, por në mes të emrit e mbiemrit në kllapa shënon “Angelus” përkatësisht: Paulus (Angelus) Dusius]; C. Eubel. Hierarchia…, f. 145, ref. nr. 1, shkruan: “Qui 11 Mart. 1454 promovetur in aepiscopatum. Craynen., ita tamen ut retineat eccl. Drivasten.” Ndërsa D. Farlati, vëll. VII, f. 242, shkruan se Paulus Dussius ishte ipeshkv i: “Crainensem dicti Episcopi Dumnenses et Macarenses” duke iu referuar vëllimit IV, të “Illyricum Sacrum.” Në këtë vëllim, në f. 91-183, nuk hasim asnjëherë emrin e Paulus Dussius. Në fakt, kjo ngatërresë si duket nuk është vetëm këtu, por mund të ketë ndodhur me rastin shënimit të emrit të Pal Engjëllit, në Archivio Segreto Vaticano, fondin Obligationes et Solutiones, vëll. 72; f. 86r, ku ruhet një dokument origjinal në të cilin shkruhet se Pali, ipeshkvi i Drishtit është emëruar ipeshkëv i Trogirit në Kroaci, pra jo i Krajës. Nëse kjo është e saktë, atëherë ngatërresa vjen prej këtu. Si duket as Farlati e as Eubel, nuk e kanë pasur në dorë këtë dokument. Dokumenti për të cilin flasim është: “Die Lune V Idus Marcii, [11 mars 1454] sanctissimus dominus noster in consistorio secreto, ad relacionem domini cardinalis Sancte Crucis, absolvit reverendum patrem Paulum, episcopum Drivastensem, a vinculo, quo ecclesie Drivastensi, cui tunc preerat, tenebatur, illumque transtulit ad ecclesiam Traguriensem, per obitum domini Sabe, ultimi Traguriensis archiepiscopi, extra Romanam curiam deffuncti, vacantem, et nichillominus ecclesiam Drivastensem predictam, ut premitttitur, vacantem, eidem domino Paulo quoad vixerit regendam et gubernandam commendavit.” Ne mendojmë se Eubeli, Gamsi, Farlati dhe historianë e studiues të tjerë gabojnë kur shënojnë se Pal Dushi dhe Pal Engjëlli, janë dy personalitete të ndryshme. Studimet dhe kërkimet shkencore më të reja, hedhin poshtë pohimet se kemi dy ipeshkëv të ndryshëm në të njëjtën kohë.

Ndërsa át Zef Pllumi shkruan: “Pal Engjël (Dushi) lindi nga familja e Engjëllorëve. Tue pa ardhjen e okupacionit turk ndër kufij të Shqipnisë, një pjesë e familjes së Engjëllorëve, princa të Drishtit, u shpërngulën në Itali. Kështu edhe Pali kërkoi vend të sigurtë në Treviso, që bante pjesë në tokat e Republikës së Venedikut, pranë komunitetit Agostinjan, dhe aty iu dha në shërbim një famulli. Gjithashtu, nipi i tij Dhimitri, i biri i Andresë, vllaut të Palit, kje famullitar i kishës së Shën Gjon Pagëzuesit në fshatin e Brianës të krahinës së Trevisit. Papa Eugeni IV, e caktoi Palin si Ipeshkëv të Shasit (Svaci) në vitin 1440, mbas pesë vjetësh po Papa Eugeni i dha atij selinë ipeshkvnore të Drishtit, vendlindjes së tij. Asht për t’u çuditë se në kohën e luftës ndërmjet Skanderbeut dhe Republikës Veneciane, për çashte e Principatës të Vaut të Dejës, Pali sillej nëpër Itali dhe ndihmonte Lodovikun, Patriarken e Akuilesë si zëvëndës i përgjithshëm i tij. Në vitin 1450 e gjejmë pranë Skanderbeut dhe në vitin 1452 me një dekret të Papës Nikola V emnohet si ndërmjetës për me vu paqen mes Gjergj Kastriotit dhe princave Nikollë e Pal Dukagjini, me të cilët shtëpia e Engjëllorëve kishte lidhni familjare. Pajtimi mes tyne u banë në selinë e Arqipeshkvit të [f. 123] Durrësit, në një kuvend të të gjithë princave të Arbënisë, në prani të metropolitit të Tivarit. Në vitin 1455 emnohet Arqipeshkëv i Krajnës (i Krainës) në Dalmaci tue mbajtë edhe titullin Ipeshkëv i Drishtit. Së shpejti atje i bahen shumë akuza pranë Papës, nji ndër të cilat se ai preferonte autoritetet e kishës ortodokse. Papa dërgoi Ipeshkvin e Sapës dhe të Pultit për shqyrtimin e akuzave, por nuk u vërtetue gja e keqe, sepse kur vdes Pali, ndër dokumentat e Romës për enkrologjinë emrohet për kujtimin e mirë të tij. (…) Në historinë kishtare të Shqipnisë kemi edhe nji tjetër të dhanë të çuditshme që na e përforcon ndodhjen e grupeve shqiptare nalt mbi Raguzë, ndërmejt saj, Splitit e Zarës, pra shi ku gjenden Klladusha, Jutbina e Krajna (krahinë që përmenden në Rapsoditë  Legjendare). Në vitin 1455 Imzot Pal Engjëlli, Ipeshkëv i Drishtit, emisari ma i randësishëm i Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastiot Skanderbeut, emnohet arqipeshkëv i Krajnas. Vetë historiani, që e sjell këtë fakt, Farlati, mbetet i çuditun sepse mendonte për Krajën afër Shkodrës, e cila po aty ngjitun kishte Arqipeshkvinë e Tivarit, Primati i Shqipnisë dhe i Serbis, si dhe dy dioqeza të tjera, [f. 116] Ulqinin e Shasin. Megjithkëtë përkufizimet e nxjerruna nga dokumentat e Vatikanit e përcaktonin Arqipeshkvinë e Krajnës të kufizueme me Raguzën, Splitin e Zarën, atje ku ndodhej dioqeza. Pra asht e kjartë se Imzot Pal Engjëlli, një ndër njerzit ma të shquem të asaj kohe, ish transferue te shqiptarët që banojshin jashtë territorit shqiptar si arqipeshkëv i tyne dhe me detyrën  e Internuncit Apostolik, tue mbajtë titullin arqipeshkëv i Krajës dhe ipeshkëv i Drishtit.”

Gjatë hulumtimeve shkencore në njërin nga fondet më të pasura të ASV, i cili u krijua gjatë kohës së pontifikatit të papës Bonifacij IX-të, [1389-1404], dhe ndarjes së madhe të kishës perëndimore në Romë, fillon krijimi i fondit të ri të regjistrave kancelarik, i ashtuquajturi: Regjistri Laterani, të cilët një kohë të gjatë janë ruajtur në pallatin e Lateranit nga ku e kanë marrë edhe emrin. Fondi ka gjithsej 2467 vëllime dhe përfundon në vitin 1897, në kohën e pontifikatit të papës Luani XIII-të [1878-1903]. Përmbajtja e tyre kryesisht është administrata kishtare dhe nuk kanë të bëjnë fare me zhvillimet dhe ngjarjet politke të kohës. Janë vazhdim i traditës Litterae communes e shënuar në Regjistri Avinjonesi, me këtë tematikë: de fructibus percipiendis; de dignitatibus; de tabellionatus officio; de prebendis vacantibus; de indulgentiis et gratiis diversis, de prebendis et dignitatibus vacaturis, de beneficiis vacantibus; de regularibus; de litteris cardinalium; de provisionibus praelatorum; de exhibitis; de iubileo; de defectu natalium; de altaribus portatilibus; de locis interdictis; de confessionalibus; de litteris ante diem; de plenaria remissione; de diversis formis; de cappellanatu honoris; de curia; de conservatoribus. Pjesa më e madhe e vëllimeve të fondit Regjistri Laterani kanë humbur përgjithmonë gjatë bartjes së arkivit Papnor nga Vatikani për Paris me urdhërin e Napoleonit nga viti 1810; si dhe pas konkordatit të Vjenës nga viti 1815 me rastin e rikthimit të tyre në Arkivin e Vatikanit. Për humbjet që ka pësuar ky fond, më së miri mund të vërehet nga regestat që kishte bërë, gjatë drejtimit të ASV [1751-1772], kardinali Giussepe Garampi.  “Schedario Carampi” faza e parë e projektit të papërfunduar: Orbis christianus, sot është me një vlerë të madhe dhe objekt studimi i çdo studiuesi që merret me këtë fond. Garampi dhe bashkëpunëtorët e tij, kanë shfrytëzuar me themel dhe saktësi këtë fond; që për fat të keq, vetëm regestat e tyre, sot ne mund të shfrytëzojmë si burime të dorës së parë, ngase origjinalet janë zhdukur gjatë aventurës së Parisit. E veçanta e këtij fondi për historinë tonë kombëtare është se aty gjejmë shtrirjen kryeipeshkvive, ipeshkvive, dioqezave, famullive, kishave; pastaj emërimet, shkarkimet, disa nga relacionet, etj. etj, të cilat kanë një vlerë të jashtëzakonshme.

Nga ASV, botojmë gjithashtu edhe një stemë të Engjëllorëve dhe një të Kastriotëve. Natyrisht, që nuk dëshirojmë të bëjmë një klasifikim, duke pohuar se dorëshkrimet dhe dokumentet e tjera janë më pak të rëndësishme, përkundrazi, ato janë me shumë vlera dhe numri i tyre është shumë më i madh se sa mendohej apo është shkruar në shtyp deri tani. 

Familjet fisnike shqiptare në mesjetë, ashtu si edhe familjet e tjera europiane kishin jo vetëm tituj të lartë fisnikërie, por gëzonin edhe privilegje të caktuara, të cilat herë pas herë i konfirmonin dhe i rikonfirmonin sipas nevojës me diploma përkatëse të lëshuara nga autoritetet më të larta të kohës siç ishin perandorët bizantinë dhe më vonë papati, përkatësisht Selia e Shenjtë. E tillë është një diplomë [bulë] solemne për familjen e Engjëllorëve, përkatësisht për Ndre Engjëllin, lëshuar nga papa Piu V [1566-1572]. 

Diploma e lëshuar nga papa Piu V në vitin 1567 përmbledh në vetvete disa diploma që janë lëshuar nga perandorët dhe princët që nga perandori Leone deri tek Michaeli. Arsyeja se përse ato gjenden të gjitha në të njëjtin vend, është njohja që u bën atyre papa Piu V, dhe në bazë të kësaj njohjeje bëhet edhe konfirmimi i tyre dhe i privilegjeve që ato përshkruajnë. Dokumenti i parë i përmendur në këtë bulë është lëshuar më 25 prill 1293 nga Androniku II Paleolog, perandor i Konstantinopojës. I konsideruar si një instrument publik i së Drejtës Kanonike papa Piu V i konfirmon Andrea Engjëllit, fisnikut, dukës, princit dhe kontit të Drishtit, Durrësit, Pultit të Ulët, lidhjet e tij të gjakut me perandorët romakë si dhe me perandorët e Konstantinopojës. 

Lëshuar dhe rikonformuar rishtas ato janë bërë të vlefshme nga papa Piu V, [1566-1572], në vitin 1567, sikurse edhe nga paraardhësit e tij, përkatësisht papët Kaliksti III, [1455-1458], Piu II, [1458-1464], Pali II, [1464-1471], Siksti IV, [1471-1484], Inocenti VIII, [1484-1492], Pali III, [1534-1549], Juli III, [1550-1555], dhe papa Piu IV, [1559-1565], në emër dhe për llogari të Andreas Angelus [Ndre Engjëllit], nga Vincentium de Hippolitis Pistoriensem ac Gasparem de Mercado Romanum Jures.

Bula në fjalë ruhet në Arkivin Sekret të Vatikanit dhe daton nga viti 1567, dhe në të ndodhen edhe dy stema të mirëmbajtura, që në tërësinë e tyre paraqesin elemente heraldike të familjeve fisnike shqiptare. 

Heraldika si shkencë që merret me studimin dhe prejardhjen e simboleve dhe elementeve të ndryshme, origjina e të cilave është e shumëllojshme, në Shqipëri i gjen fillimet e saj që në fund të shekullit XII, për të vazhduar deri në ditët e sotme, si pjesë përbërëse e heraldikës evropiane me të gjitha zhvillimet, ndryshimet dhe arritjet e saj. Stemat më të hershme i gjejmë në fillimet e Principatës së Arbërit, e më pas në një vazhdimësi të pandërprerë pothuajse në të gjitha dinastitë dhe familjet patronomike shqiptare mesjetare si: Albani, Araniti, Balsha, Beçikemi, Bogdani, Dukagjini, Dushmani, Engjëllorët, Gazuli, Golemi, Gropa, Jonima, Kastrioti, Komneni, Maneshi, Matranga, Muzaka, Shpata, Skura, Spani, Topia, Zaharia etj, për të mos vazhduar me familjet e tjera shqiptare nga shekujt në vijim, përkatësisht deri në fundin e shek. XIX apo fillimin e shek. XX.

Diploma është e shkruar në pergamenë dhe është zbukuruar me flori. Në të tre anët, pa pjesën e poshtme ku është përthyerja dhe ka qenë vula e papës Piu V, e cila për fat të keq ka humbur, dokumenti ka një bordurë të zbukuruar me gjerësi që varion anash 5.6 cm dhe lart 6.3 cm. Zbukurimet janë kryesisht me motive floreale. Në të dy anët e bordurës fillojnë me nga një figurë që i ngjan kupës (simbol i kalistit) nga ku dalin lule që ngjiten lart dhe kanë fruta prej ari. Lart kurorëzohen me nga një kokë engjëlli, sipër të cilëve qëndrojnë tre stema. Dy stemat anësore të vendosura sipër dy kokave të engjëjve, respektivisht ajo në të djathtë dhe në të majtë, janë stema të familjeve fisnike shqiptare që kishin lidhje gjaku me Engjëlloret, ndërsa ajo e mesit është stema e Republikës së Raguzës (Dubrovnikut të sotëm).

Ngjyra dominuese e dekorimeve është e kuqja. Lart, motivet duket sikur dalin nga dy figura engjëjsh që janë në dy meset e bordurës kur ajo ndahet në mes. Engjëjt janë në këmbë dhe në të dy duart mbajnë dy si shpata me maja të ngulura në tokë, por që tek doreza shpërthejnë egërsisht në degë dhe lule që kanë fryte më të mëdha se ato anash dhe që janë të lara me flori. Dimensionet e diplomës janë 51.5 x 72.2 cm.

Stema e parë e cila ndodhet në anën e majtë të diplomës, është në formë të rrumbullakët dhe ka dimensione 7.5 x 7.5 cm. Stemat e vendosura në trupin e shqiponjës janë katër të ndara në dy shqyte sipër të cilave është kurora mbretërore. Secila nga stemat ndahen në disa kuadrate të cilat kanë simbolet e tyre, përkatësisht paraqesin stemat e familjeve fisnike shqiptare të Topiajve, Muzakajve, Arianitëve, dhe Balshajve. Të gjitha elementet heraldike që ndodhen në këto stema janë të njohura dhe paraqesin traditën dhe lidhjet e ndryshme në mes të këtyre familjeve me familjen Engjëllore, të gërshetuara përmes një simbolike interesante dhe shumë përmbajtësore.

Ndërsa stema tjetër e cila ka dimensione 7.5 x 7.5 cm, dhe është në anën e djathtë të diplomës, gjithashtu është e vendosur në një reth, por me më shumë elemente dekorative të zakonshme për kohën kur u krijua stema. Brenda rrethit janë të vendosura dy stema të ndara në katër fusha identike në të cilat dominon stema e Kastrioteve dhe ajo e Topiasve. Stema e Kastrioteve është një shqiponjë dykrerëshe me krahë të ngritur lart dhe sfond të verdhë, e cila është e njëjtë me stemat e tjera të Gjergj Kastriotit Skenderbeut të njohura nga dorëshkrime të tjera, qoftë nga Arkivi Sekret i Vatikanit, Biblioteka Apostolike e Vatikanit apo edhe nga bibliotekat e Venedikut. 

Në fund të tekstit, në anën e majtë të diplomës, është shenja dhe firma dalluese e noterit. Poshtë është një yll në formë freskoreje me tetë cepa të vijëzuar nga qendra. Mbi yll gjendet një kryq dhe poshtë yllit në dy anët janë inicialet e noterit R. B. Poshtë tyre vjen një shirit i hapur, por me anët pak të kthyera nga brenda, brenda të cilit shkruhet “o[mn]ia morte cadunt.”

DOKUMENTI I TRANSKRIPTUAR NË GJUHËN LATINE NGA:

ASV fondi: Registri Laterani, vëll. 559, f. 31r-v.

19 mars 1459

Papa Pius etc. Dilecto filio Paulo electo Duracensis salutem etc. Suscipti cura regiminis cor nostrum continua pulsat instancia et solicitudinis debitum ad quod universis orbis ecclesiis nos apostolice servitutis necessitas obligat earum singulis prout nobis ex alto conceditur consulamus in eo potissime ut illarum regimina que propriis sunt destinati pastoribus personis talibus committanter per quarum solertiam circumspectam et solertem circumspectionem ecclesie ipse in spiritualibus et temporalibus valeant adangeri. Dudum siquidem bone memorie Stephano episcopo Duracensis regimini Duracensis ecclesie presidente. Nos cupientes eidem ecclesie cum eam vacare contingeret per operationis nostre ministerum utilem et ydoneam presidere personam provisionem eiusdem ecclesie ordinationi et dispositiam nostre ea vice duximus specialiter reservanda detrimentis ex tunc irritum et inane si secus super hiis per quoscumque quamvis auctoritate fratris vel ignoranter contingeret attemptari. Postmodum vero prefata ecclesia per obitum eiusdem Stephani archiepiscopi qui extram Romanam Curiam diem clausit extremum pastoris solatio destituta. Nos vacatione huiusmodi fidedignis relatibus intellecta ad provisionem eiusdem ecclesie celerem et felicem de qua nullus preter nos hac vir intromittere potuit neque potest reservatione et decreto obsistentibus supradictis. Ne ipsa ecclesia prolixe vacationis expondendur incommodis paternis et solicitis studiis intendentes post deliberationem quam de preficiendo eidem ecclesie utilem et etiam fructuosam cum fratribus nostris habuimus diligentem Demum ad te ipsius ecclesie archidiaconum Baccalarum in decretis orditum nostrum in sacerdotio et etate legitima constitutum cui de literarum sacramentia vite munditia honestate morum spiritualium providentia et temporalium circumspectione aliisque virtutum mentis apud nos fidedigna testimonia perhibentur. Direximus oculom nostre mentis quibus omnibus debita pensatis meditatione de persona tua nobis et eisdem fratribus ob dictorum tuorum exigentiam meritorum accepta eidem Duracensis ecclesie de eorumdem fratrum consilio auctoritate apostolica providemus. Cumque illi preficimus in archiepiscopum et pastorem curam et administrationem ipsius ecclesie tibi in spiritualibus et temporalibus plenarem committendo in illo qui dat gratias et largitur premia confidentes quod ducigente domino actus tuorum eadem ecclesia per tue circumspectionem industriam ac studium fructuosum sub tuo felici regimine dextera dominum tibi assistente propitia salubriter et prospere dirigatur ac grata in eiusem spiritualibus et temporlaibus suscipiet incrementa Iugum igitur dominum tuis impositum humeris prompta devotione suscipiens curam et administrationem predictas sic exercitere studeas solicite fideliter et prudenter quod ecclesia ipsa gubernatori provido et fructuoso administratori gaudeat se commissam Cumque praeter eterne retributionis premium benevolentie nostre gratiam exinde uberius consiqui merearis. 

Datum Senis anno incarnatione dominice millesimoquadringesimo quinquagesimonono quatrodecimo Kal. Aprilis anno secundo.

Filed Under: Opinion

  • « Previous Page
  • 1
  • …
  • 232
  • 233
  • 234
  • 235
  • 236
  • …
  • 859
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • NDAA i SHBA-së dhe pozicioni i Kosovës në arkitekturën e sigurisë
  • Alis Kallaçi do të çojë zërin dhe dhimbjen e “Nân”-s shqiptare në Eurovision Song
  • Garë për pushtet…
  • Njëqind vjet vetmi!
  • “Shënime për historinë antike të shqiptarëve”*
  • Si funksionon sistemi juridik në Shqipëri dhe pse ai ka nevojë për korrigjim?
  • Emisionet postare festive të fundvitit në Kosovë
  • JAKOBSTADS TIDNING (1939) / MBRETI ZOG, SHUMË BUJAR ME BAKSHISHE. — EMRI I TIJ NUK DO TË HARROHET KAQ SHPEJT NGA PRONARËT DHE PERSONELI I HOTELEVE NË VARSHAVË.
  • HAFIZ SHERIF LANGU, DELEGATI I PAVARËSISË TË CILIT IU MOHUA KONTRIBUTI PËR 50 VJET ME RRADHË, KLERIKU DHE VEPRIMTARI I SHQUAR I ÇËSHTJES KOMBËTARE
  • RIPUSHTIMI I KOSOVËS – KUVENDI I PRIZRENIT 1945
  • Nikola Tesla, gjeniu që u fiksua pas pëllumbave dhe u dashurua me njërin prej tyre
  • Bahamas njeh Kosovën!
  • Legjenda e portës shkodrane, Paulin Ndoja (19 dhjetor 1945 – 16 prill 2025) do të mbushte sot 80 vjeç
  • “Roli dhe kontributi i diplomacisë shqiptare në Maqedoninë e Veriut nga pavarësia deri sot”
  • Marie Shllaku, kur një jetë e re u shndërrua në përjetësi kombëtare

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT