Hisen Berisha/

Ka filluar të spekulohet shumë rreth këtij zhvillimi tëjet të rëndësishën për rajonin dhe Kosovën, e kjo vije nga mendjengushtësia si rezultat i varfërisë profesionale dhe paaftësisë për të menduar institucionalisht dhe vlerësuar strategjikisht. Vendosja e Komandës së Trupave Amerikane për Ballkanin në Kosovë është një ndër vendimet më të rëndësishme gjeostrategjike që ka ndodhur në dekadën e fundit në rajon. Ky zhvillim nuk është vetëm një akt teknik ushtarak, por përfaqëson një mesazh të qartë politik e strategjik se Kosova është pikë kyçe në arkitekturën e sigurisë perëndimore dhe aleanca me SHBA-në është garanci për paqen, stabilitetin dhe të ardhmen euroatlantike të vendit.

Ky zhvillim në fushën e mbrojtjes dhe sigurisë është i një rëndësie strategjike dhe është një mesazhi i qartë politik.

Kjo komandë, e vendosur në kuadër të strukturës së U.S. Army Europe and Africa, është përgjegjëse për koordinimin e veprimtarive ushtarake amerikane në rajon dhe për monitorimin e zhvillimeve të sigurisë në të gjithë hapësirën e Ballkanit Perëndimor.

Vendimi për ta vendosur atë në Kosovë është rezultat i një procesi të gjatë bashkëpunimi strategjik mes Kosovës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, i përforcuar me marrëveshje të veçanta në fushën e mbrojtjes, trajnimit dhe shkëmbimit të të dhënave.

Kjo e bën Kosovën jo vetëm një partnere të besueshme të SHBA-së, por edhe një nyje të sigurisë së NATO-s në rajon. Vendimi u parapri nga intensifikimi i marrëdhënieve strategjike Kosovë–SHBA, përfshirë marrëveshjet në fushën e mbrojtjes të nënshkruar më herët dhe pjesëmarrjen gjithnjë më të madhe të FSK-së në misione ndërkombëtare si pjesë e proceseve të standardizimit me NATO-n.

Ky zhvillim është përforcon e rrugën e FSK drejt NATO-s.

Për Forcën e Sigurisë së Kosovës, kjo është një mundësi unike. Prania e përhershme e trupave amerikane dhe ngritja e një strukture komanduese sjellin përfitime të shumëfishta si:

– Standardizimi sipas praktikave të NATO-s;

– Trajnime të avancuara me trupat elitare amerikane;

– Qasje në teknologji dhe doktrina moderne ushtarake;

– Rritje të kapaciteteve në sigurinë kibernetike, logjistikë dhe ndërveprim ndërkombëtar.

Kjo do ta përshpejtojë integrimin e Kosovës në programin Partnership for Peace (PfP), i cili konsiderohet fazë e domosdoshme drejt anëtarësimit të plotë në NATO. Prania e SHBA-së i jep fund paqartësive dhe frikësimit nga Serbia, duke e pozicionuar Kosovën si një aleat të pandashëm të perëndimit.

Është me rëndësi të theksohet se ndërtimi i Forcave të Armatosura të Kosovës dhe sistemi i sigurisë dhe mbrojtjes po zhvillohet me asistencë teknike, profesionale dhe politike të SHBA-ve, përkundër sjelljes shpesh refuzuese dhe të pakoordinuar të qeverisë aktuale të Kosovës ndaj nismave amerikane.

Kjo përfshin veprime që çuan në përjashtimin nga stërvitja ndërkombëtare “Defender Europe 2023” dhe vendosjen e masave sanksionuese nga BE, me aprovim të heshtur nga SHBA.

Megjithatë, angazhimi amerikan vazhdon, sepse Kosova është pjesë e gjeostrategjisë amerikane për rajonin dhe siguria e SHBA-së mbrohet në çdo skaj të botës. Prandaj, ky zhvillim nuk është meritë ekskluzive e qeverisë apo përfaqësuesve të saj politik, por rezultat i një kursi të gjatë partneriteti strategjik të ndërtuar me besim të ndërsjellë ndër vite.

Ky zhvillim po ashtu, është i një rëndësie të veçantë për sigurinë rajonale dhe imunitetin nga tendencat për cenimin e saj.

Pra, vendosja e Komandës në Kosovë është një element dekurajues për çdo ambicie destabilizuese në rajon – qoftë nga Serbia, Rusia apo rrjetet hibride të ndikimit lindor.

Ky pozicionim e bën Kosovën një zonë të paprekshme për veprime armiqësore apo ndërhyrje të drejtpërdrejta.

Kjo rrit sigurinë jo vetëm për Kosovën, por edhe për Bosnjën, Malin e Zi dhe Maqedoninë e Veriut, vende që shpesh janë në shënjestër të ndikimeve të jashtme joperëndimore.

Gjithashtu, kjo e bën kufirin Kosovë–Serbi të pa demarkuar as ratifikuar ndërkombëtarisht, një vijë të mbrojtur nga vetë prania amerikane, duke i dërguar një mesazh të qartë Beogradit, se çdo përpjekje për destabilizim do të përballet me kundërpërgjigje strategjike të SHBA-së dhe NATO-s.

Përfitimet që pritët të ketë për Kosovën janë:

1. Garanci për siguri afatgjate dhe imunitet nga konflikti i ngrirë;

2. Forcim i pozitës ndërkombëtare në kuadër të aleancës perëndimore;

3. Zvogëlim i ndikimit të shteteve mosnjohëse në procesin e integrimeve;

4. Hapësirë për zhvillim ekonomik në sektorin e sigurisë dhe teknologjisë;

5. Rritje e besueshmërisë politike në procesin e shtetndërtimit.

Nga kjo mund të konkludojmë se: vendosja e Komandës së Trupave Amerikane në Kosovë është një fitore strategjike për shtetin tonë.

Ajo përbën një transformim të qartë të realitetit të sigurisë në Ballkan.

Nga një vend i trajtuar si zonë e konfliktit potencial, Kosova po kthehet në qendër të stabilitetit.

Por kjo kërkon gjithashtu përgjegjësi dhe rritje të kapaciteteve shtetërore, profesionalizim të FSK-së dhe një politikë të jashtme që ruan kursin euroatlantik pa devijime taktike.

Kjo komandë nuk është thjesht ushtarake. Është një vulë e partneritetit strategjik me SHBA-në dhe një mesazh i qartë për të gjithë, se Kosova është këtu për të qëndruar, si shtet, si aleat, si faktor stabiliteti.

Foto: telegrafi.com

Behar Gjoka/

“Jeta ime âsht nji luftë për gegnishten” – thotë Martin Camaj, një luftë për mbijetesën, frymën e qenies, të dikurshmen dhe ardhmninë, një luftë jo me mbetë gjallë, por me ruejt të pastër fillin e amës së gjuhës dhe artit, mbi të gjitha me shpëtue shpirtin krenar të shqiptarit. Tekstet letrare/joletrare, gjuhësore/studimore, pa asnjë përjashtim, M. Camaj, i realizoi në gegnishte, pra në variantin letrar më të hershëm të historisë së gjuhës shqipe. Përveçse këtij varianti në krijimtarinë e gjerë dhe të larmishme letrare dhe studimore, kemi të pranishme një mori fjalësh të arbërishtes, një variant tjetër i hershëm dhe bashkëkohor i ligjërimit të shqipes. Madje, mund të themi se ky ligjërim, pra në gegnishten e përpunuar, shoqëruara me leksik të arbërishtes, kaq i shtrirë dhe funksional në veprën e tij, përveçse shenjë e vetëdijes autoriale, është dëshmi e ruajtjes dhe pasurimit të gjuhës shqipe në harkun kohor të bashkëkohësisë. Prania e gegnishtes dhe arbërishtes, me ngjyresa shprehëse dhe sendërtuese, pasuruese dhe përplotësuese të shkrimit në gjuhën shqipe, figuruese dhe plasuese të teksteve letrare, ka ndikuar në shpalimin e një realiteti letrar të mëvetësishëm dhe unik, vetjak dhe origjinal. Në këto dy koine, padyshim më të hershmet letrare, ku gegnishtja promovohet me Mesharin e Buzukut, e shoqëruar edhe me praninë e stilemave ligjërimore të arbërishtes, e cila e ka nisur shtegtimin me E Mbasme e Kërshtenë të Matrëngës, zë fill shkrimi i gjuhës shqipe, pamëdyshje edhe shkrimi letrar, andaj vijimi i lëvrimit të tyre në kushtet e ndalimit me ligj të pashpallur, por edhe në mungesë të atdheut dhe të shqiptimit të gjuhës amë, ndikon për ta parë kryekëput vetëm si një dukuri të vetvetishme dhe unike të letrave shqipe.

Unike si gjuhëshkrim dhe shqiptim letrar, e ngjizur me vetëdije dhe dëshirë kreative, veçmas si më e spikatun për harkun kohor të lavrimit dhe shpalimit modern të shqipes, të ngjeshur më shumë, me sprova të dështuara, të shkrimit si shërbesë dhe antishërbesë joletrare, por edhe me eksperimentin e pandërprerë të sendërtimit të artit të fjalës. Aq më tepër, që me veprën letrare të Martin Camajt, kemi të bëjmë jo vetëm me një zgjedhje autoriale, por edhe me një vetëdije shkrimore, shkencore dhe artistike, gjuhësore dhe letrare, të dëshmuar në morinë e kaq shumë teksteve letrare, ku gjejmë të lavruar të gjitha gjinitë dhe llojet letrare, mbase me faktin e një përgjegjëshmërie të lartësynuar shkrimore/letrare të mbajtjes gjallë dhe në lartësinë e merituar të këtyre dy varianteve të hershme të shkrimit letrar, pra të gegnishtes dhe arbërishtes, si një gjurmë ligjërimi e pashkëputshme, po kaq e evoluimit të thellë të gjuhës shqipe. Martin Camaj e lëvroi gegnishten dhe arbërishten, porse si pak të tjerë shkrimtarë të letrave shqipe, e pa letraren si një proces të shumëfishtë dhe si një proces eksperimental:

– Që përfshin brenda vetes njohjen e përvojës së mëhershme, të letërsisë së përbotshme dhe asaj të shkruar në gjuhën shqipe, gjithëkohore dhe gjithëhapësinore, çka dëshmohet me tepri në përthithjen e shumicës së teksteve të shkruara prej tij.

– Që përmbledh në vetvete praninë e eksperimentit letrar dhe gjuhësor, të gjerë dhe të përfunduar në shumicën e teksteve, si një akt që shkatërron rregullat fikse dhe njëherit shpik të tjera, ku do të majftonte sjellja në vëmendje e teksteve poetike Nema, Buelli dhe Palimpsest, si dhe teksti më natyrë sinkretike letrare, ku janë bashkëlidhur në një situatë të pashqitshme, poezia me prozën, pra Dranja ose kryevepra e shkrimtarit, siç e përcaktojnë lexuesit dhe studiuesit.

– Që mbetet tekembramja vetëmse një akt shkrimor autorial, që i mbishtresohet arritjeve të letrares në të gjithë pentagramin e vet ekzistencial, gjë që preket sidomos nga lëvrimi i gegnishtes dhe prania e arbërishtes, gjithnjë në rrethanat e ndalimit të tyre, tashmë vetëm si akt letrar i pastër. Prania dhe roli i tij si autor specifik dhe i papërsëdytshëm në letrat shqipe, si letrare dhe gjuhësore, sidomos i formatit të bashkëkohësisë, madje si një nga rastet e vetëdijshme kur dëshiron dhe aspiron, që ta zbulojë universin letrar të sendërtuar jo rastësisht me variantet e gegnishtes dhe arbërishtes, porse edhe si një fakt dhe dëshmi e kërkimit të vazhdueshëm të sprovës dhe eksperimentit letrar, që pa asnjë përjashtim përfundon me kualitet. Pohimi i bërë nga vetë shkrimtari, pamëdyshje në një çast dëshpërimi dhe vetëdije të plotë, më tepër ngjan me një thirrje dhe klithmë të mbrame të Martin Camajt, si një lajm dhe kumt i rrezikut të kanosur, sjell në fokus gjithë situatën e sipërmarrjes së ligjërimit, letrar dhe gjuhësor, studimor dhe të kritikës letrare, pikërisht në këto dy variante, por edhe të qasjes për t’i përkushtuar gegnishtes, por jo më pak edhe arbërishtes, në të gjithë jetën, si dhe në të gjitha aspektet e shpërfaqjes së tyre.

Këtë rrethanë e sqaron J. Lankshi, ish-student dhe përkthyes i disa teksteve të shkrimtarit, kur shkruan: Puna s’âsht që nuk e njihte gjuhën e unjisueme. Ai i njihte fort mirë të gjitha varietetet e gjuhës shqipe. Nuk do kishte pasë telashe me shkrue tosknisht apo unjisuemisht. As nuk shkruente gegnisht për shkak të njifarë komoditeti ose të të kenët i mësuem me gegnishten. Camaj e përdori gegnishten në bazë të nji vendimi dhe vullneti të kjartë e të vetëdijshëm – me luftue për gegnishten. Pra, arbërishtja dhe gegnishtja, sidomos kjo e fundit, gjithnjë simbas Joakim Lankshit, është përjetuar dhe projektuar nga shkrimtari si një aspiratë dhe betejë në mbrojtje të gjuhës dhe kulturës shqiptare, në mbrojtje të hershmërisë dhe mbijetesës së vlerave të gjuhës dhe letërsisë shqipe. Këtu më tepër se gjithkund tjetër, në qasjet jo dhe aq të shumta ndaj autorit dhe veprës së tij, portretizohet figura madhore, letrare dhe gjuhësore e Martin Camajt, si dhe vetëdija e shpallur për të shkruar në këto variante letrare, e jo në gjuhën e njësuar. Po kaq rëndësi, në këtë kontekst dhe më gjerë se sa kaq, merr edhe pohimi i bërë prej tij, gati në mënyrë të drejtëpërdrejtë, që në fakt rreket të zbulojë tiparet më thelbësore të shkrimit të gegnishtes, si ligjërim shkencor dhe letrar të autorit, teksa shkruan: Duhet theksue se lufta e Camajt për gegnishten nuk ishte nji luftë qorre, për gegnishten e kohës së Fishtës.

Camaj angazhohej për parimin jo të divergjencës, por të konvergjencës së gegnishtes me “gjuhën e njësuar », si një arsye më e fortë, që e zbulon realitetin dhe rrethanat e ndalimit, por i tipareve të ndryshme shkrimore, letrare dhe gjuhësore, krahasuar me shkrimin e Fishtës, patriarkut të poezisë epike shqipe, e mallkimit dhe sqarimit të mos përfshirjes së veprës së gjerë dhe përplot laryshi të Camajt, në meritën që bart letrarja e sendërgjuar prej tij, në vetmi dhe angështinë e mungimit të atdheut dhe njerëzve të dashur, ende sot e gjithë ditën, në panteonin e letrave shqipe. Në mbështetje të kësaj teze, që nuk ka gjasa të lihet përanash debatit përmbi gjuhën dhe letërsinë për shumë kohë, në njëfarë mënyre është edhe A. Klosit, ku spikatet thënia e tij: Vepra e një jete me produktivitet të pazakontë mund të ndahet në veprim letrar, veprim filologjik, veprim kulturor.

Ndërsa të parit i rri kurorë mbi krye poezia, veprimi filologjik përshkohet fund e krye nga rezistenca gjuhësore, shprehur në ruatjen e gegnishtes letrare për brezat më të rinj, që në fakt e zbulon kontributin e tij në prekjen e shenjave të gjithanshme dhe përfaqësuese të veprës dhe të figurës së shkrimtarit, si dhe hedh piketa të qarta të trajtimit dhe verifikimit të kreatives, letrare dhe gjuhësore të sendërtuar prej autorit. Lankshi, në një pohim tjetër, në pamje të parë krejt si një rast i zakonshëm, në fakt zbulon dhe shenjon pengimin kryesor të teksteve të tij në marrëdhënie me lexuesin e sotëm, kur nënvizon: Gjuha e Martin Camajt mund të jetë nji si pengesë tjetër në përceptimin e veprës së tij e cila nga shumëkush apostrofohet si ikonë e lashtë dhe e vyer, por njihet bukur pak. Gjuha e kësaj vepre, ndonëse âsht nji gegnishte mjaft e moderueme, prapëseprapi e ballafaqon lexuesin jo vetëm me pasuninë e pazakontë të frazeologjisë së gegnishtes, por në radhë të parë edhe me jo pak lekseme pak të njohuna a të panjohuna – kjoftë nga leksiku i letërsisë së vjetër shqiptare, sidomos i asaj të arbëreshëve të Italisë, apo kjoftë edhe neologjizma të krijuem nga vetë Camaj.

Përcaktime të këtilla, sugjeruese dhe shpjeguese, tipizuese dhe karaketrizuese, sa i përket natyrës së letrares së lëvruar nga Camaj, pra duke vijuar me vetëdije dhe magji shkrimi lavrimin e gegnishtes, si ligjërimi letrar dhe studimor, porse duke marrë dhe futur në tekstet e tij edhe shenja të përfillshme të arbërishtes, që në fakt jo vetëm në distancë kohore, por edhe në vijimësinë e qëndrimit të mbajtur ndaj tij, janë mallkimi dhe lavdia e shkrimtarit. Ligjërimi i gegnishtes, padyshim dhe përngjitazi me të, i shenjave të arbërishtes, përbën një rast specifik dhe unik në harkun kohor të letërsisë bashkëkohore shqipe, madje të vetmin akt të konsekuencës dhe koherencës për të ligjëruar me anë të tyre, edhe në mërgim, madje në kushtet e ndalimit të kthimit në dheun amë, por edhe të braktisjes absurde dhe pa një shpjegim logjik, të ligjërimit të gegnishtes edhe në Kosovë. Këtu, ndoshta me ndonjë përjashtim të vogël, siç ka ngjarë fillimisht me tekstet në prozë të Anton Pashkut, të cilat u shkruan dhe lavruan në gegnishte, porse dikur-dikur, mbase trusuar nga rrethanat e pazakonta të standartizimit të ligjërimit letrar dhe gjuhësor, mjerisht si mënyrë funksionimi më tepër në nivelin e një rregulloreje të njësuar, pjesërisht ato tekste u përpunuan në situatën e ligjërimit të njësuar të gjuhës shqipe. Shkrimi letrar, në variantin e gegnishtes, me shenja të arbërishtes, përbën një akt dhe dëshmi të cilën lexuesë dhe studiuesë të ndryshëm e përjetojnë dhe trajtojnë në linja, shpesh krejt të përkundërta, midis tyre:

A – Linja zyrtare e të dy anëve të kufirit, pra qofshin profesorat dhe akademikët e Shqipërisë (të lëmit të studimeve letrare dhe gjuhësore), po ashtu ato të Kosovës, faktin e shkrimit të gegnishtes dhe arbërishtes e përjetojnë si një akt i ndryshëm, madje krejt i përkundërt me zhvillimin normal, që ka marrë gjuha dhe letërsia shqipe, fill mbas kodifikimit të saj, me norma dhe rregulla të një standardi detyrues (sa gjithnjë e më shpesh të përkujton një rregullore të mirëfilltë ushtarake, e cila në rrethanat e lirisë së shprehjes përfaqëson një pengojcë për shpërfaqejn e diversitetit gjuhësor dhe letrar) për gjuhën e komunikimit të gjerë, tipik në shkolla dhe administratë, në media dhe në mjediset shoqërore, por mjerisht me funskione unifikues për gjuhën e letërsisë.

Pasojë e këtij gjykimi dhe qëndrimi, thelbësisht përjashtues dhe ngushtimi të hapësirave të ligjërimit letrar, madje me mangësi shkencore në marrëdhënie me realitetin ekzistencial të gjuhës shqipe, pra që nuk e vë në lëvizje idenë e diversitetit (ndryshueshmërisë) gjuhësor dhe letrar, patjetër si shenjë e përfaqësimit të qenies, ndonëse e pa shprehur hapur, jo prej padijes së tyre, por më shumë prej hipokrizisë së heshtjes bizare (nënkuptohet të botëkuptimit ideologjik dhe sociologjik), janë faktet e një formulimi të habitshëm të natyrës së krijimtarisë së shkrimtarit Martin Camaj, pra kryesisht si autor i së kaluarës, e më liksht ende si poet vetëm i gegnishtes, e jo i shqipes (sikur gegnishtja nuk i përket gjuhës shqipe), si poet cilësor dhe jo si prozator dhe dramaturg i letërsisë shqipe, pra gjithnjë duke ia mohuar ose harruar qëllimisht një pjesë të përfillshme të vlerave letrare të krijuara praj tij. Linja e mallkimit dhe ndalimit të Camajt, si emër dhe vepër gjuhësore dhe letrare, për faktin e lëvrimit të gegnishtes, si dhe më jo pak shenja leksikore të arbërishtes, përpos tjerash ka të bëjë, më tepër:

– Me përjashtimin nga hierarkia letrare, e variantit më të hershëm të letrave shqipe, pra të krijimtarisë së Buzukut, Budit, Bardhit dhe Bogdanit etj. , si dhe e kundrimit të këtij formati të ligjërimit parak dhe zanafillor të shqipes, nga një masë e përfillshme e studiuesve të zyrtarshëm, e tyre si vetëm me vlera gjuhësore dhe historike, pra duke ia mohuar praninë e vlerave letrare. Për shqyrtuesit zyrtar të letërsisë shqipe, letërsia e mirëfilltë zë fill me De Radën dhe N. Frashërin, që i përkasin shekullit të XIX, ku vetëkuptohet se kemi një shpikje të radhës, me termin letërsi e mirëfilltë. Prej këtu merret vesh se pjesa e mëhershme, duke mos qenë e mirëfilltë, gjithnjë simbas studiuesve të zyrtarshëm, nuk i përket letrares që do të duhet të lexohet dhe konsiderohet si e tillë.

– Me shpërfilljen e ligjërimit të gegnishtes (po kaq të variantit të arbërishtes, porse me një fakt të shpërdorimit të saj diç më tepër, sepse ajo tashmë është përkthyer në shumicën e vetë, e pothuajse është zhdukur gjuha e autorit) edhe më përtej sinoreve zyrtare, para dhe mbas lirimit të vendit nga pushtuesit e radhës, që të shpien krejt natyrshëm tek moti jo fortë i largët 1972, që kodifikoi njësimin e gjuhës shqipe, por bashkë më të realizojë, në mënyrë të fshehtë dhe të pashpallur me ligj, edhe ndalimin e ligjërimit të letërsisë me variantet e mëparshme, pra në gegnisht dhe arbërisht, që në fakt ligjërimin letrar të shqipes, nga me shumë ngjyresa, e unifikoi deri në shterpësi shprehëse, saqë shkrimtarët e periudhës unifikuese ngjajnë si të ishin vëllezër siamez dhe pa asnjë nuancë dallimi të ndërmjetshëm.

– Me pikësynimin e realizuar, tashmë në fshehtësi dhe pa asnjë rezultat me vlerë kodifikimi të shkrimit letrar, për përkthimin në gjuhën e njësuar të shumicës së teksteve të shkruara në variantin e arbërishtes (të De Radës, Serembes, Darës, pra jo transliterim i teksteve të tyre, por ndryshim vargjesh dhe konceptesh), ndërsa ka shpëtuar Z. Skiroi, thjesht dhe vetëm nga fakti sepse ka qenë anëtar i partisë fashiste (çka bëri që të përzihej për shumë kohë nga panteoni i letrave shqipe), por edhe të ndonjë teksti në gegnishte, rrekje të cilat mbetën në zgrip për shumicën e shkrimtarëve.

– Me ngritjen e nivelit gjuhësor, letrar dhe shkencor, veçmas të tjerëve, nga shkrimtaria e Camajt, një ligjërim letrar modern dhe një eksperiment i pandërprerë në të gjithë gjinitë dhe llojet letrarë, madje duke dëshmuar kështu qartësisht, me tekstet të shumta dhe të larmishme, se koineja letrare e gegnishtes, natyrisht pa harruar atë të arbërishtes, jo vetëm nuk ka vdekur, por ka të gjitha shanset e mbijetesës dhe të ligjërimit letrar në vijimësi, madje si një gjasë e përtrimjes së tij, në rrethanat e lirimit prej detyrimit zyrtar, pengues dhe përjashtues.

Kuptohet se kjo linjë, e pranishme si nëntekst i mos shqyrtimit, pra duke e lënë më tepër si të nënkuptuar faktin e ligjërimit letrar dhe shkencor në variantin e gegnishtes (me jo pak fjalë nga arbërishtja), e sheh këtë fakturë artistike nga më origjinalet e ligjëratës letrare në gjuhën shqipe, sidomos të harkut kohor të letërsisë bashkëkohore, si një mallkim dhe pengesë për t’u përfshirë realisht në rrjedhat e letrave shqipe, e veçmas për t’u përfshirë në to si risim dhe eksperiment, që e mbajti të ndezur kandilin e ligjërimit letrar edhe në variantin e gegnishtes, po kaq edhe të arbërishtes. Në mënyrë fare absurde, gjithnjë sipas gjasash më shumë të shpaluara me nëntekst dhe heshtje paradoksale, Camaj duke shkruar me këtë dialekt (variant letrar të hershëm dhe bashkëkohor), kinse ka shkuar kundër prirjes së unifikimit të gjuhës letrare shqipe, çka në fakt është e vërtetë vetëm në kuptimin rapsodik dhe jashtëgjuhësor të vështrimit të fatit të gjuhës shqipe. Porse, në mënyrë djallëzore dhe aspak shkencore, harrohet dhe nuk përfillet enkas, në këtë rast specifik të shkrimit letrar në gjuhën shqipe, posaçërisht në koinenë e gegnishtes dhe me praninë e leksikut dhe të trajtave ligjërimore të arbërishtes, fakti i shkrimit të letrares si gjuhë e autorit, e cila përgjithësisht i vë në dyshim dhe i rrëzon rregullat e shpikura të njësimit, dhe njëherit shpik dhe formaton disa mënyra të reja të shkrimit artistik, tashmë vetëm si gjuhë e letërsisë.

Pra, duke mos i përfillur këto shenja, sidomos në nivelin e shkrimit letrar (poezi, prozë dhe dramatikë) rregullat e shkrimit të njësuar të letrares, ka gjasa që Camaj ta ketë vetëpërjashtuar veten nga panteoni i letrave shqipe, pra ai ka hyrë dhe me gjasë do të mbetet si shkrimtari jashtë kohe, jashtë rrjedhave të ligjërimit letrar, madje edhe jashtë hapësirës së trojeve shqiptare, gjithnjë simbas optikës së pa artikuluar qartësisht dhe publikisht, së paku deri më tani, por të mirëmenduar nëpër vite nga studimtaria zyrtare. Kjo mençuri dritëshkurtër dhe pa perspektivë, mjerueshëm edhe e titujmbajtësve të shkencave letrare, akdemik dhe profesora, (të cilët rrëmojnë më kot nëpër letërkëmbime dhe thkellinat e biografizmit vulgar, me shpresën se do të zbulojnë atë që në fakt e bartin tekstet letrare, pra magjinë letrare), përgjithësisht dhe veçmas nuk ka lidhje me shkrimin e letrares, gjithnjë simbas teorive letrare, klasike dhe moderne, si gjuhë e letërsisë dhe gjuhë e autorit, dy tregues të vlertë të shenjimit të letrares, pavarësisht gjinisë apo llojit letrar. (Pjesa e parë).

Paulin Zefi/

Deri më sot, përveç variantit të M.Barletit, i cili tregohet shumë i kursyer, nuk ekziston ndonjë përshkrim tjetër, qoftë edhe i shkurtër, mbi tiparet e fytyrës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Mjerisht, në atë kohë, siç konstaton Odhise Paskali, Shqipërisë i mungonte artisti, që paralel me historinë monumentale të M.Barletit, të na kishtë lënë në trashëgim të çmuar veprën e artit, që të na jepte idenë e Skënderbeut të vërtetë, sepse pikërisht në epokën e lulëzimit të Rilindjes Europiane, vendi ynë ishte i përfshirë në një luftë titanike kundër një armiku të egër dhe 100 herë më të madh, duke bërë që vendi i artistit shqiptar të ishte fusha e betejës (1). Në gojëdhënat e ruajtura brez pas brezi nga populli jonë, ai portretizohet si një krijesë jashtëzakonisht e fuqishme: “Burrë me brina në ballë” dhe si “Dragua me fletë nën sqetull (2) etj., por kuptohet qartë se këto lloje përfytyrimesh janë fryt i fantazisë dhe të lidhura ngushtë me mitologjinë tonë të lashtë! Prandaj, për të krijuar një ide sa më të saktë të fizionomisë së tij, jemi të detyruar që t’i drejtohemi paraqitjes së portretit të tij në ikonografi (3).

Imazhi i parë dhe më i hershëm i portretit të Gjergj Kastrioti-Skënderbeut, që daton 13 vite para vdekjes, është një kokë e gdhendur në gur, e cila është punuar nga arkitekti dhe skulptori nga Zara, Juraj Matejev Dalmatinac më 1455, me ndihmën e skulptorit arbër, Andrea Aleksi nga Durrësi dhe, kjo skulpturë me dimensione 29.7 x 18.9 cm gjendet e ekspozuar deri në ditët e sotme në absidën (kurorën) jugore të Katedrales “Shën Jakovi”, në Shibenik të Kroacisë (4). Gjatë viteve të fundit të jetës, datojnë edhe tre imazhe të tjera: 1) Medalioni me portretin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut me mbishkrimin “GEORGIVS CASTRIOTT DE SCANDERBEG INVICTISS”, i punuar në vitin 1463 nga skulptori dhe artisti i njohur italian, Antonio di Puccio Pisano, i quajtur Pisanello, që është një medalion me karakter perkujtimor ose jubilar, i cili gjendet në “Sigmund Morgenroth Collection of Renaissance Medals and Plaques”, AD & A Museum, në Santa Barbara të Kalifornisë, në SH.B.A.; 2) Portreti me akronimin “E V (Epirota Victor)”, që gjendet në manuskriptin “De Romanorum Magistratibus” të autorit, Andrea Domenico Fiocco, një libër i shkruar dhe i botuar për herë të parë më 5 nëntor 1465 dhe 3) Portreti që gjendet në afreskun mbi portën e “Palazzo Scanderbeg”, në Romë, për të cilin thuhet se është punuar në bazë të skicave të piktorit italian, Gentile Bellini, gjatë qëndrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në Romë nga data 12 dhjetor 1466 deri më 14 shkurt 1467 (5).

Përpos katër punimeve që u përmendën më lart, të gjitha portretet e tjera të pafundme artistike të punuara në pikturë, në gravurë, në skulpturë apo nëpër medalionë, janë kryesisht të vona dhe si të tilla nuk kanë ndonjë rol përcaktues në portretizimin objektiv të imazhit real që ka patur Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Përfytyrimet e imazhit të tij nga piktorë, skulptorë dhe artistë të ndryshëm janë aq të shumta, sa ende deri më sot nuk është botuar një album i plotë, i cili mundet t’i paraqesë të gjitha këto punime që gjenden të ruajtura dhe të ekspozuara në shumë qytete të Europës. Po ashtu, janë me dhjetëra e qindra portrete të Heroit tonë Kombëtar që zbukurojnë botimet e vjetra biografike kushtuar atij. Sipas At Vinçenc Malaj, O.F.M., nëpër koleksione botërore, shtetërore dhe private, është ruajtur një numër i madh i portreteve të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por mjerisht vjetërsia dhe kualiteti i tyre artistik është mjaft i dobët, janë të gjitha kopje, ose kopje të kopjeve të shumta të fundit të shek. XVI, të shek. XVII dhe XVIII (6). Megjithatë, vihet re se shumica e këtyre pikturave, skulpturave dhe gravurave, japin pak a shumë të njëjtin përfytyrim për Heroin tonë Kombëtar (7).

Historiani italian, Antonello Biagini, vëren se në artin pamor ekzistojnë dy mënyra të ndryshme për të pasqyruar portretin e Gjergj Kastriotit, të mbiquajtur Skënderbeu: “Një fytyrë krenare, e ashpër, burrërore, prej luftëtari trim e prijësi të zot, të aftë për të udhëhequr njerëzit e vet drejt fitores, për ku shohin dy sy të rreptë; ose me tiparet e ëmbëlsuara të një ati, që u jep besim të bijve (.” Mirëpo, sipas studiuesve të ndryshëm, në historinë e arteve pamore shqiptare dhe të huaja, nuk njihet ende me siguri ajo që mund të cilësohet si vepra më e hershme nga e cila u frymëzuan artistët e mëvonshëm (9), pra vepra, e cila ka shërbyer si prototip për piktorët dhe skulptorët gjatë kompozimit të figurës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut (10). Studiuesit shqiptarë, të cilët janë marrë posaçërisht me ekzaminimin e hollësishëm të disa prej punimeve më të vjetra artistike, duke u përpjekur të përcaktojnë portretin artistik autentik, janë: Faik Konica (11), Fan Stilian Noli (12), Vinçenc Malaj (13), Dhorka Dhamo (14), Odhise Paskali (15), Aanastas Kondo (16), Ferid Hudhri (17), Flamur Hadri (18), Zef Prela (19), Kasem Biçoku (20), Kristo Frashëri (21), Moikom Zeqo (22), Ilira Çaushi (23), Ilia Karanxha (24), Ylli Polovina (25), Petrika Thëngjilli (26), Rexhep Goçi (27), Eqrem Zenelaj (28), Naim Flamuri (29), Lutfi Alia (30), Valter Shtylla (31), Astrit Tota (32), Ilir Konomi (33), Musa Ahmeti (34), Albert Vataj (35) dhe sidomos Luan Tashi (36), i cili ka bërë një punë kolosale. Pavarësisht se autorët e lartpërmendur janë të ndarë midis varianteve të ndryshëm, pjesa më e madhe prej tyre fokusohen kryesisht te portreti i Heroit tonë Kombëtar i realizuar në pikturë, i cili është më i njohuri dhe që konsiderohet si origjinal dhe autentik, që sot ruhet në “Galleria degli Uffizi”, në qytetin e Firences. Ky portret është i ekspozuar në korridorin monumental të “Galleria degli Uffizi” me etiketën: “Tavola 1.2. Il ritratto di GEORGIUS SCANDER:BEK, Olio su tela; 60 x 45 cm. Numero dell’inventario 16 (C.P.p 215, Nr 249). La cornice in legno di noce, verniciatura d’oro. Galleria Degli Uffizi. Attribuito a Cristofano dell’Altissimo (1525-1605).” Në atentatin me dinamit, që pësoi “Galleria degli Uffizi” më 27 maj të vitit 1993, u dëmtuan shumë piktura që ndodheshin në korridorin e galerisë, por fatmirësisht ky portret, i cili ndodhej aty, shpëtoi pa u cënuar.

Gjatë punës restauruese të pikturave që u krye nga Barbara Schleicher në periudhën “dhjetor 1993 – maj 1994”, portreti u çlirua nga ndërhyrjet dhe doli në dritë puna e mirëfilltë e mjeshtrit, Cristofano dell’Altissimo. Po ashtu, artistja-restauratore në fjalë, poshtë mbishkrimit “GEORGIVS SCANDERBEG”, që jemi mësuar ta shohim në disa botime, ajo zbuloi mbishkrimin origjinal të piktorit fiorentin: “GEORGIUS CASTRIOTUS SCANDERBECUS.” Portreti i punuar me vaj në kanavacë mendohet se është realizuar në vitin 1466, por duke qenë se “autori zyrtar” i tij konsiderohet i lartpërmenduri, Cristofano Dell’Altissimo, i cili ka lindur në vitin 1530 pra, 62 vjet pas vdekjes të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, do të thotë se është kopje e një portreti tjetër, të realizuar në vitin 1466, kur Prijësi arbër ishte 61 vjeç. Në këtë portret, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu paraqitet në profil, me kokën e kthyer djathtas, me mjekër të gjatë, të thinjtë dhe të dallgëzuar (mjekër profetike), e cila i rrëshqet hijshëm mbi kraharor, me hundën e madhe e pak të përkulur, mustaqet e bardha e të gjata i mbulojnë buzën e sipërme, buza e poshtme e spikatur dhe pak e shpërvjelur ose kacavjerrur. Në kokë mban një kësulë/beretë prej skarlati të kuq, të ashtuquajtur “alla Carmagnola”, për të cilën flet Dh.Frangu. Poshtë saj rrëshqet një copë astari ose pecetë me ngjyrë të bardhë, që padyshim, përveç funksionit estetik, ajo do të ketë shërbyer për të thithur djersët. Balli i gjerë e pak i rrudhosur është i mbuluar deri në gjysëm nga “alla Carmagnola”, faqja jepet me mollëza të gjera, vetullat janë të pakta, qepallat qëndrojnë të tendosura lehtë ose gjysmë të lëshuara, ngjyra e syve është kafe e errët, shikimi është mjaft i thellë dhe i mprehtë, por më tepër i ëmbël se sa i vrazhdë. Mban veshur një mantel të kuq prej mëndafshi, të rrethuar në pjesën e përparme dhe më pak në atë të pasme me një rrip gëzofi me ngjyrë të zezë e ndërsa në qafë duket qartë një qafore/jakë e kuqe, nën të cilën bie në sy një astar i bardhë i qendisur ose ndoshta bëhet fjalë për qaforen e një veshje të brendshme. Flokët janë të prera shkurt, por në këtë portret dallohen qartë “qafa e fuqishme dhe e përkulur, si e athletëve” dhe “ngjyra (e lëkurës) e bardhë si e derdhur në të kuq të padukshëm”, pikërisht ashtu siç e përshkruan M.Barleti.

Ndërsa, për studiuesin N.Flamuri, një element shumë i rëndësishëm që zbulon portretin origjinal të Gjergj Kastriotit-Skënderbeu, janë edhe vrragat ose shenjat e plagës me topuz të paraqitura në tëmth. Sipas tij, kur shihet mënyra skulpturale e dydimensionale e portretit, që është madje aq e thelluar dhe që e tregon në tëmth varrën (plagën) e topuzit, në syrin e djathtë, atëherë lind pyetja: -E zëmë sikur të ishte shpikje, pse duhej të ishte patjetër ky detaj ashtu si i djegur dhe të pasqyrohej me këmbëngulje nga piktori që ka realizuar këtë portret? (37).

Siç u tha më lart, pjesa më e madhe e biografëve të vonë të Heroit tonë Kombëtar, së bashku me specialistët më të njohur të Historisë së Artit, edhe pse disa prej tyre me mjaft rezerva, ata e kanë pranuar si të mirëqenë faktin se portreti origjinal dhe autentik i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut është pikërisht ai që sot ruhet në “Galleria degli Uffizi”, në Firenze, i punuar nga Gentile Belini, më pas i riprodhuar me besnikëri nga Cristofano Dell’Altissimo si pjesë e koleksionit të pasur të humanistit e shkrimtarit erudit, Paolo Giovio, në Como. Po ashtu, mendohet se është pikërisht ky punim, i cili dëshmon se Gentile Belini ishte i lidhur me “Shkollën e Shqiptarëve” apo “Shkollën e Shën Marisë, Shën Gallo (1442)”, në San Severo, në Venecia, e themeluar nga piktori Vittore Carpaccio (38).Ky portret i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut fillimisht ndodhej në Palazzo Vecchio, që ishte rezidenca e fisnikëve Medici, më pas e transferuan në Palazzo Pitti, ndërsa në vitin 1568, Duka i Toskanës, Cozimo I Medici, urdhëroi ta vendosin në sallën Mappamondo të muzeut Palazzo Vecchio (39). Në vitin 1587, për mungesë hapësire ekspozimi në Villa Medici, Granduka i Toskanës, Ferdinandi I Medici, urdhëroi transferimin e portretit në korridoret monumentale të Galleria degli Uffizi, ku ndodhet aktualisht i ekspozuar dhe i kataloguar si vepër e piktorit fiorentin, Cristofano di Papi Dell’Altissimo.

Në ditët e sotme, ky portret i punuar me një mjeshtëri të rrallë dhe me ngjyra të ndezura, i cili hijeshon shumë kopertina librash e albumesh, kartolina apo banner të ndryshëm dhe që është stampuar nga Banka e Shqipërisë në “Kartmonedhën 5000 lekë”, emetim i vitit 2001, na ndihmon për të krijuar një përshkrim të hollësishëm të tipareve të fytyrës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.

(Kumtesa ime e mbajtur sot në Bülach, Zvicër, gjatë ekspozitës “GJERGJI NË ART”, organizuar nga Shoqata “Gjergj Kastrioti”, Zvicër).

Sokol Paja/

New York, 15 Maj 2025 – Anëtarët e Komitetit Shtetëror për Kultet në Shqipëri z.Servet Gura dhe z.Lirim Neziraj zhvilluan një vizitë në Federatën Pan-Shqiptare të Amerikës Vatra. Ata u pritën nga vatrani legjendar z.Marjan Cubi me 45 vite kontribut për çështjen kombëtare në mërgatën e Amerikës, editori i gazetës Dielli dhe anëtari i kryesisë z.Ilir Cubi. Në fjalën e mirëseardhjes editori shpjegoi për miqtë nga Tirana historinë e Federatës Vatra, të gazetës Dielli, kontributin për atdhe, komunitet dhe komb, veprimtarinë atdhetare të figurave të shquara të Vatrës e Diellit dhe figurave historike të mërgatës së Amerikës që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë kombëtare. Editori u ndal në fazat dhe etapat historike ku Vatra ka ndihmuar specifikisht shtetin shqiptar në fushën diplomatike, ekonomike dhe politike. Z. Ilir Cubi u shpjegoi miqve nga Tirana mbështetjen e Federatës Vatra ndaj shkollave shqipe dhe dhurimet e Abetareve, librave shqip, gazetave Dielli e flamujve kombëtarë për nxënësit shqiptarë. Aktualisht degët e Vatrës në Tampa, Miami, Hartford e Long Island kanë shkollat shqipe duke dhënë kontribut atdhetar, edukativ e kulturor në ruajtjen e gjuhës shqipe dhe identitetit kombëtar në mërgatën e Amerikës. Miqtë nga Tirana vlerësuan rolin e Vatrës si institucion atdhetar me kontribut të spikatur në ruajtjen e trashëgimisë kulturore e gjuhësore shqiptare në emigracionin shqiptar të Amerikës. Z. Gura dhe z. Neziraj gjenden në SHBA në kuadër të disa takimeve me përfaqësues të komuniteteve fetare shqiptare dhe të huaja për të rritur bashkëpunimin dhe për të promovuar harmoninë e vëllazërinë fetare shqiptare e dialogun ndërfetar.

Xhemail Peci/

Ekrem Bardha i takon brezit të atdhetarëve shqiptarë të cilët u larguan nga mëmëdheu të shtrënguar nga rrethanat e kohës, por që nuk ia kthyen shpinën kurrë tokës që i lindi e i rriti. Pa dyshim, një brez mëmëdhetarësh të devotshëm, të cilët ndonëse larg atdheut, i vunë krahët atdheut dhe bën të pamundurën të mundur.

Përveç se është një njeri i dëshmuar i sukseseve të shumta, Ekrem Bardha është para së gjithash e mbi të gjitha, një atdhetar i devotshëm, i cili tërë jetën e tij mendoi, punoi e veproi për çështjen e madhe të kombit, për lirinë dhe demokracinë e tij.

Tek ai mishërohen më mirë se kudo, dashuria e pakufishme për atdheun, përkushtimi i palodhur për kauzën e shenjtë kombëtare si dhe veprimtaria e gjithanshme në shërbim të kësaj kauze. Tek ai shpaloset jo vetëm krenari e të qenunit shqiptar e bir shqiptari, por edhe gatishmëria për t’i shërbyer një misioni sa fisnik po aq edhe bujar, të trashëguar nga të gjithë brezat e atdhetarëve shqiptarë, misionit për ta ribërë Shqipërinë dhe për t’i shërbyer Shqipërisë dhe shqiptarëve, jo vetëm me një devotshmëri të paparë por edhe me një shpresë të gjallë e me një besim të patundur, se triumfi i idealeve kombëtare nuk është thjesht një ëndërr, por një imperativ që koha ua vuri atyre me peshën e viteve mbi supe.

Ekrem Bardha është personaliteti aq i veçantë, që të kujton thënien e njohur se atdheu fillon tek zemra e nënës, tek Lokemadhja me emrin Bule Bardha. Shqipëria fillon tek ajo, sepse Shqipëria merr jetë tek ajo, sepse është ajo që merr forcë dhe zemër nga Shqipëria, sepse është pikërisht ajo që ua mbajti të gjallë kujtimin dhe dashurinë për Shqipërinë të bijve të saj, edhe kur u larguan nga toka mëmë. Pa dyshim një zonjë fisnike, e shquar për dashuri ndaj atdheut dhe njerëzve të tij, por e shquar edhe për shpirtmadhësi e për një qëndresë epike.

Në të vërtetë, shqiptarët e Amerikës kanë një vend nderi, jo vetëm në historinë e shtetformimit të Shqipërisë, por edhe në konsolidimin e këtij shteti e të lirisë së saj.. Jo një herë, me sakrificat e tyre më sublime, me dashurinë e tyre të zjarrtë për atdheun, për gjuhën, për flamurin, për kombin dhe për kulturën shqiptare, ata i dolën zot Shqipërisë dhe fateve të saj. Sa herë që e kërkoi koha, sa herë që i thirri zëri i shenjtë i atdheut, flaka e dashurisë për të morri hov në zemrat e tyre dhe ata u vunë me gjithë qenien në shërbim të rilindjes së një kombi martir, të cilin historia dhe padrejtësitë e saj të shumta e kishin dënuar jashtëzakonisht rëndë. Vëllezërit vatranë, siç do të shprehej profesori erudit Selamn Riza, u bënë kështu flamurtarët e shqiptarizmës së rilindur.

Si në një rastësi mitesh dhe legjendash, Rilindjen e madhe e kishte filluar duke shpalosur Flamurin e Arbërit, bardi i madh Jeronim De Rada, poeti i parë kombëtar, i cili ndonëse Arbërinë matanë detit (siç shpreheshin shpesh arbreshët për mëmëdheun e tyre) e kishte fare pranë, ai e shihte ate vetëm përtej brigjeve të Adriatikut, pa mundur kurrë të shkelte në tokën stërgjyshore!

Po këtë Rilindje, po këtë zjarr, po këtë vrull, po këtë gjakim për ta ribërë Shqipërinë e për t’ia rikthyer lirinë dhe dinjitetin e nëpërkëbur padrejtësisht, në vazhdimësinë e përpjekjeve të parreshtura të të gjithë brezave atdhetarë, në njërin nga aktet finale të tragjedisë së madhe, do t’i jepnin ndihmën e tyre të pakursyer, vulën e përpjekjeve të tyre titanike politike e diplomatike, shqiptarët e Amerikës, të cilët me trup ishin larg-përtej Atlantikut, por me mendje, me zemër dhe me shpirt ishin gjithmonë me Shqipërinë dhe shqiptarët.

Shqiptarët e Amerikës, doemos se na kujtojnë ate që është thënë për Lasgush Poradecin, princin e hirshëm të poezisë shqipe e këngëtarin e hollë të thelpinjve të lirikës shqiptare, se mërgimi është një bekim hyjnor. Prandaj, shqiptarët e Amerikës meritojnë shprehjen e ndjenjave më të thella të mirënjohjes e të respektit pa kufi, për të gjitha ato që kanë bërë për Shqipërinë, për Kosovën dhe për gjithë kombin shqiptar.

Ekrem Bardha është njëri nga ata që me kontributin e tij të jashtëzakonshëm, ka lënë gjurmë dhe ka vënë vulë në përpjekjet e panumërta për ta aktualizuar dhe riaktualizuar çështjen kombëtare shqiptare, e cila ka nënkuptuar çlirimin e Kosovës, si një prej fazave më të rënëdësishme të kësaj lufte.

Ndonëse siç e thotë në librin e tij të pare gtë kujtimeve, Larg dhe Pranë Shqipërisë, sfidat ishin të panumërta, vetëm një përpjekje kolosale, vetëm një dashuri e madhe e me një zjarr të shenjtë për atdheun, vetëm një besim i patundur, iu bë dritë në një mision sa të rrallë po aq edhe fisnik.

Po të lexosh me vëmendje kujtimet e tij, po të ndalesh në detajet e këtyre kujtimeve, po të analizosh personazhet dhe ngjarjet e tyre, po të kundrosh nëpërmes tyre rrugën që kaluar jo vetëm një brezni por edhe një komb i tërë, po të shikosh dokumentet dhe letërkëmbimet në shërbim të lirisë së Kosovës, po të analizosh sfidat e shumta të trajektores së lirisë së shumëpritur, po të nënvizosh takimet dhe bisedat e shumta me përfaqësuesit kryesorë të politikës amerikane, nuk është e vështirë për të kuptuar se lajtmotiv i një njeriu bëhet e vërteta, mision i shenjtë bëhet liria, vizion i papërsëritshëm bëhet ardhmëria e kombit të tij.

Ai vepron me krenari por flet me modesti për të bëmat e tij, ai shpalos jo vetëm fisnikërinë e tij të origjinës nga dera e madhe e Konicës, por njëkohësisht edhe bujarinë dhe shpirtmadhësinë e njerëzve që krenarinë e vejnë mbi lumturinë, çështjen kombëtare përmbi interest personale.

Të brumosur me ndjenjën e atdhedashurisë, të gatuar me dashurinë për vëllazërinë gjithëshqiptare, ata rendin pas një njeriu që shndrohet në një pishtar drite e atdhedashurie: Sulo Bardha, Sulo Komica. Është i ati i Ekrem Bardhës, një mishërim drite, bujarie e fisniëria. Por jo më pak edhe Bule Bardha: ‘Përkulur mbi makinë, ajo qepte deri natëm vonë për të mbaruar porositë e grave nga fshatrat rreth e rrotull, Podë, Shalës, Gërmenj. Gumëzhitja e makinës ishte si një ninulë që na vinte në gjumë.’

Në mes të një realitieti të hidhur e mes ndeshtrashash të shumta, shpalosen ndjenjat e mëdha njerëzore, dashuria për Radanin-fshatin e lindjes, malli për erën ledhatare të Leskovikut, krenaria për kolonjërat trima patriotë e të mençur, për të bëmat e njërit prej levendve të lirisë së Shqipërisë-Zylyftar Poda ‘një nga kapedanët e Ali Pashë Tepelenës’, si dhe për trimëritë e luftëtarit të paepur Gani Butka:

‘Këngët, së bashku me ngjarjet që rrëfesheshin për burrat e dëgjuar të Kolonjës, Leskovikut dhe Dangëllisë, që nga vëllezërit Frashëri, Petro Nini Luarasi, Themistokli Gërmenji, Zalo Prodani, Sali Butka, dëshmonin se njerëzit i kujtonin me mirënjohje të gjithë ata që ishin përpjekur për të mirën e mëmëdheut.’

Shpalosen kështu faqe krenari e lavdie, faqe atdhedashurie por edhe faqet e një tragjedie që lanë flakët e luftës Italo-Greke, si edhe të çarjes së madhe të dy kampeve shqiptare gjatë Luftës së Dytë Botërore. Vërehet qartë zemër-klithja e autorit për luftën vëllavrasëse e të pakuptimtë, pasojat e së cilës fatkeqësisht ndihen edhe sot në politikën dhe barikadimet shqiptare në kampe të ndryshme ideologjike.

Parakalojnë në kujtime të thadruara bukur Butkallinjtë: Gani Butka, Safet Butka e Sali Butka, Mumtaz Kokolari – i derës atdhetare të Kokolarëve, por me një gdhendje të rrallë edhe Dervish Hajdar Ramolli, si njeri i Zotit me një shembëlltyre të rralë homerike. Djalin e tij, Xhevdetin-ballist, siç thekson në kujtimet e tij z. Bardha, e kishin vrarë partizanët, dhe kur turma thërriste vazhdimisht për hakmarrje, një ndërgjegje e kulluar kombëtare shqiptare ngritet në lartësitë e Baba-Tomorrit:

‘Pikërisht atë çast doli në krye të varrit Dervish Hajdar Ramolli. Ai tha: Mos zini në gojë hakmarrje, se lëndoni Zotin dhe mua. Për djalin tim nuk dua as t’i vejë gjak nga hundët ndonjerit, kushdo qoftë. Djalin ia kam falur Shqipërisë. E pat kët fat im bir, por nuk dua të vriten të rinj të tjerë për shkak të tij.

Qëndrimi burrëror, me të cilin përballoi humbjet e të birit, dhe fjalët e tij prej njeriu të shenjtë, lanë mbresa të thella tek të gjithë pjesëmarrësit në varrim. Fjalët e tij të urta u përhapën në krahinën e Leskovikut dhe të Kolonjës si balsam, edhe pse ajo vrasje pa kuptim i kishte acaruar të gjithë.’

Jo më pak madhështore del edhe portreti i nacionalistit të ndershëm Kaja Vasha, një figureë e veçantë si Kajo Babjeni, por edhe ajo e nënës së Petrit Shehut, e cila nuk lë derë pa trokitur që dënimin me pushkatim për Kajon, ta kthenet me dënim të përjetshëm, në këmbim të faktit se ai ia kishte ‘shpëtuar djalin e saj partizan nga vdekja.’

Nga ky prizëm, autori nxjerr konkluzionin që e përshkon jo vetëm librin por edhe gjithë jetën e tij: ‘Po të kishte pasur Shqipëria më shumë burra të tillë nga të dyja krahët, sot do të ishim ndryshe.’

Ky është lajtmotivi që ka Ekrem Bardha. Lajtmotivi i faljes, i paqes dhe i bashkimit, në vend të hakmarrjes dhe ndasive dhe mërive të pakuptimta. Me një lajtmotiv të tillë, ai i flet jo vetëm kujtesë historike por edhe ndërgjegjës kombëtare. I vetëdijshëm se kombi ka aq shumë nevojë të mbyllen plagët tona, siç do të shprehej Lumo Skëndo (Mit’hat Frashëri), Ekrem Bardha është rreshtuar drejt dhe ka mbajtur qëndrimin parimor për të përafruar e për të përbashkuar radhët e vëllazërisë gjithëshqiptare, sepse siç do të shprehej Ernest Koliqi, vetëm dashuria për Shqipërinë shumëfishon forcat e saj.

Gjithsesi, përmes shembëlltyrave epike të njerëzve të tillë, veçmas përmes figurës së nënës (si Buleja e si nëna e Petrit Shehut), ngriten lart virtytet dhe tiparet më sublime të një kombi të lashtë e fisnik.

Në veprimatrinë e tij të shumanshme, të vurllshme e të bujshme atdhetare, Ekrem Bardha priret nga parimi i së vërtetës, nga parimi i faljes e i bashkimit, si dhe nga parimi i madh moral e intelektual se: ‘Nëse heshtim ne, hesht e vërteta’(në librin e tij të dytë me kujtime, E Vërteta, Pavarësia e Kosovës, Amerika dhe Diaspora) , pra nga parimi i ndërgjegjësimit kombëtar shqiptar; ashtu siç e ka thenë edhe kolosi i mendimit dhe veprimit romantim europian, Viktor Hygo: ‘E vërteta, e drejat dhe liria: ja kush është Perëndia!’

E sintagma Shqiptarët e Amerikës, na bën sa krenarë po aq edhe kontribon në rizgjimin kombëtar, sepse kjo sintagmë dhe këta bashkatdhetarë të cilët e kanë mbajtur për më shumë se një shekull të gjallë zjarrin e shenjtë të atdhdashurisë, na përkujton se ndaj nesh shekujt janë treguar mjaft tinzarë, prandaj siç e ka theksuar poeti i hymnit kombëtar Asdreni, vetë të përbashkuar do të jemi të denjët e një dite që patjetër se do të vijë, të denjët e drite që patjetër se do të gdhijë.

Shqiptarët e Amerikës, që nga brezi i princit të gjuhës shqipe Faik Konicës, e deri tek brezi i Ekrem Bardhës, ka pasur vetëm një mision, vetëm një mision, të cilin e ka shpalosur Konica në mermerin më monumental të flatrave të fjalës shqipe: përparimin dhe qytetërimin e Shqipërisë, siç e ka pasur ajo dikur në kohët e Ilirisë.

Kjo thirrje drite dhe shprese ka një sfond legjende. E po në këtë sfond një njeri, si nëpër mitet dhe legjendat, hyn dhe del në portat e mëdha të diplomacisë e të politikës amerikane, duke takuar si askush më parë, të shtatë presidentët e saj. Sërish, një bardhësi legjende dhe një bekim i një nëne për të mos e harruar atdheun kurrë, një testament prej breznive orëmira që na la Lokemadhja Bule Bardha.

Le të jetë pra ky rast solemn, i Ditëlindjes së 92-të të Zotit Ekrem Bardha, një rast i veçantë i një kënaqësie dhe i një krenarie të rrallë, i shprehjes së urimeve më të përzemërta, të respektit më të thellë, të mirënjohjes pa kufi si dhe i konsiderateve më të larta, me të cilat kemi nderin të jemi, duke i dëshiruar shëndet, suksese, gëzime, mbarësi, mirësi e lumturi: pa kufi!

Ashtu siç na ka mësuar poeti tjetër kombëtar Naimi i Frashëllinjve, i cili sa bukur ka thënë, që e pastë bekimin aty ku ka rënë:

Ua paçim për jetë hua!

Juve, shume i nderuar Zoti Bardha, si dhe brezit tuaj mëmëdhetar, vëllezërve tanë dhe motrave tona përtej Atlantiku, në krenarinë e tyre të ligjshme të të qenunit shqiptarë e bij dhe bija shqiptarësh!