Nga Ndriçim Kulla/

Përtej fushës së albanologjisë, së historisë së Shqipërisë dhe dokumentimit kapilar të saj, padyshim vlera më e çmuar që At Zef Valentini i ka lënë kulturës sonë, janë kritikat e një niveli elitar që ai ka dhuruar për figurat më të mëdha letrare të Shqipërisë së asaj kohe. Kështu, në këtë panoramë recensionesh e artikujsh për De Radën dhe Zef Sqiroin, për Koliqin apo Mjedën, paraqiten madhështore sprovat e tij mbi Fishtën, me anë të të cilave autori mëton të gjejë çelësat për të hapur thesarin e poezisë fishtjane, e të kryeveprës së tij “Lahuta e Malcis”. Madje admirimi i tij për këtë vepër, e nxiti Valentinin të luftonte shpesh edhe për rehabilitimin e figurës së poetit. Në një shkrim të rëndësishëm te “Shejzat” e vitit 1962, Valentini shkruan: “S’ka grimë dyshimi që qëllimi i poemës ishte ekzaltimi shpirtëror dhe patriotik i shqiptarëve, e nga ana tjetër, s’ka pikë dyshimi se ajo, duke u botuar përpara viteve të kryengritjes kombëtare, arriti të kontribuojë fuqishëm në shpërhapjen dhe lartimin, të paktën në Shqipërinë e Veriut, të heroizmit të shqiptarëve.

Dy këngët e para të poemës të botuara si pjesë më vete, qenë një ngjarje e madhe dhe e vërtetë kombëtare. Rapsodët e fiseve krenare të malësorëve, gjithmonë në luftë me sundimin turk, i mësuan ato përmendësh prej famullitarëve të tyre françeskanë, duke i bërë kështu pjesë të repertorit të vet. Ja, pse Fishta u shndërrua në Tirteun e fushatave më të fundit për pavarësinë kombëtare. Kështu që nuk mund të kemi grimë dyshimi në sentimente patriotike të poetit, edhe pse sot në Shqipëri ende është e “ndaluar” të flitet ashtu siç duhej të flitej për ta rehabilituar plotësisht atë. Dhe që prej vendosjes së regjimit komunist e deri tani, ai ende është njëri prej autorëve të dënuar me ostracizmin e heshtjes. Dhe i vetmi fakt për këtë gjë jepet pranimi nga ana e tij e emërimit si Akademik i Italisë apo mos vallë pse direktiva e tij politike e yshte të parapëlqente për Shqipërinë, të shtrënguar asokohe për të gjetur mbrojtje, një mbrojtje perëndimore më shumë se sa një mbrojtje shumë më të rrezikshme sllave. Në një kohë që edhe jo pak të tjerë mundën të përshtaten si ai, por nuk u mohuan a mënjanuan; dhe e kundërta, shumë të tjerë të mohuar nga ky regjim, qenë në realitet kundërshtarë të paepur të bashkimit me Italinë.

E kush vallë mund ta shpjegojë këtë mister motivesh të errëta e kontradiktore mbi këtë personalitet të shquar të kombit tonë. Në një shkrim të vitit 1965 me titull “Aventura e shpirtit në historinë politike të Shqipërisë”, Valentini u përpoq ta kujtonte dhe interpretonte situatën dhe zhvillimet e një periudhe të tillë. “Në regjimin e atëhershëm të Shqipërisë, shpjegon ai, mund të thuhet se nga pikëpamja politike, ekzistonin tre lloj kategori njerëzish: praktikuesit trashamanë të një politike të pushtimeve imperiale; italianët e sinqertë e miq të Shqipërisë që bashkëndanin idetë me patriotët shqiptarë, miq të Italisë, duke bashkëpunuar për lartësimin e të gjitha vlerave shpirtërore të kombit, e duke shpëtuar – për aq sa ishte e mundur – edhe dinjitetin kombëtar (numri i tyre në vetvete qe i paktë, mirëpo rëndësia, në krahasim me njerëzit e kategorisë së parë, qe shumë më e spikatur, për shkak të posteve të larta që zinin dhe autoritetin që zotëronin); dhe grupi i tretë, ku përfshiheshin krerët më të lartë të politikës italiane (veçanërisht Musolini dhe konti Çiano), të cilët nuk kishin një pozicion të përcaktuar qartë, por hera-herës ndikoheshin ose nga pasioni apo ambicia personale, ose nga një interesim miop për këtë çështje, ose jo shumë rrallë, edhe nga idetë e tyre të madhështisë, që mundet të përdoreshin shumë më mirë në sensin e ekzaltimit të madhështisë së të tjerëve se sa të shtypjes a nënçmimit të tyre.

Praktikisht ndodhte që njerëzit e kategorisë së dytë, shqiptarë dhe italianë, të vepronin sa të palodhur aq edhe aftësisht në shpërhapjen e një koncepti të tillë, natyralisht në mes të një fryme moskuptimi të ngritur në çdo anë. Po tekefundit, ky është fati i shpeshtë i personave mirëkuptues: të gjejnë sa më pak mirëkuptim te të tjerët. Megjithatë, mund të shtohet se ata arritën të fitonin shumë më tepër se sa mund të shpresohej në një situatë të tillë e në një kohë kaq të vështirë si ajo e luftës. E duke u rikthyer te koha dhe vepra e tyre, mua më vjen ndërmend kujtimi magjepsës dhe dramatik i një personazhi të epokës së fundit të historisë antike: Cassiodoros, romanit që duke punuar si sekretar i mbretit barbar Teodoriko, e duke shkruar në emër të tij tekstet e letrave dhe të ligjeve, u jepte atyre një shpirt roman e i bënte të vepronin si një roman. Po njëlloj, edhe në epokën e këtyre njerëzve për të cilët folëm, arrihej me një lehtësi tash të pabesueshme, të bëje dhe gjërat më të pamenduara me hierarkët e asaj kohe, duke u thënë atyre thjesht se kjo do të qe një ide a një iniciativë “vërtet fashiste”, përballë së cilës ata gjendeshin të çarmatosur e lehtësisht entuziastë.

Nuk e di – mes atyre që s’kanë arritur ta provojnë – se sa bindëse është një histori e tillë; megjithatë mbetet i vërtetë fakti se në këto vite sentimenti nacional shqiptar dhe vetë kultura shqiptare dolën të fuqizuara; për këtë do të mjaftonte të listohej bibliografia kulturale e asaj periudhe goxha të shkurtër, e cila barazohej ose dhe e tejkalonte në masë e në cilësi bibliografinë e një periudhe të mëparshme shumë më të gjatë. Gjithsesi, duhet të themi se është një ligj i pandryshueshëm në vlerësimin historik të meritave të veprës së çdo njeriu të një kulture militante, mbajtja parasysh e situatës në të cilën ai u gjend e mundi të zhvillojë veprën e vet. Ngandonjëherë mund të bëhet fjalë për situatën e jashtme, ashtu siç e konsideruam deri këtu; herë të tjera problemi mund të trajtohet nga një situatë e mbrujtur më nga afër prej vetë jetës së kulturës, e aftë kësisoj të kushtëzojë veprën e njeriut të kulturës me akoma dhe më shumë forcë-ngulitje.

Është e vërtetë që një mendimtar autentik duhet të jetë superior mbi rastësitë e rrjedhimisht edhe mbi mentalitetin e kohës, derisa të shndërrohet në një martir të idesë. Por lipset gjithashtu të pohohet edhe fakti se në disa raste pranimi i heshtur i ideve të kohës nuk mund t’i atribuohet gjithmonë dobësisë së mendimit dhe karakterit; ndodh jo rrallë që për dashuri të vetë së vërtetës dhe drejtësisë, e vërteta dhe drejtësia të paraqiten me argumente që i përkasin mentalitetit të kohës dhe ambientit, të mbartur me qëllimin e mirë për ta pranuar këtë të vërtetë dhe të drejtë nisur nga premisat e pohuara nga të gjithë ose të paktën të pohuara në heshtje si argumente ad hominem. Kështu, mund të ndodhë që argumente të tillë t’u zhvillohen të gjithëve si të gabuar e të pavlerë; ose, duke u shpënë shpesh nga të tjerët në rrjedhime ekstreme, të njihen përgjithësisht si të rrezikshëm e të gjykohen lehtësisht fals në çfarëdolloj hipoteze. Mirëpo drejtësia dhe logjika e shëndoshë të ndalojnë të dënosh vetëm për këtë shkak edhe idetë që u mbështetën mbi argumentime të tilla, edhe pse ato mund të mbështeteshin ndryshe; Aq më shumë nevojitet t’i rihet larg dënimit të atyre që i përdorën, si njerëz me qëllime të këqija ose ligdashës, kur rrjedha konstante e jetës flet përkundrazi në favor të tyre.

Disa vite më pas, më 1972, në revistën “Popuj dhe misione”, Valentini do të ndjehej përsëri keq në orvatjen e tij të pashpresë kur shkruante: “E vërteta është se dëshmia e parë e fushatës antifishtjane qe ndikimi i fortë serb në vitet e para të regjimit komunist; E kjo kuptohej qartë, poeti i madh kish luftuar gjithnjë tmerrësisht synimet ekspansioniste sllave. Mirëpo më pas, gjersa u dënua me vdekje triumviri Koçi Xoxe si serbofil, përse vallë nuk mund të rehabilitohet Fishta si serbofon? I dukej e pabesueshme “shqiptarit” të madh se si mund të harrohej kaq shpejt e kaq prerë një trandje e molisje kaq e fortë popullore siç qe ajo e vdekjes së tij, që nëse do të citonim Shantonë në “Kujtimet françeskane” mund të thoshim se “Vdekja e At Fishtës nuk qe vdekja e një kishtari, e nji patrioti apo një poeti cilitdo, nuk qe vdekja e një njeriu zakonisht të famshëm e zakonisht të dashtun që mund të përkujtohet me fjalë të mirë-reshtuara brenda një ligjërate të bukur.

Vdekja e At Fishtës qe një tronditje, një tërmet, një revolucjon. Një tronditje që pat shkundur deri dhe skutat më të thella të zemrave tona; një tërmet që pat qitur për fushë fijet ma t’imta e ma të bukura të ndjenjave tona kombtare; një revolucjon që n’atë çast hutimi e dhimbje pat pështjelluar e turbulluar mbarë ndërtesën e shpirtit tonë”. I dukej absurde studiuesit të rreptë, se si një regjim që deklarohej nacionalist të vazhdonte me po të njëjtën rrugë të mohimit, për një vepër që konsiderohej si “ma i famshmi ditiramb politik i letërsisë shqipe” dhe për një poet që shkoi në varr duke mbajtur të pashlyer betimin e tërë jetës së vet se “nuk ka dashuri të vërtetë të atdheut aty ku nuk njihet a ku përjashtohet a luftohet emri i Zotit; se patriotizmi nuk është as vetëm një instinkt, as vetëm një modë apo zanat; po përkundrazi, se patriotizmi është njohja e atdheut, dashuria e mbi të gjitha shërbimi i atdheut.

E kjo qe vërtet palca e personalitetit të tij, sinteza e gjithë veprimtarisë së këtij njeriu të madh, i cili ende sot vuan ostracizmin tonë. Fishta i hedhur në Drin për shkak të idesë së madhe të tij, i sharë, i dënuar, i censuruar është pranuar, por nuk është rehabilituar. Dimensioni i madh i veprës së tij duhet të shkojë përtej një respekti festiv që shprehet për të me emrin e ndonjë çmimi letrar, ndonjë dite përkujtimore apo ndonjë pjese të thatë letrare që përfshihet tek ndonjë ore mësimi. Rivlerësimi i plotë i veprës së Fishtës sot duhet të kërkojë, të gjejë dhe të zgjojë atë përmasë shpirtërore dhe mendore që kishte pikërisht dhe vepra e tij jashtëzakonisht e madhe.

Sokol Paja/

Long Island, New York, 1 Dhjetor 2024 – Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dega Long Island dhe shkolla shqipe “Gjergj Fishta” festuan me hijeshi e madhështi festën më të rëndësishme të shtetit shqiptar, pavarësinë e shpallur në Vlorë nga Ismail Qemali më 28 Nëntor 1912. Në fjalën e mirëseardhjes kryetari i “Vatrës” Long Island, N.Y. Dr. Paulin Marku u shpjegoi të pranishmëve rëndësinë e aktit të pavarësisë së Shqipërisë në historinë kombëtare dhe rrugëtimin historik e diplomatik të Ismail Qemalit e firmëtarëve të Pavarësisë së Shqipërisë. Rapsodët e komunitetit Prof. Besim Muhadri, Sadri Muriqi e Robert Dakaj emocionuan të pranishmit me këngë patriotike kushtuar Atdheut e flamurit kombëtar. I ardhur te Vatra nga Shqipëria, Prof.Primo Shllaku vlerësoi në fjalën e tij Vatrën dhe mërgatën shqiptaro-amerikane për veprimtaritë e tyre patriotike, bashkimin dhe fuqinë komunitare e kombëtare që vjen prej ruajtjes së traditave kulturore e gjuhës së pastër e të bukur shqipe. Prof. Dr. Luigj Gjoka në fjalën përshëndetëse vlerësoi aktin e pavarësisë si ngjarjen më madhore në historinë kombëtare dhe përpjekjet e shenjta të diplomatëve, intelektualëve, heronjve e luftëtarëve shqiptarë për lirinë, pavarësinë dhe përparimin e Shqipërisë. Poetja nga Kosova, Vlora Ademi, Prof. Besim Muhadri, romancieri Prend Ndoja e studiuesi Hamid Alaj përshëndetën aktivitetin kulturor e patriotik duke theksuar rëndësinë që zë në historinë tonë kombëtare shpallja e Pavarësisë, Nëntori historik i shqiptarëve, organizimet patriotike kushtuar ditës së Flamurit Kombëtar në komunitetin shqiptar në Amerikë, rëndësia e bashkimit të shqiptarëve, bashkëpunimit dhe dashurisë mes tyre për të ruajtur amanetin historik të etërve që themeluan shtetin modern shqiptar dhe trashëgimin ndër breza të vlerave më të çmuara të kombit shqiptar. Themeluesja e shkollës shqipe “Gjergj Fishta” zonja Fabjola Gjinaj prezantoi punën edukative, patriotike dhe kulturore me fëmijët shqiptarë dhe shprehu mirënjohje për prindërit që mbështesin pa kursim shkollën shqipe “Gjergj Fishta”. Festa e flamurit kombëtar në Long Island vazhdoi me aktivitete muzikore dhe recital i nxënësve të shkollës shqipe “Gjergj Fishta” të përgatitur me përkushtim dhe dedikim nga mësuese Fabjola Gjinaj e prezantuar nga Klaudio Turkaj: “Për mëmëdhenë” këndoi Olivia Kokona, “Sa të dua o Shqipëri”- recitoi Ajla Durra, “Atdheu ynë i shtrenjtë” -recitoi Wendi Bilali, “Duaje atdheun tënd” – këndoi Alisia Durra, “Shqipnia” – recitoi Aleks Qepuri, “Nëntori” – recitoi Wendi Bilali, “Valle e Tropojës” – kërcyen nxënësit e shkollës “Gjergj Fishta”, “Gjuha shqipe” – recituan Bojken dhe Era Bajraktari, me vargje të krijuara nga poeti Prend Ndoja recitoi Domenik Shabani, “Zemra rreh për Shqipërinë” – këndoi Emeli Marku, “Për atdheun” – recituan tre vëllezërit Dritëroi, Shqiptari dhe Albin Mulaj, “Gjuha shqipe” – recitoi Alisia Durra, “Ti Shqipëri me jep nder” – recitoi Kamila Marku, “Mora fjalë” – këndoi Uarda Bilali, “Për flamurin” – recitoi Klea Bilali, “Vallja e Pavarësisë” – kërcyen nxënësit e shkollës shqipe “Gjergj Fishta”, “Shqipëri o nëna ime” – këndoi Klea Bilali, “Xhamadani vija-vija” – këndoi Aleks Qepuri, “Vargje për Flamurin Kombëtar” – recitoi Emeli Marku.

Gazetari i përkushtuar i komunitetit shqiptar në Amerikë z.Nazim Salihu “Noli Tv” filmoi aktivitetin kulturor e patriotik duke regjistruar në memorien e komunitetit një aktivitet të shkëlqyer atdhetar.

Sokol Paja/

New York, 30 Nëntor 2024 – Federata Pan-Shqiptare e Amerikës “Vatra” promovoi në Selinë Qëdrore 3 vepra letrare të letërsisë moderne shqiptare “Pesha e padurueshme e pafajësisë” dhe “Nata e qejve” të autorit Prof. Primo Shllaku dhe vëllimin poetik “Katërdhetë e pak” nga poetja Vlora Ademi.

Me pjesëmarrjen e patriotëve shqiptarë në New York, shkrimtarëve të komunitetit, aktivistëve e veprimtarëve, te Nëntori i Pavarësisë, Vatra ka krijuar traditë kulturore e patriotike ku bashkon shqiptarët e mërgatës së Amerikës duke ftuar shkrimtarë të shquar nga Shqipëria, Kosova e trojet etnike në promovimin e vlerave më të larta kombëtare të letërsisë, historisë e kulturës kombëtare. Nën prezantimin e Editorit të Diellit, pas fjalës së mirëseardhjes në emër të Vatrës nga Dr. Pashko Camaj, u mbajt 1 minutë heshtje në nderim të shqiptarit të shquar Sami Repishti e shkrimtarit Agim Dëshnica ndarë nga jeta pak ditë më parë.

Poetja Vlora Ademi në fjalën e saj diskutoi rreth historisë së Federatës Vatra e personaliteteve shqiptare të Amerikës dhe shpalosi detaje emocionuese të fillesave të saj në letërsi me mbështetjen e Prof. Primo Shllakut dhe interpretoi një poezi prej librit që emocionoi të gjithë të pranishmit. Prof. Primo Shllaku në diskutimin e tij theksoi se Vatra është Ambasadë shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Z.Shllaku vlerësoi kontributin e Vatrës dhe shqiptarëve të Amerikës në çështjen kombëtare me organizimet e tyre masive dhe lidhjen e fuqishme ndërmjet tyre. “Në Shqipëri sot ka një letërsi ku në qendër është njeriu, një letërsi antropocentriste. Sot shkruhet një letërsi ku njeriu shfaqet me ankthet ekzistenciale, probleme të historisë dhe identitetit kombëtar” tha Prof. Shllaku.

“Ikja e Shqiptarëve nga Shqipëria është një hemorragji e tmerrshme sipas Prof. Shllakut. “Ikja e ajkës e dijes e intelektualëve sjellë shkërmoqjen e shoqërisë. Është e dhimbshme heshtja dhe mos reagimi i askujt ndaj ikjes së shqiptarëve, analizoi Prof. Shllaku. Shqiptarët e Amerikës kanë dhënë kontribute të lavdishme të historisë kombëtare si mbrojtja ndaj kufijve të Shqipërisë së Jugut më 1920 dhe batalioni Atlantiku në luftën e Kosovës dhe se shqiptarët janë një popull shumë i zgjuar që e kanë domosdoshmëri ruajtjen e gjuhës shqipe dhe trashëgimisë kulturore, porositi Prof. Primo Shllaku. Në bisedën e gjatë e tërheqëse me të pranishmit Prof. Primo Shllaku trajtoi probleme të individit, shtetit, demokracisë, lirisë, moralit, emigracionit e dilemës ekzistenciale të shqiptarëve. Gazetari e diplomati Virgjil Kule vlerësoi Primo Shllakun si njeri që mendon thellë dhe trajton raportin mes fajësisë dhe pafajësisë universalisht, njeri që trajton një temë universale në letërsinë shqiptare.

Zonja Mimoza Ferraj Kule theksoi në fjalën e saj se diaspora është reflektim dhe atdheu është pasqyra jonë. Diaspora shqiptare është reflektim i vlerave më të mira shqiptare. Diaspora shqiptare pasuron shtetin, kombin dhe shoqërinë shqiptare. Atdheu ynë ka historisë të dhimbshme, theksoi ndër të tjera zonja Mimoza Ferraj Kule. Shkrimtari Mëhill Velaj recitoi një poezi të poetes Vlora Ademi ndërsa Ramadan Gashi pyeti për hapat e katarsisit kombëtar, ndërsa Shllaku u përgjigj se nuk ka ekuilbra të brendshëm mes shoqërisë dhe shtetit dhe duhet theksuar nevoja e shqiptarëve për të parë nga Perëndimi e jo nga Lindja. Muhamet Omari pyeti rreth komunizmit ideologjik dhe dominimin në politikë e ekonomi,, ndërsa Prof. Shllaku theksoi se politika sakatoi marrëdhënien e individit me pronën, shkallmoi lidhjen e shqiptarëve me tokën.

Gjuhëtarja Mjaftime Brati vlerësoi kontributin e autorëve në letërsi dhe mjedisin kulturor shqiptar. Ceremonia e promovimit u mbyll me nënshkrimin e librave prej autorëve dhe biseda të ngrohta e vëllazërore rreth çështjeve që shqetësojnë kombin e komunitetin shqiptar. Një promovim mbresëlënës në selinë e shenjtë kombëtare të Vatrës e cila udhëheq prej më shumë se 1 shekull e 1 dekadë veprimtarinë atdhetare, kulturore e patriotike në mërgatën e Amerikës.

Prof. Dr. Romeo Gurakuqi

Pjesa e dytë…

Fondata “Skanderbeg”-

(Instituti i Studimeve Shqiptare – Rrethi Italo-Shqiptar “Skanderbeg”)

Një nga ngjarjet më të rëndësishme në jetën shkencore në Shqipëri pas stabilizimit të pushtimit, gjatë vitit 1940, ka qenë themelimi i “Fondacionit Skanderbeg”, i përbërë nga dy seksione: Instituti i Studimeve Shqiptare dhe Rrethi Italo-shqiptar “Skanderbeg”. Fondata dhe seksionet përbërëse mund të konsiderohen si pjesë e “arkitekturës institucionale” shkencore dhe kulturore që italianët krijuan në Shqipëri, në mbështetje të politikës së tyre të lejimit të zhvillimit të patriotizmit ideal tradicional dhe nxitjes së studimeve albanologjike për të kamufluar politikat ekspansioniste, por që u shfrytëzua maksimalisht nga njerëzit e kulturës shqiptare, për t’i dhënë një nxitje të mëtejshme, sa mundeshin, pa veshje fashiste, studimeve shkencore, të arsimit e kulturës shqiptare dhe promovimit së jetës intelektuale. Duhet të kujtojmë se aktiviteti shkencor, botues, studiues që ndërmori ky institucion, ka qenë ndër më të rëndësishmit dhe me një impakt shumë të madh e themelvënës për arsimin, shkencën shqiptare, standardizimin e terminologjisë në administratë, programimin e formimit të nxënësve, krijimin e korpusit të dokumentacionit për Ministrinë e Jashtme Shqiptare për çdo konferencë paqeje të pas luftës. 

Ministria e Arsimit e drejtuar nga Koliqi, nga një organ i tipit vetëm administrativ, u shndërrua në një organ programues, shtytës, nxitës i tërë kulturës kombëtare, vatër edhe për nisma kulturore private, njëkohësisht duke funksionuar si asnjëherë më parë, edhe si organ largpamës administrativ. 

Ernest Koliqi qëndroi për dy vjet ministër i arsimit, më pak se dy vjet në kryesi të Institutit të Studimeve Shqiptare Tiranë dhe Qendrës së Studimeve për Shqipërinë në Romë dhe më pak se gjysëm viti në presidencë të Dhomës së Deputetëve. Ernest Koliqi Ministër i Arsimit, mori si bashkëpunëtorë të tij njerëzit dhe shkrimtarët më në zë, (e papërsëritshme deri më tani në dikasterin e arsimit shqiptar) dhe së bashku me ata filloi hartimin dhe botimin e teksteve shkollore, që ende sot janë shembuj të çmueshëm, pse jo edhe të paarritshëm nga pikëpamja pedagogjiko-shkencore e kombëtare.  Sapo mori drejtimin Institutit të Studimeve Shqiptare dhe Rrethit Italo-Shqiptar “Skanderbeg”, Ernest Koliqi u propozoi autoriteteve politike vendimarrëse që t’i jepej një tjetër jetë institucionit, në mënyrë që fondata të shndërrohej në qendrën tërheqëse të shqiptarëve dhe italianëve në kryeqytet. 

Për të parën herë u botua Historia e Letërsisë Shqiptare në dy vëllime: “Shkrimtarët Shqiptarë”, e redaktuar gjegjësisht nga Namik Resuli dhe Karl Gurakuqi, ky i fundit dora e djathtë e ministrit. Nën kujdesin e Koliqit një komision i përbërë nga Aleksandër Xhuvani, Karl Gurakuqi, Kolë Kamsi dhe Eqerem Çabej, grumbulloi, përpiloi lëndën e të parës antologji, që u botua në vitin 1943 me titullin “Bota Shqiptare”. Për procesin e përpilimit të teksteve Ministri e Arsimit thirri nga Piana degli Albanesi, Profesorin arbëresh Gaetan Petrotën. Dikasteri i Arsimit i dha nji hov të madh studimit dhe mbledhjes së folklorit, ndërmarrje që është e mishëruar në vijimin e botimit të shumëvëllimëshit “Visaret e Kombit”. -Kolë Kamsi, Karl Gurakuqi hartuan “Te praku i jetës” libër leximi, për klasën e parë dhe të dytë të shkollës së mesme, tekst shtetëror, Tiranë, 1940; -po ashtu, Kolë Kamsi, Karl Gurakuqi botuan “Rreze Drite” (1941) për klasën e tretë dhe të katërt të shkollës së mesme, tekst shtetëror; Në këtë varg bën pjesë “Fjalorthi” i përpiluar nga Dom Nikollë Gazulli, që përmban 5000 fjalë të rralla nga veriu i Shqipërisë dhe që është i pari fjalor përshkrues e normativ i gjuhës shqipe. Siç e trajtuam më lart, në vitin 1940 Koliqi organizoi në Tiranë Kongresin e Studimeve Shqiptare. Nga ky kongres lindi Instituti i Studimeve Shqiptare me qendër në Tiranë, dhe pranë këtij u themelua edhe Biblioteka Albanologjike dhe Muzeu Etnologjik. Në funksion të edukimit u themelua fondacioni kulturor “Skanderbeg”. Në përbërje të Fondacionit “Skanderbeg” ka qenë edhe Rrethi (Klubi) Italo-Shqiptar “Skenderbeu”, pikëtakimi i kulturës shqiptare me atë arbëreshe.

Instituti i themeluar nga Koliqi vijoi punën në atë drejtim të përcaktuar nga ai edhe në përiudhën pas shtatorit 1943 dhe gjatë vitit 1944. Emri i këtij institucioni në vitin 1944 u shndërruar në Instituti Shqiptar për Studime dhe Arte.

Përsa i përket çështjeve që lidheshin me Kosovën, Instituti e koordinoi veprimtarinë, në bashkëpunim me entet dhe me Lidhjen e Dytë të Prizrenit me këto pikësynime: 1. Vlerat e Kosovës në të kaluemen dhe në të tashmën; 2 Landa e vlefshme për diftojsin – monografi të Shqipnis; 3. Ndihmesë për Fjalorin e Botës Shqiptare; 4. Bashkëpunim me anë të nji komisioni për mbledhjen e landës së posaçme që dëshmon për të drejtat t’ona etnike mbi Kosovën. 

Me 11 maj 1944, Patër Anton Harapi i drejtoi një shkresë Kryesisë së Këshillit të Ministrave, në të cilen e informon mbi aktivitetin e Institutit, në kushtet e vështira ekonomike që po kalonte shteti, në rrjedhën e ngjarjeve ushtarake të vitit 1944, duke kufizuar shpenzimet në 5 kapituj, por duke shtuar dy kapituj me rëndësi kombëtare, që lidheshin me përgatitjen e bazës dokumentare dhe argumentuese për diplomacinë e shtetit, kur lufta të përfundonte dhe rendi i ri politik europian do të shtrohej për diskutim mes fuqive fituese. Ndër kapitujt e shtuar ishin: 1-Monografia –Guidë Shqipnija, një vëllim që konsiderohej i domosdoshëm për t’u përgatitur, për ta pasur me vehte, një dergatë e ardhshme diplomatike që do të mbronte çështjen kombëtare. Kjo monografi do të ishte e pajisur me dokumente të papërgënjështrueshme mbi të drejtat etnike shqiptare si racë dhe si komb. 2.- Veprim për Studime mbi Kosovën, që ishte një program shkencor dhe kombëtar njëkohësisht. 3- Fjalori i Botës Shqiptare (për të cilin po zhvilloheshin punimet përgatitore dhe që ishte në thelb një fjalor historik i së shkuarës, si komb dhe si racë. Këto vepra në tërësi, konceptoheshin nga drejtimi i institutit me një rëndësi të posaçme për pohimin e të drejtave kombëtare shqiptare kundrejt botës. Në këtë kuadër përfshihen edhe vendimet që mori Komisioni i Gjuhësisë dhe i Etnografisë për përktimin e veprave shkencore që flisnin për Shqipërinë.

Kosova ishte në kulmin e synimeve dhe sulmeve për rimarrje nga ana e të dyja forcave politike rivale në Serbi në verën e vitit 1944. Vetë Shqipëria ishte në kulmin e kaosit, ndërkohë, në një ndërtesë në Tiranë, dhe dhjetra studio të improvizuara në shtëpitë private, burrat më të ditur të kombit i paraprinin historisë me punën e tyre të vyer. Ata nuk e ndërprenë në asnjë çast punën edhe kur krismat degjoheshin në Bulevardin kryesor të kryeqytetit, si besnikë të shtetit dhe kombit deri në fund, kur forcat e errësirës do të mbulonin Tiranën, Shkodrën dhe Korçën, etj., me gjak. Punimet e Seksionit “Kosova” nisën në kulmin e luftës, me 8 qershor 1944 dhe kanë marrë fund me 6 tetor 1944. Puna e këtij seksioni ka synue kryesisht përpilimin e një dokumentari historik-statistikor mbi Kosovën si dhe mbledhje dokumentesh ndër arkiva të ndryshme rreth po kësaj çështjeje. Seksioni “Kosova” ishte i përbërë prej studiuesish të çështjeve etnike shqiptare dhe prej intelektualësh të Kosovës. Qellimi i këtij seksioni dhe i Komisionit gjegjës ishte mbledhja e lëndës dhe e dokumentave mbi çështje historike, ekonomike, artistike, shkencore dhe përgjithësisht kulturore, që kishin të bënin me Kosovën dhe viset e tjera të Shqipërisë Etnike. Puna e Seksionit ishte konceptuar nga ideatorët që të bëhej përmes një bashkëpunimi sa më të ngushtë me të gjithë entet dhe privatët që zotëronin një kompetencë ditunore në degët e shkencës të lidhura me studimin e Kosovës dhe viseve shqiptare të integruara rishtazi në shtet. Profesori i kimisë dhe shkencave të natyrës pranë Liceut Kombëtar “Gjergj Fishta” në Shkodër, dr. Injac Gj. Ndojaj, që ishte edhe korrespondent i Institutit, i kërkoi autoritetit drejtues të institucionit, që në kuadrin e nismës për mbrojtjen edhe intelektuale të etnicitetit shqiptar të Kosovës, të themelohej një Komision, i cili do të shkonte në Kosovë për të kryer matje e rivelacione bio- antropometrike. Ky komision do të duhej të përbëhej prej dy studiuesash të shkencave natyrore, me të cilët zëvëndësoheshin antropologët e specializuem që mungojshin në Shqipëri, dy mjekë, një historiano-gjeograf, një linguist ose entolog dhe një alpinist udhëheqës. Propozimi i bazuar mbi qasje e studimit antropologjik të etnicitetit, synonte të vertëtonte, se banorët e Kosovës ishin historikisht dhe në pikëpamje prejardhjes fizike, shqiptarë. Koha e shkurtër në dispozicion dhe rrethanat e pasigurta, me sa kuptohet nuk e kanë mundësuar shqyrtimin e këtij propozimi dhe ngritjen e Komisionit. Ndërkohë, profesor Avni Zajmi mori nismën me hartue nji vepër mbi Kosovën, duke përfshirë në përmbajtjen e saj, të gjitha lëvizjet e zhvilluara nga Qeveria qendrore nepërmjet dikastereve dhe drejtorive të përgjithshme, si nga pikëpamja administrative ashtu edhe nga pikëpamjet kulturore, arsimore, ekonomike, etj. , që nga data e bashkimit të Kosovës me Shqipninë e vitit 1913. 

Kështu, puna e anëtarëve të Institutit vijoi deri në ditët kur “gjendja luftarake botnore, përgjithësisht, e për Shqipní veçanisht, po bâhej gjithnjì mâ e turbulltë. Në vendin t’onë nuk e njef qêni të zo’n: vëllavrasja kà fillue me bâ viktímat e veta, njerzit vriten pá mëshirë nepër rruga, nepër kafe, nepër shtëpija e kudo; qeverija nuk ká mâ asnji auktoritet; popullsín e ká kapë tmerí; jetesa bâhet përditë mâ e padurueshme, mungojnë mjetet e gjallimit; parja shqiptare shvleftësohet gjithnji; rrogat paguhen me shum vonesë. Një hije e zezë i ka rá Tiranës. Ditë të mjerueshme e presín Shqipnín e shkretë. Jeta e çdonjênit ásht në fije të pênit; ngrìhesh në mëngjes pá dijtë se ngrysesh; gjíndja âsht mbyllë mbrenda nga frìga se han ndonji plumb rrugës. Ȃsht e këshillueshme qì t’a lâjë përkohësisht Tiranën për të pritë ditë mâ të mira”. Kështu mesi i muajit shtator, tetori dhe nëntor 1944, është koha e dezintegrimit tërësor të shtetit, administratës dhe institucioneve civile të vendit, tërheqjes, largimit ose fshehjes nga raprezaljet e të gjithë anëtarëve të Institutit Shqiptar për Studime e Arte. Ata morën rrugë të ndryshme. Një pjesë, kush ia arriti të kuptonte dhe e pati mundësinë, u largua nga Shqipëria drejt emigrimit politik. Pjesa që mbeti në Shqipëri priti në dorëzim fatin që do t’i caktonte diktatori i ri, që zbriti nga malet e Jugut në Tiranë. Institucioni u dezintegrua dhe puna shkencore e disa brezave, ose u sekuestrua, ose u asgjësua, ose u fshi nga autorësia, u pervetësua nga ekipet e reja që u instaluan në kryeqytet pas 17 nëntorit 1944.

Një moment madhështor krenarie për të gjithë shqiptarët është përpjekja e paepur e Koliqit për të shpëtuar Norbert Joklin nga kthetrat hitleriane. Kjo përpjekje është tregues i shkallës së lartë të pavarësisë administrative dhe distancës së largët të Koliqit nga “sunduesat e kohës”. Shkresa e mëposhtme është vetëm një prej përpjekjeve të njohura të personalitetit shkodran, në një kohë qe ende nuk dimë me saktësi përpjekjet e tjera të bëra nga autori në nivelet më të larta zyrtare, të cilat nuk arritën t’ia shpëtonin jetën albanologut më të madh të kohës dhe të ruanin dorëshkrimet e tij të pabotuara me vlera të paçmueshme për vendin tonë. Përpjekja e Koliqit për shpëtimin e Norbert Jokl i bashkëngjitet një përpjekje të mahershme të  bamun prej At Gjergj Fishtës. Gjergj Fishta e kishte propozuar Joklin në Romë, për të qënë pjesë e rëndësishme udhëheqëse e aktivitetit shkencor albanologjik në Tiranë, ndërsa Jakomonit, me 23 shtator 1939, i kishte drejtuar kërkesën për sjelljen e tij shpëtuese në Shqipëri

Vepra tjetër e madhe e Koliqit ishte shkollimi masiv i rinisë në universitetet italiane. A mund të ketë vepër më të mirë se sa shkollimi universitar i gjithë rinisë së gjimnazeve shqiptare në Itali? Këtë e realizoi Koliqi dhe rrethi i tij formativ, natyrisht me mbështetjen e madhe që ai kishte nga Mëkëmbësi Jakomoni dhe me autoritetin e padiskutueshëm që ai gëzonte brenda qeverisë shqiptare dhe asaj italiane të asaj kohe absurdesh të pamendueshme.

Interesant është fakti se në dhënien e bursave nuk është ndjekur ndonjë parim i përzgjedhjes dhe preferencës politike të kandidatëve. Këtë e themi prej faktit se në listat që kemi pasur rastin të shqyrtojmë gjejmë emra shumë të njohur më vonë, nga të gjithë përkatësitë politike të kohës: nga pjesëtarë të familjeve që mbështeten regjimin e ri, indiferentë, antifashistë deri dhe komunistë që në të ardhmen do të bëhen anëtarë të KQ të PPSH dhe pjesë e institucioneve politike dhe të propagandës. Kjo nuk do të thotë se regjimi në Itali nuk krijoi një sistem survejimi për të gjithë kontigjentin studentor. Nga dokumentacioni në dispozicion mund të themi se kjo mbikqyrje ka ekzistuar dhe ka qenë mjaft e shtrirë, por gjithsesi ajo rezulton sipërfaqësore dhe më së shumti informative se sa reaguese dhe ndëshkuese.

Dr. Genti Kruja/

Haxhi Vehbi Agolli (Dibra) lindi në Dibër të Madhe me 12.03.1867, në një familje të nderuar, në familjen e Agollëve, të njohur për veprimtari fetare dhe atdhetare, ishte djali i Ahmed Efendi Agollit, hoxhë i respektuar, Myfti i Dibrës së Madhe.

Mësimet fillestare dhe ato të mesme i kreu në Dibër, ndërsa studimet e larta në Stamboll, ku përveç studimeve fetare, merrej edhe me veprimtari atdhetare-kombëtare… Ai zotëronte arabishten dhe osmanishten.

Ai jetoi në një kohë kur akoma ishte e freskët Lidhja e Prizrenit. Ai u frymëzua nga libri “Dhe shkronja” e Sami Frashërit. Qyteti i tij, Dibra e Sipërme, aty nga viti 1900 përfshinte 3 fshatra dhe nuk ishte më pak e dëgjuar se qytetet e tjerë si: Shkupi, Prishtina, Tirana, Korça e Preveza, me një popullsi prej 136.000 banorësh.

Cila është veprimtaria e tij për Shqipëri?

Në vitin 1908, mori pjesë në Kongresin e Manastirit…

Në vitin 1909, mori pjesë në Kongresin e Dibrës, ku u zgjodh kryetar i Kongresit…

Në vitin 1912, mori pjesë në Kuvendin e Vlorës, në Ditën e Flamurit, Ditën e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, me 28 Nëntor, ishte përfaqësues i Dibrës…

Në Qeverinë e Parë të Shqipërisë, Haxhi Vehbi Dibra zgjidhet Kryetar i Pleqësisë, zgjidhet edhe nënkryetar i Qeverisë…

Kur Ismail Qemali për ndonjë arsye, mungonte, ishte Haxhi Vehbi Dibra që e zëvendësonte…

Ali Basha-Gjyqi i Nalte i Sheriatit

Në vitin 1913, Qeveria e Përkohshme e Shqipërisë e ngarkon Haxhi Vehbi Dibrën me detyrën e Myftiut të Përgjithshëm të Komunitetit Mysliman Shqiptar të mbarë Shqipërisë…

Në vitin 1916, nuk qe e rastit kur ngarkohet me detyrën e Kryetarit të Gjyqit të Naltë të Sheriatit…

Në vitin 1923, Haxhi Vehbi Dibra u zgjodh Kryetar i Kongresit të Parë të Myslimanëve Shqiptarë, detyrë të cilën e vazhdoi deri në vitin 1929.

Gjatë kësaj kohe Komuniteti Mysliman mori ngjyrë kombëtare dhe zgjidhi shumë probleme. Sistemoi të gjitha pronat e vakëfeve, i evidentoi këto me dokumentacionin përkatës të përpiktë, normalizoi shërbimin fetar në qytete e fshatra, realizoi një varg reformash centralizuese, sidomos në drejtim të vartësisë së faltoreve dhe kuadrove, ai hodhi edhe idenë për formulimin e statutit.

Kongresi xhemi-ati islamie mbledhur ne tirane me 19231- Salim Juniku (jurist)

Komuniteti që fitoi njohjen juridike, filloi të botojë revistën e përmuajshme “Zani i Naltë”. Ai ndikoi në hapjen e “Medresesë së Naltë” në Tiranë. Në këtë mënyrë autoriteti i Komunitetit Mysliman Shqiptar u rrit shumë dhe vendosi lidhje me shumë vende islame. Më 1935 H. Vehbi Dibra shkon për herë të dytë në Qabe, ku u afirmua si një dijetar islam i kohës.

Në vitin 1924, ishte Haxhi Vehbi, ai që e përuroi Medresenë e Naltë në Tiranë…

Përveç këtyre detyrave me shumë rëndësi, me shumë përgjegjësi, Haxhi Vehbi Dibra është marrë edhe me krijimtari.

Ka shkruar, ka botuar shumë punime, studime, krijime e përkthime, që janë botuar në shtypin e kohës, kryesisht në revistën “Zani i Naltë”, që botohej në Tiranë prej muajit tetor 1923 deri në prill 1939…

Dibra ishte një nga komentatorët më të shkëlqyer të Kur’anit në gjuhën shqipe. Këto ligjërata të mbajtura në xhami janë botuar në revistën “Zani i Naltë”. Ndërsa në vitin 1993 botohen të plota në Harper Woods, të Detroitit, në shtetin Michigan, SHBA nga Imam Vehbi Ismaili, nën titullin “Ç’urdhëron Kur’ani?”

Të gjitha cilësitë e teologut islam përsonifikoheshin te Vehbi Dibra, imam dhe haxhi, kryemyfti dhe kryetar senati, vaiz dhe komentator i Kur’anit. Kryesoi dhe drejtoi për vite me radhë teologët më të shquar shqiptarë. Haxhi Vehbiu, me mendimet e tij të larta e progresive, i ftonte njerëzit ta shfrytëzojnë inteligjencien e tyre.

Në komentin që i bënte Haxhi Vehbiu disa citateve Kur’anore thoshte:

“Me zgjedhë të aftin e të meritueshmin dhe me e vu në krye të detyrës, e pastaj ky me veprue e me gjykue me arsye, me drejtësi…”

Në planin politik te Haxhi Vehbiu gjejmë një propagandist të shkëlqyer, që punonte gjithmonë për mbarëvajtjen e kombit e të atdheut. Në unitetin dhe bashkimin e gjithë shqiptarëve shihte të vetmen rrugë për të siguruar të ardhmen tonë. Ai do të thoshte në Kuvendin Kombëtar të Vlorës më 28 nëntor 1912 se “Kristiani e myslimani janë vëllezër shqiptarë të pandarë”. “Armikut të atdheut i pritet hovi e guximi në qoftë se na shef të bashkuar e të lidhur për një qëllim të naltë”. “Naltësimi e përparimi i një vendi varet në sigurimin e qetësisë së brendshme. Atje ku mungon qetësia, nuk mund të përparojë industria, tregtia e burimet e tjera ekonomike që e lumturojnë një popull”.

Vendimi i Kongresit të Parë Mysliman Shqiptar për zgjedhjen e Kryetarit të parë të KMSH-së pas themelimit më 1923, ku me shumicë votash u zgjodh kryemyftiu i Shqipërisë (1912-1923), H. Vehbi Dibra (1867-1937), detyrë që e mbajti deri më 1929.

Si mendimtar dhe bartës i vizionit të islamit ndër shqiptarët, Haxhi Vehbiu kuptoi qartë problemet dhe vështirësitë para të cilave gjendej Komuniteti Mysliman Shqiptar, të cilin ai e kryesonte. Ai kuptoi se islami në Shqipëri duhej t’i hynte një rruge të re për të vazhduar misionin dhe rolin e tij mirëbërës e civilizues në ndërtimin e të ardhmes së atdheut. Ai theksonte se: “Injorancën s’mund ta justifikojmë me pleqërinë tonë, as me mungesën e shkollave në atdheun tonë… pse jemi urdhnue për të studiue deri kur të vdesim, jemi urdhnue me udhtue deri në vendet më të largëta për të studiue”. Sipas tij trashëgimia islame e mbetur prej të parëve duhej të bëhej e vazhdueshme në mënyrë që të barazohej me arritjet moderne, “duke i shtyrë kufijtë e diturisë në horizonte me të largëta se ç’kanë parafytyruar teologët dhe dijetarët e parë të trevave tona”.

Sa herë që fatet e Shqipërisë ishin në rrezik, ai frymëzohej nga porosia e Muhammedit (a.s.) “Dashuria për atdheun është pjesë e besimit”.

Gjithë vepra e Vehbi Efendiut mbetet si një mal në fushën e diturisë dhe kulturës sonë teologjike. Të paharruara e frymëzuese mbeten gjithmonë para nesh vetitë e tij të larta e njerëzore: thjeshtësia, ndershmëria, fisnikëria shpirtërore, dashuria për të renë e për të rinjtë, të cilëve u jepte zemër që po të kishin një shkëndijë, të ndiznin zjarr. Kemi besim se brezat e ardhshëm, në vazhdimësi të mësimeve të fesë do të studiojnë gjithnjë e më thellë veprën e shquar të H. Vehbi Dibrës me mirënjohje dhe nderim të thellë.

Mbas vitit 1880, monarkitë fqinje, si Serbia, Mali i Zi dhe Greqia kërcënonin ekzistencën e shqiptarëve si komb, për të copëtuar trojet e tij të banuara nga shqiptarët. Pikërisht, Vehbi Dibra, duke qenë i ngarkuar me detyrën e Myftiut të Dibrës, i fliste popullit se nderi i atdheut nuk mbrohet vetëm me lutje por edhe me përpjekje dhe sakrifica.

Vehbi Dibra ishte për bashkimin e kombit shqiptar dhe ishte luftëtar i zjarrtë për hapjen e shkollës shqipe me alfabetin e Manastirit. Dhe pikërisht për këtë ai thirri Kongresin e Dibrës (Korrik 1909). Në këtë Kongres morën pjesë 36 delegatë nga të gjitha trevat e banuara nga shqiptarët si: nga Kosova, Ismail Pashaj, Riza Beu, Rexhep Hoxha Myftiu i Dibrës (vëllai i Vehbi Agollit), nga Elbasani ishin delegatë Aqif Pashë Elbasani, Dervish Beu, Myderriz Ali Efendiu etj. Fillimisht, Kongresi zgjodhi për kryetar të tij, Vehbi Dibrën dhe sekretar: Halit Gjirokastritin dhe Islam Selanikun. Vehbi Dibra mbajti një fjalim të zjarrtë teologjik, e filozofik, falë kulturës së gjerë që kishte dhe si orator i mirëfilltë. Në historinë e Shqipërisë, Vëllimi i II, Tiranë 1984, fillon devijimi, që e konsideron këtë Kongres si xhonturk, gjë që nuk është e vërtetë dhe s’i përgjigjet realitetit! Këtë e bazojmë në diskutimet e delegatëve, si dhe në kujtimet e tyre të lëna me shkrim si, Hafiz Ali Korçës, të Kenan Manastirliut etj. që e hedhin poshtë këtë vlerësim që i bën Historia e Shqipërisë. Po t’i referohemi të vërtetës historike, tonin këtij Kongresi ia dhanë shqiptarët, siç pasqyrohet nga vendimet që mori: -Hapja e shkollave fillore dhe të mesme në gjuhën shqipe. -Ndarja e shkollës nga kisha dhe xhamia. -Zhvillimi i ceremonive fetare në gjuhën shqipe. -Njohja e zakoneve nga pushteti në gjuhën shqipe dhe vendosja e rregullit dhe sistemit në ushtri.

Të gjashtë seancat e Kongresit u kthyen në përpjekje të ashpër dhe kjo u duk në fjalimet e Vehbi Dibrës dhe në fjalimet e një pjese nga delegatët si i: Abdyl Ypit, Rexhat Voka, Haxhi Ali Elbasani etj. Pa mbushur akoma dy vjet nga mbyllja e punimeve të Kongresit,

Midis delegatëve për shpalljen e Pavarësisë (28 Nëntor 1912) u nisën në Vlorë, H. Vehbi Dibra bashkë me Hafiz Sherif Langun. I takon Vehbi Efendiut të nxjerrë fetvanë për shqiponjën e zezë dy krenare në mes fushës së kuqe të flamurit. Në kujdesin e Vlorës 28.XI.1912, ndër vendimet e rëndësishme, ishte edhe ai i krijimit të Senatit (Pleqësisë) prej 18 anëtarësh, Kryetar i së cilës u zgjodh Vehbi Dibra, kurse Ismail Qemali u zgjodh kryetar i qeverisë së përkohshme.

Vehbi Dibra për çdo veprim mbështeti Ismail Qemalin. Kur u nis në krye të delegacionit, Ismail Qemali, la në krye të Qeverisë së Përkohshme Vehbi Agollin (Dibrën), i cili nga data 30 mars 1913, për dy muaj rresht kryesoi qeverinë në mbledhjet e saj, madje përballoi lakmitë serbe e malazeze dhe organizoi kryengritje shqiptare në mbrojtje të trojeve, që udhëhiqeshin nga Bajram Curri, Elez Isufi, Hasan Prishtina etj. dhe se mbajtja e tërësisë tokësore mund të bëhet vetëm me armë dhe se kryengritësit patën mbështetjen e qeverisë së përkohshme dhe veçanërisht të Vehbi Dibrës. Këtu le të ndalemi dhe të përmendim fjalët e N. Cirkoveç: “Kryengritja pa ndonjë (fjalë e pakuptueshme) ka mundur ta përgatisë vetë Vehbi Efendiu, nën urdhrin e të cilit janë të gatshëm të ngrihen të gjithë të uriturit! Ai është dhe Shejhul Islami i Shqipërisë. Kryengritja u përhap nga muaji Shtator 1913, por mjerisht kish mungesa në municione dhe armë. (Fjali e pakuptueshme).” Serbët ushtronin terror të paparë. Në lumin Drin nuk shikoje gjë, përveç trupa të pajetë fëmijësh, grash e pleqsh si dhe hi.

Edith Durham këtë terror e përcakton në këtë mënyrë: “Fuqitë e Mëdha po kryejnë një veprim kriminal, duke e shtyrë ardhjen e komisionit të caktimit të kufijve.” Nga ana e tij, Vehbi Dibra e çmonte mjaft rendin, mungesa e të cilit – thoshte ai – sjell anarkinë dhe situata të papëlqyera me të cilat Shqipëria është ndeshur mjaft herë. Vlen të theksohet se pas vitit 1925, Vehbi Dibra i përkushtohet tërësisht punëve të Komunitetit Mysliman dhe u shkëput nga veprimtaria e drejtpërdrejtë politike, sido që deri në frymën e fundit ai pati për moto Fe – Atdhe, këtë binom.

Vehbi Dibra qysh në Marsin e vitit 1920 i drejtohej zyrave të myftinive me një qarkore, tash e tutje të mos përdoren vulat dhe aktet zyrtare në turqisht, por të mbaroni sa më parë një vulë me shqiponjë, duke futur kështu në institucionet fetare simbolin e flamurit tonë kombëtar.

Haxhi Vehbi Dibra u nda nga kjo jetë, kaloi në jetën e vërtetë, me 24 Mars 1937, në moshën 70 vjeçare, duke lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë shqiptare…[1]

Në fjalën e Imzot Vissarionit, kryetar i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, mbajtur me rastin e ceremonisë mortore të Haxhi Vehbi Dibrës, shihet vlerësimi maksimal që i bën lideri ortodoks një lideri mysliman, duke e thënë edhe vetë, se mund të jetë ndoshta rasti i vetëm dhe unikal në botë, sidomos për atë kohë, kur një kryeprift mban një ligjëratë në varrimin e një kryehoxhe:

“Haxhi Vehbiun e kam njoftun si nji nga të parët Kryetarë Shpirtnuer, aj qe i pari që u dha dorën të Krishterëve tue u thanë se e ndjekim, po besimin që na kanë lanë të parët, porse kudo, në jetën tonë, jemi vllazën të pandashëm. Unë sot po e thyej pengesën e mosmarrjevet pjesë, nga ana e jonë, në ceremonina të tilla: na jemi vllazën. Myslimanizmi Shqiptar duhet të jete krenar që pati në gjirin e vet burra si i ndjeri: uroj nga zemra që të vazhdojë të ketë të tillë. Aj po ju len juve, shokë të Klerit Mysliman, idealin e tij qe po forcohet dita ditës: Haxhi Vehbiu asht nga ata që i pjellë rrallë koha, Aj tashti prehet i sigurt se misioni i tij atdhetaro-fetar qindron ndër duer të mira si të juejat.

Haxhi Vehbi Efendi Dibra do të mbesi i pa harruem në Historin e zhvillimit të Sbqipnis së Re edhe në pikpamje tjatër: asht i pari Kryetar i fes Muhamedane në Shqipni i cili tue qenë prej origjinit të Shqipnis s’Epërme, respektohesh dhe simpathizohesh si prej Shqiptarve t’Jugut ma të largtë të Shqipnisë ashtu edhe prej atyne të Veriut ma t’ epërmë si të Krishterë edhe Muhamedanë.

Kohnat, në të cilat jetojë dhe sundojë punët e fes Muhamedane ne Shqipni, ishin kohnat e atyne sëmnndjeve shoqnore që kalojnë të gjithë Kombet kur janë formue rishtas si shtet, dhe personalitetet e ndershëm ose prinjësit e Fes ndodhen në pozitë të vështirë shumë, pse fiset ose Bajraktarët e Kombit janë në përpjekjet e tyne me ba për vehte të parin e fesë për me realizue qëllimin e vet. Sa punë e vështirë, sa punë e madhe asht që të qëndrojë i pari i fesë i pa anshëm, por edhe që t’i bajë të gjithë ta nderojnë e ta duan por edhe të gjithë ta ndigjojnë! Lipset të pranojmë se duhet nji dipllomaci dhe politikë e fortë, nji ideal ose dashuri Atdhetarije e madhe, që vetëm feja e ka ose e jep, me mujtë prinjësi i fesë t’jetë dhe të qëndrojë i patundun. Sa i nalt e sa i math ishte edhe në çdo rast prezantimi miku i Ynë i dashtun Haxhi Vehbi Dibra! Kur ecte, kur bisedonte, kur qëndronte në mes të miqëve dhe misafirve i bante të gjithë pa ndryshim feje ta duan e ta respektojnë; nuk bani kurrë dimagogji as rekllamë, por vetëm detyrën e tij Fetaro-Kombëtare si nji Muhamedan i mirë, por edhe si nji Shqiptarë i mirë, si nji fillosof i zoti i punëve shoqnore; jo se ishte miku i jonë personal, por pse ishte edhe nji njeri i tillë, edhe neve e pamë t’arsyeshme me mos u kërsye por me kuxue dbe me çqetsue pak kët mbëledhje të hirëshme me fjalë tona, në kët vend shumë të ndershëm ku prehen eshtnat e të dashtunve t’onë vllezër në kombësi, sa do që për të parën herë ndofta jo vetëm në Shqipni por ndofta edhe në të gjithë botën, për të parën herë flet nji Kryeprift Kristijan Orthodhoks në varrin e nji Kryehoxhe Muhamedan Mysliman».[2]

Referenca:

[1] Për më tepër shih: Xhelili, Qazim, “Vehbi Dibra, personalitet dhe veprimtar i shquar I lëvizjes kombëtare”, Tiranë, 1998.

[2] Zani i Naltë, “Flet Imzot Vissarioni”, nr. 4, Prill 1937:109-111.