Prof.Myrvete & Prof.Begzad Baliu/

Zbulimit i tekstit dhe konteksti i botimit të parë

Prej vitesh kemi dëgjuar për zbulimin e këtij dorëshkrimi nga hulumtuesi i përkushtuar i jetës dhe veprës së Adem Demaçit, z. Selatin Novosella dhe prej vitesh kemi pritur që ai të botohet jo si një vepër e zakonshme e tregut tonë të botimeve, po si një botim tekstologjik, i shoqëruar nga të gjithë përbërësit e një botimi të veprës monumentale të tij, të panjohur deri më tash. Kemi pritur që botimi të ketë një paraqitje të karakterit historik dhe rrethanave në të cilat është shkruar ajo, me dëshmi të drejtpërdrejta e të tërthorta dhe pjesë dokumentesh që kanë të bëjnë me sekuestrimin e veprës nga sigurimi jugosllav. Pastaj, të kemi një botim paralel të tekstit në dorëshkrim (fototip i tekstit të shkruar me stilolaps) dhe tekstit të radhitur, me një fjalorth të plotë shpjegimesh në fund të veprës dhe anëshkrime të tjera, anëshkrime në margjinë të botimit dhe sqarime për lexuesin e zakonshëm, me komente të nevojshme për lexuesin akademik etj.

Duke pritur botimin e këtij vëllimi, në të vërtetë kemi menduar se si zbuluesi i saj, këtë botim do t’ia besoj një institucioni shkencor, i cili do të investonte gjithë përvojën e sotme kombëtare e ndërkombëtare të botimeve tekstologjike e filologjike, sado për fatin tonë të keq, institucioneve tona ju mungon kjo përvojë, ndërsa filologëve tanë ju mungon kjo dëshmi, dhe për më keq, ju mungon ky vullnet.

Nuk është e rastit prandaj, pse ky botim i parë i romanit të Adem Demaçit, Drithë e miell bashkë, “i radhitur nga dorëshkrimi dhe i korrigjuar” nga dr. Shqiptar A. Demaçi, nuk e ka asnjërën prej kërkesave tona të theksuara më lart. Dhe i ka munguar kjo sepse librin e ka përgatitur dora akademike e skalpelit, po jo edhe e filologut.

‘Horizonti’ i pritjes

Kur kemi dëgjuar për zbulimin e dorëshkrimit të romanit të Adem Demaçit, Drithë e miell bashkë, na janë krijuar disa përfytyrime për këtë dorëshkrim, përkatësisht vëllimin e tij, disa ide për temën etnografike a politike të tij, dhe madje disa koncepte për strukturën moderne të përbërësve letrarë të tij.

Në të vërtetë, duke menduar për këtë dorëshkrim romanor, kishim parasysh faktin se Adem Demaçi para tij kishte shkruar tregime kryesisht të shkurtra dhe dy romane, njërin të botuar, Gjarpijt e gjakut, e tjetrin të sekuestruar nga policia serbe, S’ka paqe ndër kasolla, dhe këto përmasa do të duhej të kishte edhe ky roman i papërfunduar, në të vërtetë i prerë në mes nga sigurimi serb; duke menduar për temën etnografike, në të vërtetë antropologjike, sociale apo politike, kishim parasysh titullin e tij, Drithë e miell bashkë, dhe titullin e dramës së shkruar disa vjet më vonë në burg Pushka dhe politika (1969); dhe së fundi kemi menduar gjatë, si do të duket rrëfimi romanor dhe cila do të ishte poetika e këtij teksti, pas disa tregimeve e romaneve realiste e strukturës moderne, të tyre të shkruara apo të botuara në vitet ‘50.

Dhe, na vjen mirë që, thënë me konceptin e filologëve, këtë përbërës të tretë e kishim ubifikuar saktë. Madje, që në fillim mund të themi se romani i papërfunduar i Adem Demaçit, Drithë e miell bashkë, përfaqëson të gjithë përbërësit e poetikës së prozës së tij të shkruar deri atëherë, tregimeve dhe romaneve, përkatësisht romanit të botuar dhe romanit të sekuestruar të tij.

Pse mund të thuhet kështu?

Sepse, deri më tash kritika letrare e ka theksuar gjatë faktin që me veprën e tij letrare të periudhës së parë, Adem Demaçi ka dëshmuar për njohjen e thellë shpirtërore të popullit të tij, por nuk e ka theksuar faktin se Adem Demaçi në këtë kohë ka dëshmuar për njohjen e gjerë të letërsisë botërore, filozofisë së saj, teorisë së romanit, duke përfshirë këtu edhe diskutimin ndërmjet fenomenologjisë së Hegelit dhe teorisë së romanit historik të Lukaqit (Pol de Man, 1975: 115), si dhe temave të mëdha sociale e realiste të kësaj letërsie, që në këtë rast kurorëzohen jo vetëm me strukturën, motivin e temën po edhe me diskursin dhe gjuhën posaçërisht të pasur etnografike, e cila identifikon në këtë roman personazhet, jo vetëm në kontekst të prejardhjes etnografike dhe dialektore, sikur jemi mësuar t’i lexojmë në letrat shqipe, po edhe moshat, grupet sociale dhe madje gjinore, sikur mund t’i gjejmë për herë të parë në këtë vepër të letërsisë shqipe.

Tek jemi këtu, po e bëjmë një digresion. Na ka rënë të dëgjojmë shumë herë mendimet dhe diskutimet e Adem Demaçit për letërsinë, gjatë viteve kur ai ishte kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës e ne anëtarë të kryesisë së saj, dhe na ka rënë të bisedojmë shumë herë e të marrim mendimet e tij për ligjëratat e profesorëve të njohur në Universitetin e Beogradit mbi letërsitë e mëdha nacionale po edhe shkrimtarë të veçantë të letërsisë së përbotshme. Po i theksojmë këtu dy vlerësime të tij: Adem Demaçi kujtonte me respekt ligjëratat për letërsinë gjermane e sidomos diskutimet për Gëten dhe Faustin e tij, dhe ishte i bindur, që atëherë, se ajo ishte letërsia më e madhe nacionale, në të cilën gërshetoheshin të gjitha dijet dhe të gjitha vlerat që ka krijuar njerëzimi, nga trashëgimia shpirtërore e letërsisë popullore deri te majat e filozofisë dhe estetikës të mendimit të përbotshëm; ndërsa shkrimtarin më të madh të të gjitha kohëve e konsideronte autorin e Vëllezërve Karamazov, Dostojevskin.

Identifikimi paravajtës i Rexhep Qosjes

Duke shkruar për tregimet dhe romanin e tij Gjarpijt e gjakut, Profesor Rexhep Qosja, vite më parë ka theksuar një përbërës shumë të rëndësishëm historiko-letrar dhe politik të kohës, tek tërhiqte vërejtjen se romani “është shkruar dhe është botuar në kohën kur në Shqipërinë shtetërore mbretëronte doktrina e realizmit socialist dhe kur në Kosovë mbretëronte konformizmi partiako-shtetëror jo vetëm në politikë, por edhe në krijimtari. Adem Demaçi edhe si intelektual edhe si krijues është mohues i realizmit socialist dhe i konformizmit partiak e pushtetor”. (Qosja, 2013: 438).

Në qoftë se në rastin e parë, këtë konstatim e thekson Profesor Qosja në kontekst të poetikës së tregimeve dhe romanit, në rastin e dytë, këtë e theksojnë, e identifikojnë dhe e konkretizojnë personazhet e njërit prej kapitujve të romanit Drithë e miell bashkë, derisa diskutojnë për letërsinë dhe stilet letrare të shkrimit të saj.

Le t’i referohemi përzgjedhjes paravajtëse të Rexhep Qosjes nga romani i Adem Demaçit Gjarpijt e gjakut, në kontekst të referencave deri më tash të panjohura të përzgjedhjes së Adem Demaçit nga romani i Azem Shkrelit Karvani i bardhë.

Profesor Rexhep Qosja: “… dëshmi e kësaj që thuhen janë edhe gjuha e stili i Adem Demës. Nuk është i madh numri i shkrimtarëve që në prozat e tyre mund të përdorin aq përpiktë, aq fuqishëm, aq figurshëm, stilistikisht aq ngjyrosshëm fjalën krijuese si Adem Dema në Gjarprinjtë e gjakut dhe jo vetëm në Gjarprinjtë e gjakut. Duhet të jesh i padenjë për fuqinë dhe bukurinë e gjuhës dhe të stilit në qoftë se nuk të bëjnë përshtypje përvetësuese fjalitë si këto, aq të shpeshta në Gjarprinjtë e gjakut.

Lexoni: 1. Dielli puthte horizontin e perëndimit dhe me predhat e veta të fundit të dritës gjuante majën e Maçekllavës. Shikoni çfarë shprehjeje!

Fjalia tjetër: 2. Hija qiti nasgjëshëm me dorë dhe ende pa zbrazur tymin e duhanit gapërroi sytë e kaltër matanë përroit të thatë.

Fjalia e tretë: 3. Do shtëllunga të bardha resh, thuajse zgërdhiheshin me diellin përcëllues.

Fjalia e katërt. 4. Mustafën e përpiu kureshtja, prandaj goja iu bë lutje. (Qosja, 2013: 438)

Adem Demaçi, përkatësisht personazhi a shkrimtari i ri, Hajriz Lulaku gjatë diskutimit për veprën e Azem Shkrelit thekson:

“Në bazë të Karavanit të Bardhë, gjuha e Azem Shkrelit âsht mjaft e lavrueme, fjalit i ka shume elastike, funkcionale dhe plot kuptim. Qe nji shembull kësisoji:

“Kur flitte Dyli, flitte lahuta, dhe ec e lueja, i ngulej guri punës”. (Demaçi, 2020: 91)

(…)

Qe edhe një fjali lakonike e Azemit: “Urtija e t’urtëve âsht kjo: Mos dil i pari se e nxen të keqen. As i fundit mos rri se të nxen ajo ty”. (Demaçi, 2020: 92)

(…)

– A po na kuptoni tash? Neser keni me i kuptue të gjitha, mos u ngutni. Shteti i jep tapit, por vet nuk ka kurr tapi…”. (Demaçi, 2020: 92)

Në të vërtetë, kulturën e gjerë të tij, filozofinë e tij, njohjet teoriko-letrare të tij, më parë se sa në veprat e mëparshme do të vihen re në romanin Drithë e miell bashkë, në të cilin personazhet e tij maturantë, do të diskutojnë duke identifikuar a komentuar filozofë, ekonomistë, teoricienë e historianë të letërsisë, shumë me ndikim në kampin komunist të kohës, si dhe duke i pranuar a kundërshtuar mendimet e tyre mbi çështje të filozofisë, sociologjisë, letërsisë e kulturës përgjithësisht.

“…mandej dikush tha: Mos më tregoni ju mua se çka mendon Dobrolubovi, Bijelinski, Çernishevski, Meringu, Timofijevi, Ipolit Teni ose dikush tjetër, por ju çka mendoni vetë…” (Demaçi, 2020: 22), – i pyet profesori nxënësit e tij.

Prirjet intelektuale e politike dhe kundërshtimi i realizmit socialist

Romani i Adem Demaçit Drithë e miell bashkë, është vepër e dialogut dhe komunikimit mbi aspekte të ndryshme të jetës, kuptimit dhe vlerave më të rëndësishme materiale e shpirtërore të saj. Subjekti përqendrohet në historinë e familjes Lulaku, të parë në tri rrafshe, por boshtin kryesor të këtyre zhvillimeve e përbënë jeta e një klase maturantësh.

Maturantë e kësaj klase me emra dhe pseudonime të ndryshme diskutojnë për Çernishevskin dhe Dobrolubovin, të cilët Marksi dhe Englesi i quanin “Lesingë socialistë, që kritikoheshin nga Bakunini dhe studentë të papjekur, me fraza bombastike”. (Marks-Engels, 1976: 388). A nuk kishte në klasën e profesorit të gjuhës Feriz Teja, disa nxënës të cilët e kritikonin ashpërsisht dramën e Hajriz Lulakut, ‘duke u fry si bretkosa’ (tamam si studentët e Bakuninit), dhe që me fraza etnografike, shumë herë, kritikonin e gllabëronin njëri-tjetrin.

Maturantët e kësaj klase, në romanin e Adem Demaçit, flasin për Çernishevskin, që Marksi e konsideronte “dijetar i madh rus”, i cili në artikujt e tij kishte studiuar çështjen nëse duhet të fillojë Rusia shkatërrimin e komunës fshatare për të kaluar në rendin kapitalist,…” (Po aty., 389-390). A nuk ishte koha kur në ish-Jugosllavi, pas vitit 1958, diskutohej për ndryshimet ekonomike dhe shoqërore, ndërsa prej këtyre ndryshimeve, të cilat do të ndodhin pas vitit 1966, varej shumë fati i zhvillimit politik dhe ekonomik të Kosovës dhe perspektiva shoqërore e popullit shqiptar.

Në klasën e tyre, maturantët diskutojnë edhe për Timofejevin, i cili në Këshillimin e Komitetit Qendror të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, më 28 shtator 1946, ishte vlerësuar si një nga personalitetet më me ndikim jo vetëm në letërsi po edhe në publicistikë, sepse thuhej në orientimet e këtij këshillimi: “njeriu i ri i shoqërisë socialiste paraqitet para se gjithash si luftëtar, si krijues i një bote të re”. (R. Petkoviq, 1986:20-30).

Ata diskutojnë në të vërtetë për Çernishevskin, Dobrolubovin dhe Timofejevin, tre prej teoricienëve më me ndikim në literaturën e realizmit socialist në Rusi, të cilët ishin bërë personalitete të obligueshme referimi, ndërsa vepra e tyre metodë teoriko-letrare për një kohë të shkurtër në ish Jugosllavi (1945-1952), si dhe në Shqipëri, fatkeqësisht, për një kohë shumë më të gjatë (1945-1990).

Maturantë e kësaj klase flasin me mjaft kompetencë për Franc Merningun (1846-1919), një nga filozofët me dije të jashtëzakonshme poliedrike dhe stil të jashtëzakonshëm komunikimi, i cili luftoi për humanizmin si koncept në radhë të parë, edhe atëherë kur qëndroi brenda grupeve socialiste e socialdemokrate, edhe atëherë kur u bë pjesë e grupeve marksiste, gjatë periudhës më të madhe të angazhimeve të tij.

Maturantët e këtij romani diskutojnë edhe për një nga studiuesit më me ndikim në studimet historiko-letrare, francezin Ipolit Ten (1828-1893), themeluesin e historicizmit në letërsi, sikur diskutojnë edhe për ‘formën’ dhe ‘përmbajtjen’ në poezinë e Migjenit dhe të Lasgush Poradecit.

Nëse, në rastin e parë, arsimtari i gjuhës shqipe kërkon që në hartimin e tyre nxënësit të mos shkruajnë çfarë kanë thënë teoricienët e lartpërmendur, në rastin e dytë kërkesat e tij zgjerohen edhe me emrin e Aristotelit, Zhan Pol Sartrit dhe Mitrush Kutelit (34). A nuk mjafton kjo për të kuptuar se Adem Demaçi në këtë kohë, jo vetëm e njihte filozofinë, teoritë letrare dhe kritikën, po edhe i kundërshtonte ato duke i diskutuar mendimet e bardëve të tyre, duke përfshirë këtu madje edhe konceptet e Maksim Gorkit dhe sikur e thekson “të ashtuquajturën letërsi të realizmit socialist”(45). Ata diskutojnë e flasin për zhdanovizmin në Rusi dhe e kundërshtojnë atë në kontekst të zhvillimeve që lidheshin me shkrimtarin Pasternak, duke mbrojtur njëkohësisht filozofinë e ligjshmërisë së kundërthënieve, kudo dhe në cilin do prej sistemeve shoqërore, në të cilat jetohet.

Dialektika hegeliane dhe filozofia e refuzimit

Në këtë kontekst, personazhet e romanit të Adem Demaçit Drithë e miell bashkë, diskutojnë gjerë e gjatë për ligjet e dialektikës, si koncepte shoqërore, filozofike dhe madje ndikimin e tyre në letërsi. Ata flasin për dialektiken dhe ligjësitë e saj si shkathtësi, si zbulim dhe madje si zgjidhje e kundërthënieve të tyre të brendshme; ata diskutojnë për ligjet e dialektikës si kusht i argumentimit të koncepteve të tyre për zhvillimin e mendimit shoqëror, teoriko-letrar dhe kulturor. Dialogët e tyre të kujtojnë Sokratin e lashtësisë dhe Didëron e modernitetit; Platonin e përkushtuar ndaj sintezave e koncepteve të mëdha të lidhura ngushtë me vërtetimin dhe zgjidhjen e kundërthënieve; Kantin dhe konceptet e tij mbi kritikën e arsyes dhe mendjes; dialektikanin më të shquar të mendimit botëror, Hegelin dhe koncepteve të tij për dialektikën si rrugë e kundërthënshme e zhvillimit progresiv të idesë absolute dhe e formave të tjetërsimit të saj. Në të vërtetë, me gjuhën e tyre, kryesisht etnografike ata dialogojnë, diskutojnë, komunikojnë dhe madje polemizojnë, sikur të ishin bashkuar filozofët themelues të saj: Zenoni, Herakliti, Sokrati, Platoni e kundërshtarët e tij, dhe sikur të ishin bashkuar në diskutim filozofët e kohës së re: Dëni Didro, Kanti, Fihte, Hegeli etj.

Le t’i kthehemi edhe njëherë Profesor Qosjes dhe diskutimit të tij mbi realizmin socialist, si doktrinë politike dhe letrare-artistike, në të vërtetë kundërartistike në Shqipëri dhe konformizmit partiako-shtetëror në krijimtarinë letrare në Kosovë. Kjo çështje është e pranishme edhe në këtë roman, tani jo si koncept teoriko-letar po si pasuri tematike dhe si një realitet historik e artistik, tek sa maturantët dhe mësuesi i tyre lexojnë shembuj të romanit të Azem Shkrelit Karvani i bardhë dhe diskutojnë pasurinë gjuhësore, duke vënë theksin vetëm në diskursin etno-filozofik të komunikimit, por duke e ‘djegur’ pjesën tjerë, pikërisht ashtu sikur digjet duhani, të cilin ‘njerëzit e pinë për çejfi, edhe pse ka pasoja të mëdha për shëndetin e tyre’.

Citojmë:

– Po ti, shoqo, a vetëm margaritarët e prozës së Shkrelit na i paske mbledhë? Nuk pat n’at prozë edhe shibla, mushla e kërçabla?

– Sita ime nuk zuni kurrfarë shiblash.

– E paske sitë n’atë t’kollomojten, por nejse…

(…)

Po, shok profesor, tash mbasi ra zilja po ju pyes se çka mendoni për duhanin? – Pyeti ‘Pula’. (Demaçi, 2020: 93).

A nuk janë këta shembuj të mjaftueshëm, për të dëshmuar qëndrimin e Adem Demaçit përball realizimit socialist, theksuar më parë nga Profesor Qosja dhe tani të artikuluar në romanin e tij të lënë në dorëshkrim.

Struktura e veprës: nga novela te romani i papërfunduar

Romani Drithë e miell bashkë përfaqëson një frymë të re shkrimi në letërsinë shqipe të atyre viteve, madje jo vetëm në Kosovë, sado si strukturë e rrëfimit romanor duket shumë më i thjesht se sa romanet që botoheshin nga shkrimtarët shqiptarë me një përvojë të gjatë shkrimi, madje që në vitet ’30. Struktura e romanit sado lineare në pamje të parë, zhvillohet në tri rrafshe të rrëfimit – si strukturë e brendshme e poetikës së tij. Për gjykimin tonë, atë e përbëjnë tri pjesë, tri aktet e një drame familjare, tri situata të një sage, të njohura gjerësisht në letërsinë europiane, njohje të cilën autori padyshim e kishte nxënë gjatë studimeve për letërsinë botërore.

Në shikim të parë, ky roman është një Sagë familjare, që hapet me përditshmërinë në Familjen e Rrahman Lulakut. Më tej, si në sfond, jo shumë të dukshëm rishfaqet kjo Sagë, tash me dimensione të brendshme shpirtërore, në tekstin dramatik Tregtari i kafshatave të dreqit, të të birit Hajriz Lulakut, përkatësisht shfaqjen e tij në shkollë, e cila shpreh njëkohësisht dramën e madhe të familjes shqiptare. Dhe së fundi, ajo ridimensionohet, si rrafsh i tretë, në ‘prozën familjare’ të Hajriz Lulakut, që në të vërtetë përfaqëson një nga faqet e para (të filluara, po jo edhe të përfunduara të saj) në letërsinë shqipe. Megjithëse, romani nuk është e thënë të përfundojë në këtë mënyrë, ne mendojmë se kapitulli i leximit dhe i interpretimit të tekstit dramatik të Hajrizit dhe diskutimi mbi përbërësit letrarë, tematikë dhe madje estetikë të tij, përbën njëkohësisht edhe fundin e variantit të parë në përmasa të një novele, duke plotësuar kështu jo vetëm “egon” e kolegëve të tij të klasës, po edhe premtimin e arsimtarit të gjuhës shqipe, Feriz Teja, se “kjo klasë doemos do ta nxjerrë një a dy shkrimtarë”. Si strukturë e tekstit, ndërkaq, kjo vepër merr përmasat e një romani, për faktin se hapet edhe rrafshi i tretë, me leximin e prozës familjare të Hajriz Lulakut, e cila nuk përfundon së shkruari nga autori, përkatësisht mbetet në fillimet e saj, sepse me arrestimin e Adem Demaçit, i merret edhe fletorja ku po e shkruante romanin e tij.

Gjuha etnografike si bazë e ndërtimit të dialogut dhe strukturës së romanit

Gjuha, në të vërtetë pasuria gjuhësore, leksikore dhe frazeologjike, si dhe dialogu, përkatësisht diskursi i komunikimit romanor, janë disa prej përbërësve më të rëndësishëm të kësaj proze. Dhe jo vetëm kaq.

Në radhë të parë, do theksuar këtu, diskutimi i personazheve për vetë gjuhën shqipe, parë në kontekstin e drejtshkrimit të saj, stilit të ligjërimit, logjikës së përkthimit etj. Në një kohë, që prej një dekade po diskutohej në Shqipëri e në Kosovë mbi shqipen standarde, përkatësisht drejtshkrimin e saj, arsimtari i gjuhës shqipe në romanin e Adem Demaçit, shënon në tabelë temën Bisedë mbi frymën e gjuhës shqipe, dhe hap disa çështje, për të cilat bardët e rregullave të drejtshkrimit të shqipes standarde do të diskutojnë dyzet vjet pas Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972), sikur është drejtshkrimi i emrit Vashington në vend të trajtës Uashington, apo Evropë në vend të Europë, për të cilin, njëri prej personazheve shprehet: “Përveç, ndikimit të serbokroatishtes, prej kah përkthehen artikujt, nuk ma merr mendja se ekziston ndonjë arsye tjetër…” (77).

Bisedat në këtë tekst letrar marrin kahje nga më të ndryshmet, mbi mundësinë e shqiptimit në origjinal të emrave të huaj; mbi traditën standardizimit të gjuhëve të popujve të mëdhenj dhe shembullin e gjermanëve; mbi stilet e përkthimit të frazeologjisë dhe pamundësisë së përkthimit fjalë për fjalë etj. Bisedat, si edhe në raste të tjera, përfundojnë jo edhe pa simbolikën e tyre. Premtimi i arsimtarit se do të lexojmë fragmente të romanit të Azem Shkrelit nga romani Karvani i bardhë, shkruar në gegërisht, përfundon me leximin e një fragmenti të prozës së Vedat Kokonës, shkruar në toskërisht.

Në radhë të dytë, dalin me interes pseudonimet e personazheve: ‘Pasqyli‘, ‘Sheqeri‘, ‘Mamamushi‘, ‘Etna‘, ‘Pula‘, ‘Katili‘, ‘Cufi‘, ‘Zhani‘, ‘Rrebeli‘, ‘Strajca‘, ‘Xhezi‘, të cilët as me pamjen e tyre, as me sjelljen e tyre, as me komunikimin e tyre, madje as me idetë a konceptet e tyre filozofike nuk ju përgjigjen pseudonimeve të tyre. Pra, pseudonimet e tyre nuk përfaqësojnë karakterin e tyre, sikur i gjejmë zakonisht në letrat shqipe të kësaj periudhe.

Në radhë të tretë, do theksuar, në mënyrë të veçantë, leksiku, frazeologjia e pasur, përkatësisht rrëfimi a diskursi shumëplanësh i komunikimit, i ndërtuar mbi këto veçanti. Prej kësaj proze romanore, jo shumë të gjatë, mund të bëhen analiza të jashtëzakonshme gjuhësore, në rrafshin leksikor, dialektor, frazeologjik, stilistik dhe sociolinguistik e etno-linguistik. Le të sjellim këtu disa shembuj të leksikut a frazave dialektore shqipe, fjalëve e shprehjeve orientale e sllave në kontekst të stilit të ligjërimit: rrëmoqe, cegmim, u bëftë deti kos, fjalë të buta, ia binte diellin mbi krye, shiqim i mefshtë, çantë e lëkuçme, përskithje, djalosh hollak, kakalana, djalosh vishkullor, rrum, i mërdhezun si lafsha e gjelit, tferrim, bylyk notash, topërllamë, pykë, shamak, u ba tym, shtrij kamët sa e ke plafin, abej, bac, mutfak, lefterica e shehrit, llullaxhitë e shehrit, m’i marrsh pleshtat, oj banxha e thiut, pasha katër qitapet, kanxhallozi thiut, govençka e thiut, na i marr t’ligat, shahpërpjetja, faqet e galme, dallpallja, qelpazja, ai që s’e ngon nanen e ngon njerkën, u flug, mprimje, tu rrit mendja, bleni i flokëve, okrugllo pa na çoshku – po ç’po sillet rrethit të laknorit, me çue në pyka, edhe në mulli ka ni rend, kult liçnosti etj. Edhe sot është vështirë të gjejmë vepra të kësaj dendurie filozofike, ligjërimore e stilistike, si dhe të këtyre përmasave gjuhësore në letrat shqipe.

Personazhet, qytetarë të moshuar të gjinisë mashkullore, kryesisht të ardhur nga fshati, po edhe qytetarë të tjerë, shquhen për përdorimin e gjuhës etno-linguistike, përkatësisht togfjalëshave dhe frazeologjisë kombëtare; gratë flasin me fjalë e leksik të përmbytur oriental, ndërsa prej gjuhës së tyre mund të flitet edhe për të folmet gjinore; brezi i ri në shkollë identifikohet edhe për funksionalizimin e fjalëve dhe shprehje serbe, ndërsa gjuha e narratorit sjell jo vetëm leksik të pasur e togfjalësha të nxënë nga letërsia shqipe e viteve ’30 (kryesisht nga proza e Ernest Koliqit), po edhe fjalë të reja, terma letrare e filozofike, shprehje sociale e nocione konceptuale, të cilat letrave shqipe, në të vërtetë, letërsisë, kritikës, socilologjisë së kulturë dhe antropologjisë do t’i mungojnë deri në vitet ’70, kur nocionet, termat, konceptet dhe diskutimet e tilla bëhen objekt të eseve dhe trajtesave kryesisht të Profesor Qosjes. Në të vërtetë, narratori flet për snobizimin, për modën, për dogmatizmin dhe dukuri të tjera shoqërore, kulturore, letrare e estetike, në përmasat që vetëm në vitet ’70 do t’i diskutojë gjerësisht, përmbajtësisht dhe në kontekstin socio-kulturor para se gjithash Profesor Qosja. (Me onomastikën dhe leksikun, përkatësisht gjuhën e këtij romani do të merrem në një sprovë tjetër).

Dorëshkrimi si bazë e një ridimensionimi intelektual

Me këtë vepër, megjithëse të papërfunduar, në të vërtetë të prerë në mes nga sigurimi jugosllav, biografia e Adem Demaçit, e periudhës së parë të jetës së tij, merr dimensione të reja, për të mos thënë ridimensionohet në shumë drejtime: politike e intelektuale, teorike, krijuese, letrare e estetike, filozofike, konceptuale e perceptuese. Kjo vepër, si e tillë, sjell pamje të re në jetën dhe veprën e tij, në të vërtetë, në bëmat dhe përvojën e tij jetësore e letrare. Kjo vepër, njëkohësisht, përplotëson letërsinë shqipe, madje jo vetëm të kësaj periudhe.

(Tekst i përgatitur për tryezën kushtuar dy vjetorit të vdekjes së Adem Demaçit)

Adem Demaçi, Drithë e miell bashkë (1962), Prishtinë, NGB Grafoprint, 2020, f. 153.

Dr. Dritan Demiraj/

Tashmë prej më shumë se dy vitesh, e gjithë bota perëndimore ka dënuar pushtimin kriminal dhe të paligjshëm të Ukrainës nga Federata Ruse. Por ky pushtim nuk ishte i papritshëm për njerëzit që e kanë analizuar dhe studiuar nga afër politikën e jashtme të Federatës Ruse dhe të Presidentit të saj të ‘përjetshëm’ Vladimir Vladimiroviç Putin. Ajo që ka rëndësi të kuptohet fillimisht, është të theksojmë se kjo politikë është vazhdimi i ‘Idesë të Re Ruse’ (ide nga e cila edhe shovinistët serbë po punojnë për krijimin e Botëts Serbe). Është e rëndësishme të theksojmë se në momentin kur Putini mori drejtimin e Rusisë nga Boris Jelsin në fund të vitit 1999, ishte i vendosur plotësisht për të rikthyer madhështinë e saj të dikurshme. Ai e perceptonte ndryshe lidhjen midis politikës së brendshme dhe saj të jashtme nga diplomatët të cilët kishin drejtuar vendin gjatë presidencës së Jelsin-it. Politika e jashtme e Rusisë drejtohej në një masë të madhe nga konsideratat e brendshme.

Gjatë mandatit të tij të parë presidencial 2000-2004, Putini u shfaq duke kërkuar integrim më të madh të ekonomisë ruse në ekonominë globale, duke prezantuar një numër të konsiderueshëm reformash ekonomike në vend. Kjo ishte njëkohësisht koha e bashkëpunimit më të mirë me perëndimin, deri në kohën e sulmeve terroriste të 11 shtatorit 2001 me SHBA-të dhe fushatës në Afganistan. Kjo periudhë konsistoi në një afrim të konsiderueshëm me Gjermaninë, deri në momentin kur vendet fqinje me Rusinë filluan demostratat e brendshme ose në atë që njihen si revolucionet me ngjyra si në Gjeorgji dhe Ukrainë. Në atë kohë, duhet thënë se Putini kërkoi të afrohej sa më shumë me perëndimin.

Por në momentin kur perëndimi filloi të ushtrojë presion që Rusia të bëhej më demokratike dhe të inkurajonte krijimin e partive të tjera opozitare, ai filloi t’i konsideronte me dyshim marëdhëniet me perëndimin, për arsye se kjo qasje rrezikonte qëndrimin e tij në pushtet. Axhenda e administratës së presidentit amerikan George W. Bush në sytë e presidentit Putin, ishte një axhendë aktive për ndërrimin e regjimeve si psh në Irak, Gjeorgji dhe Ukrainë. Kjo padyshim që paraqiste një sfidë të drejtëpërdrejtë për interesat kombëtare të Federatës Ruse.

Gjatë mandatit të dytë të presidentit Putin 2004-2008, liritë e brendshme u reduktuan ndjeshëm në emër të sigurisë kombëtare. Putini akuzoi perëndimin për një sulm terrorist të ekzekutuar nga muxhahedinët çeçenë në Beslan të Kaukazit të Veriut. Pengmarrja në shkollën e Beslanit në Republikën e Osetisë së Veriut njihet si “masakra e Beslanit”. Ajo filloi në datën 1 shtator 2004 dhe zgjati tre ditë, në të cilën u përfshinë 1.100 persona të mbajtur peng ku rreth 777 prej tyre ishin fëmijë. Kjo pengmarrje përfundoi me vdekjen e 385 fëmijëve dhe civilëve në datën 4 shtator 2004. Ai deklaroi se: “Disa duan të këpusin një copë nga torta jonë, ndërsa të tjerët i ndihmojnë ata”.

Pas ngjarjeve shokuese të ‘revolucioneve me ngjyra’, të cilat shkaktuan largimin e drejtuesve në Ukrainë dhe në Gjeorgji, Putini emëroi Vladislav Surkov-in një politikan gjysëm çeçen, si drejtues tranzitor të saj që në atë kohë njihej si ‘demokracia e menaxhuar’. Vladislav Surkovi kishte qënë më parë një person që publikonte marëdhëniet me publikun dhe autor i sistemit aktual rus. Sistemi të cilin ai e quante ‘demokracia sovrane’, ishte kombinim i ‘retorikës demokratike me qëllimet jodemokratike’. Surkovi theksonte sovranitetin mbi demokracinë, në të cilën shprehej hapur se asnjë fuqi nga jashtë nuk kishte të drejtë të ndërhynte në punët e brendshme të Rusisë. Ai krijoi një grupim të fuqishëm të të rinjve pro Putin që quhej Nashi (Tanët), me qëllim që të luftonte kundër liberalëve dhe të krijonte një seri kampesh verore patriotësh ku grumbulloheshin pionerë dhe të rinj njëlloj si në kohën e Bashkimit Sovjetik.

Në vitin 2005, presidenti Putin prezantoi reformën e pencioneve, por pensionistët dolën në rrugë për të protestuar duke detyruar policinë dhe forcat e sigurisë të përdornin forcën kundër tyre. Rritja e çmimit të naftës dhe e gazit të lëngshëm gjatë viteve 2000-2008, rriti edhe më shumë besimin e Putin-it për të mos iu nënshtruar perëndimit. Gjatë madantit të dytë presidencial 2004-2008, Putini u përball më fortë me perëndimin.

Gjatë mandatit të tij të tretë 2012-2018, politika e jashtme ishte krejtësisht në dispozicion të rritjes së mbështetjes së tij brënda Rusisë. Në vitin 2011, ai u shokua nga demostratat, të cilat filluan për shkak të zgjedhjeve fallso presidenciale dhe rikthimin e tij në krye të Kremlinit. Ndryshimi i ambasadorit amerikan në Moskë, bëri që Putini ta kuptonte se Washingtoni po punonte kundër tij. Diplomati amerikan John Beyrle, babai i të cilit kishte luftuar gjatë Luftës së II-të Botërore me ushtritë e Amerikës dhe Sovjetike pas arratisjes nga burgjet gjermane, u zëvendësua nga ambasadori Michael McFaul, një ish profesor i Universitetit të Stanford-it dhe këshilltar i Presidentit Barak Obama, i cili që në vitin 1990 kishte punuar për promovimin e demokracisë në Rusi.

Në momentin e fillimit të krizës së Ukrainës në vitin 2013, Rusia e shikonte veten në luftë me perëndimin, duke akuzuar ‘kolonat e pesta’ në territorin e Rusisë, të cilët punonin për destabilizimin e vendit. Me mbështetje të lartë popullore deri në 90 për qind, me një politikë gjithnjë e më bindëse dhe të paparashikueshme, Putini kishte arritur të bindte shumë personalitete në perëndim se përballja me Federatën Ruse nuk ishte njëlloj si me fuqitë e tjera të mëdha dhe se sa më shumë autokrate ishte qeveria aq më agresive ishte edhe politika e saj e jashtme. Në atë kohë, kjo politikë bëri që shumë vende jo perëndimore ta shihnin Rusinë si një partner të besueshëm, i cili nuk ndërhynte në punët e tyre të brendshme ose në sistemin e tyre të brendshëm të politikës dhe kërkonte të krijoheshin rregulla të reja ndërkombëtare e organizata të cilat nuk dominoheshin nga perëndimi si psh BRICS, SCO dhe Forumi Ekonomik Euro-Aziatik.

Në atë kohë, Putini arriti me shumë aftësi të shfaqte nostalgjinë cariste dhe të kohës sovjetike, duke theksuar me forcë se Rusia duhej të kishte vendin e saj në vendimmarrjet botërore si një fuqi e madhe. Simboli carist me dy koka shqiponjash, i cili simbolizon Rusinë që sheh edhe nga lindja dhe nga perëndimi e kishte zëvendësuar çekiçin dhe shkopin nga flamuri i Federatës Ruse. Himni kombëtar i periudhës së Bashkimit Sovjetik u rivendos në protokollin e shtetit, pas dështimit të turpshëm të presidentit Boris Jelsin me një himn tjetër kombëtar. Ai filloi ta shfaqte veten si mbrojtësin e Rusisë dhe të vendeve që kishin qënë më parë republikat e Bashkimit Sovjetik, dhe e konsideronte shpërbërjen e tij si një padrejtësi historike, e cila shkaktoi zvogëlimin e fuqisë së Rusisë. Presidenti Putin mbron me forcë idenë e të drejtës që Federata Ruse të rimerrte rolin e saj që kishte patur në botë përpara vitit 1991.

Ceremonia e mandatit të katërt presidencial të Putin-it në muajin maj të vitit 2018 (2018-2024), shfaqi haptazi ‘Idenë e Rusisë së Re’, duke theksuar më fort se asnjëherë tjetër traditën dhe patriotizmin rus. Në fjalimin e tij të parë si president i rizgjedhur përpara përfaqësuesve vendas dhe të huaj ai deklaroi se:

“Ne të gjithë jemi pasardhësit e Rusisë dhe historisë së saj mijëra vjeçare, paraardhësit e kësaj toke që ka lindur djem, vajza, punëtorë, luftëtarë dhe shkencëtarë të jashtëzakonshëm. Ata na kanë trashëguar në ditët e sotme këtë shtet të fuqishëm. Nuk ka asnjë diskutim, se ne kemi marrë forcë nga e kaluara. Por edhe historia më e lavdishme, nuk është e mjaftueshme që të na sigurojë një jetë më të mirë. Gjeneratat e sotme të Rusisë duhet ta përforcojnë këtë madhështi përmes veprimeve të tyre”.

Gjatë mandatit të tij të pestë (2024-2030), ai është përbetuar se në bashkëpunim me vende të tjera që mendojnë njëlloj si ai ku mund të përmendim Kinën, Indinë, Brazilin, Iranin por jo vetëm, do të punojnë pa pushim për të krijuar një botë multipolare, ku të gjithë të mëdhenjtë duhet të kenë fuqi të njëjtë në zgjidhjen e situatave ndërkombëtare ose në vendimarrjen e botës. Pikërish ky është vizioni që frymëzon botën e Vladimit Putin-it në shekullin e XXI-të.

Shtatë shtyllat kryesore të botës të Vladimir Vladimiroviç Putin-it janë:

Së pari, Putini beson se Rusia ka të drejtën të ulet në tavolinën ku merren të gjithë vendimet kryesore ndërkombëtare dhe të insistojë në përfshirjen e saj. Perëndimi duhet të pranojë se Rusia është pjesë e ‘bordit të drejtorëve’.

Së dyti, Interesat e Rusisë janë po aq legjitime sa edhe të perëndimit dhe do të ushtrojë presion që SHBA-të dhe BE-ja të njohin dhe pranojnë këtë fakt edhe në rast se nuk janë dakort me Rusinë.

Së treti, Rusia ka të drejtë të jetë e privilegjuar në sferën e interesit në hapësirën post Sovjetike. Ajo përcakton perimetrin e saj jetësor të sigurisë, jo në kufijtë e Federatës Ruse por në kufijtë e ish Bashkimit Sovjetik. Rusia do të punojë fuqishëm për t’u siguruar se ish republikat e tij, nuk do të bashkohen me aleancat e tjera politike ose ushtarake të cilat janë armiqësore ndaj Rusisë. Moska duhet të garantohet se strukturat Euro-Atlantike kryesisht NATO dhe BE, nuk do të zhvendosen më afër sesa janë në ditët e sotme, pasi kjo përbën kërcënim të drejtëpërdrejtë të interesave vitale të Federatës Ruse.

Së katërti, Disa shtete janë më sovrane sesa të tjerat. Fuqitë e mëdha si Rusia, Kina, India dhe SHBA-të kanë sovranitet absolut në vendet e tyre, që do të thotë se sejcili është i lirë të zgjedhë se cilës aleancë ka dëshirë t’i bashkohet. Vendet e vogla si Ukraina ose Gjeorgjia nuk janë krejtësisht sovrane dhe Rusia do të insistojë që ato të zbatojnë kërkesat e saj. Rusia nuk kërkon aleatë nga bota perëndimore, por partneritet dhe instrumente me interes reciprok me vende si Kina, India, Brazili, Irani, etj të cilat nuk e kufizojnë lirinë e Rusisë që të veprojë ose ndërmarrë veprime në politikën e saj të brendshme të sigurisë në vend.

Së pesti, Rusia do të vazhdojë të veprojë si mbështetëse e status quo-së, si avokate e vlerave konservatore, një fuqi ndërkombëtare e cila respekton drejtuesit e vendeve të tjera. Perëndimi, sipas Kremlinit promovon kaos dhe mbështet ndërrimin e regjimeve siç e kemi parë gjatë Pranverës Arabe në Libi, Irak, Siri, etj pa menduar aspak për konseguencat e tmerrshme pas këtyre veprimeve dhe kaosit që shkaktojnë në këto vende. Sigurisht, në sferën e saj të influencës, Rusia mund të veprojë si një fuqi revizioniste dhe të përmbysë status quo-në, kur e konsideron se interesat e saj po kërcënohen siç ka vepruar gjatë pushtimit të Gadishullit të Krimesë në vitin 2014 dhe gjatë pushtimit të Abkazisë dhe Osetisë së Jugut në vitin 2008 në Gjeorgji.

Së gjashti, Rusia beson se interesat e saj plotësohen më mirë kur aleanca perëndimore nuk është solide, për këtë qëllim ata do të vazhdojnë të mbështesin grupet skeptike, nacionaliste, populiste dhe anti amerikane në Europë dhe në të dy anët e Atlantikut.

Së fundi, Rusia do të ushtrojë presion të hiqet dorë nga lufta e ftohtë, rendi liberal, rendi i bazuar nga rregullat ndërkombëtare të cilat drejtohen nga SHBA-të dhe BE-ja, të cilat janë në favor të rendit perëndimor. Për Federatën Ruse, ky rend duhej të ngjante me koncertin e fuqive të shekullit të XIX-të, ku Rusia, Kina dhe SHBA-të do ta ndanin botën sipas sferës së tyre të influencës.

Dr. Dritan Demiraj është autor i librave: “Gjeopolitika e Federatës Ruse, Politika e Jashtme dhe Rendi i Ri Botëror” dhe “Strategjia ushtarake e Federatës Ruse”.

Nga Albert Vataj/

Martin Camaj ishte padyshim një vullnet qiellor që na shpërblen bujarisht me urtësinë e asaj mendjeje të dritshme dhe zemërbardhësinë e atij hiri të lartë. Askush nuk do ta besonte se një i lindur “… në një vis të egër, ‘ku s’ka shkelë kurrë kamba e kalit’”, do të arrinte të bëhej një emër i rëndësishëm në historinë e letërsisë dhe albanologjisë. Djali i Kolë Camës, njëherësh bari dhe bujk dhe nënës Tereza nga Prekali domosdo do të ishte një përjashtim fatlum. U lind më 21 korrik 1925 në Temal të Dukagjinit, atje ku luten “për qiell e për dhé” sepse më i epërmi vullnet, në skajet e këtyre caqeve ngjizet. Ai zu të fluturojë kur edhe qiellit i vunë gardhe dhe shpresën e fshehën si ëndrrat. Iku në kërkim të lirisë dhe gjeti misionarin e vlerave që e bënë të pavdekshëm.

Martin Camaj i përket një plejade përkushtuesish me mish e me shpirt, për të vënë në themelet e vetëdijes sonë kombëtare një gur të qenësishëm, të dëshmimit të pasurisë shpirtëror dhe gjuhësor. Pena dhe puna, zemërbardhësia dhe urtësia, pasioni dhe përkushtimi, ishin jo vetëm cilësitë veçuese të këtij personaliteti të pashoq të letërsisë dhe albanologjisë, por edhe ai kontelacion yjesh që do të lindte këtë zë të zëshëm të traditës dhe pasurisë sonë kombëtare.

Fikja e një ylli

Më 12 mars 1992, fryma e tij do të këputej. Do të shuhej një prej pishtarëve më kulmues të shqipshkrimit, poezis dhe prozës. Një zemër e tretur duke shndrit do të ndalonte për të lënë si testament, vullnesën e mirë të endur me përkujdesën që diti vetëm ai.

Martin Camaj me mbylljen e syve, u fashit edhe ëndrra e flakëruar në njëmijë diej përmallues, për shkelur në tokën amë. Atij i’a mohuan atdheun, i’a privuan dheun dhe shkrepin, dhimbjen dhe amanetin, por kurrkush dhe kurrqysh nuk e vuri nën fre dritimin që feksi ai ndër shqiptarë dhe yshtja e pashoq që u ngas për njëmendësimin e njohjes dhe pranimit të veprës së tij dhe dialektit geg, që ai lëvroi me parmendën e rëndë të mërgimtarit.

Camaj, megjithëse në të gjallët e tij nuk i’u dha e drejta të shkelte në Shqipëri, për asnjë moment, nuk e shqiti nga gjoksi shpirtin e lënduar dhe plagën lënguese të të mohuarit. Në dheun e marrun borxh, ku dhe u tret mishi dhe prehen kockat e tij, ai si një Sizif u ngjit majës së përfaqësimit të shqipes. Një prej mëtimeve ngadhënjyese dhe vetëmohuese, pamëdyshje mbetet lëvrimi i gegnishtes dhe arbërishtes. S’andejmi ai arriti të dëshmonte botërisht mbi atë vlerë që vete ka të mbrujtur shqipja dhe shqiptarët. Shërbesa që i bari gegnishtes, e pse jo dhe arbërishtes, mbeten në kryeradhën e gjitha përpjekjeve të mahershme dhe të tashembasshme. Ngritja dhe trajtimi i tyre në rrafshin shkencor, e dëshmon masmiri këtë. Ngulmi i papramun për të mëtuar gjithseçka të mirë, e për ta shtruar në një sofër, larushinë e dialekteve, si vlerë gjuhësore, e dallon atë dhe e rreshton në rendin e etërve të shqipshkrimit.

Martin Camaj edhe pse u përndoq, u përjashtua, u anatemua, dhe e gjitha kjo, jo dhe aq se ai ishte arratisur, apo kishte blasfemuar ndaj kujt, por prej tekstshkrimit gegnisht, të cilën ai e mylmeu, e pasuroi dhe e lëvroi mjeshtërisht. Me gjithë këtë ai nuk e flligu gojën, nuk e helmoi shpirtin, dhe shërbesës ogurmirë nuk i’a vuri damkën, e cila mund të gjehej e përligjur te ndokush tjetër, por kurrqysh jo tek ai. Duke dëshmuar mendimtarin e epërm, merr ndonjiherë rol atnor dhe këshillues, për të gjithë ata që kishin në dorë shqipen dhe i’a deshën t’mirën asaj. Ai nuk bari asnjë herë dallime e dasi, nuk e shikoi shqipen vetëm të toskëve dhe të gegëve, por të shqiptarëve dhe për këtë ai mëton: “Besoj se duke ecë krahas gegnishtja dhe tosknishtja e shkrueme apo letrare, si dy mortra të mira, pa ja pré rrugën njana-tjetrës, kanë me viju mâ me fryt të gjêjnë pikat e përbashkta, si mbas një zhvillimi normal. Kjo rrugë âsht e domosdoshme të ndiqet poqese dëshirojmë që novela e romani shqiptar të mbërrijnë në sferat e një stili të kulluet artistik”.

Ai kur shton kësisoj, ka parasysh dhe naltësimin që ka një komb që pranon diversitetet dhe nuk priret hakmarrës e linçues prej qëllesave anatemuese, me nda dhe me veçu, përkundrazi.

Kinse, vërejmë shpërthimet krijuese të patëdyta në letërsi, që lejuan ngritjen e kreshtave, anipse u endën në avelmenin e dialektores. Për të ardhur masanej te trualli ynë, dhe veçmas te shkrimtaria e Fishtës, Mjedës, Koliqit, Shantojës, Prenushit, Haxhiademit, Konicës, Nolit, Poradecit, Kutelit, Asllanit, e shumë të tjerëve, që lindën e u lartësuan, pa hyqmin e shqipes së njësuar, standardit, siç i thonë. Duke mos patur tavan mbi kokat, ata krijuan atë thesar, të cilin me krenari mudn ta pagëzojmë si testament të vlerave të njimendta të letërsisë shqipshkruese.

Camaj rendi pareshtur dhe sfidues duke shkruar dhe lëvruar gegnishten. Vepra u rrit me të, dhe ai e gjalloi përbrenda vetes çdo faqe të saj në një marrëdhënie njësimi. Ata dhanë dhe morën prej njëri-tjetrit shumëçka, por në kryerend mëvetësuan, motivin e ngulmit për t’u ngjit në më lartat kjartësi, prejnga nuk do të mund ta zbriste ndokush a diçka. Mveshur prej kësaj magjie dhe ngadhnjimi, Martin Camaj bëri me dije se: “Jeta ime âsht nji luftë për gegnishten, një luftë për mbijetesën, frymën e qenies, të dikurshmen dhe ardhmninë, një luftë jo me mbetë gjallë, por me ruejt të pastër fillin e amës së gjuhës dhe artit, mbi të gjitha me shpëtue shpirtin krenar të shqiptarit”. Bash njikshtu i bzani zemra dhe ia ligjëroi penda, këtij kolosi të mendimit dhe letrave shqipe deri më 12 mars 1992, sot 27 vite më parë kur hapi i tij ndali, shpirti mori udhën e përjetësisë dhe emri u skalit me shkronja të arta në historinë e lëtërsisë dhe albanologjisë.

Muzeu Historik Kombëtar/

Bajo Topulli u arsimua në Stamboll që në moshën 11 vjeçare, ku brumoset me idetë përparimtare dhe patriotike të vëllezërve Frashëri, Samiut dhe Naimit, por edhe Jani Vretos. Sipas këshillave të tyre ai shkon në Selanik, ku fillon një aktivitet të gjerë si propagandues i gjuhës shqipe. Më pas, në vjeshtën e vitit 1904, Bajon do ta shohim në Manastir, ku bëhet pedagog dhe nëndrejtor i gjimnazit të Manastirit. Bashkë me lëndët mësimore, nisi t’iu mësonte edhe gjuhën shqipe djemve të gjimnazit e të shpërndante libra në gjuhën shqipe, edhe pse ishte gjithnjë në shënjestër. Gjatë qëndrimit të tij në Manastir u ngrit “Komiteti për Lirinë e Shqipërisë”(1905), ku mblodhën patriotë shqiptarë. Disa muaj pas krijimit të komitetit, do të ishte vullnetari i parë, në të parën çetë çlirimtare, duke u quajtur “Garibaldi i Shqipërisë”.

Pas aktivitetit në Jug të Shqipërisë dhe vrasjes së Dhespotit të Korçës, për të larë gjakun e Papa Kristo Negovanit, Bajo Topulli e pati shumë të vështirë qëndrimin në Shqipëri, ndaj dhe në fund të nëntorit, Bajo i shoqëruar nga Çerçizi dhe Zeman Haskua udhëtojnë drejt Sofjes, ku e priti një grup shqiptarësh me në krye Shahin Kolonjën. Aty gjejnë një situatë po aq të ndezur patriotike, në Sofje e Bukuresht u njohën me figura të njohura, mes të cilëve dhe Mihal Gramenon (kronikanin e betejave). Ai ndikoi në formimin dhe idetë e veprimtarit Çerçiz Topulli deri në fund. Bajo ndërmerr një udhëtim të gjatë në kryeqendra të Evropës dhe në Amerikë (ku u shoqërua nga Fan Noli), për të gjetur mbështetje për çështjen shqiptare.

Mori pjesë në Kongresin e Manastirit, madje ai u zgjodh në komisionin e ngushtë të Alfabetit, prej 11 vetësh, ku ndër të tjerë bënin pjesë edhe At Fishta, Dom Mjeda, Mit’hat Frashëri, Sotir Peci, etj. Bajo Topulli ishte përkrahës i variantit të alfabetit me gërma latine, i cili u pranua si një nga dy variantet, bashkë me alfabetin e Stambollit, që të përdoreshin mes shqiptarëve. Kjo ngjarje e madhe u pasua me hapjen e shkollave dhe klubeve të gjuhës shqipe.

Pas Shpalljes së Pavarësisë për 15 vjet jetoi e punoi në Turqi, ku pati poste të larta drejtuese në kohën e Mustafa Qemal Ataturkut. Në vitin 1925 ai kthehet në Gjirokastër, ku e propozojnë për kryetar bashkie, të cilën edhe pse i sëmurë e drejtoi për tri vjet radhë. Gjatë kohës së drejtimit ndërmori një sërë reformash, të cilat lanë gjurmë dhe u bënë traditë dhe pjesë e bashkëjetesës qytetare në Gjirokastër.

I sëmurë rëndë, Bajo Topulli u nda nga jeta në 24 korrik të vitit 1930, në shtëpinë e të vëllait në Sarandë. Një ceremoni lamtumire madhështore u organizua që nga Saranda deri në Gjirokastër. Fjalën e lamtumirës e ka mbajtur Eqerem Çabej, i cili ndër të tjera ka thënë: “Në emër të djalërisë vijnë t’i them Bajo Topullit lamtumirën e fundit. Jo me lot grarie do ta varrosim, se sot nuk është ditë për zi. Ne do ta varrosim si burra, sepse edhe ti, o shpirt bujar, derdhe tërë gazin e jetës për këtë Shqipëri dhe tani, hero re dhe do flesh në këtë tokë që t’i e deshe gjithë jetën më tepër sesa shpirtin”!…

QSPA/

Gjon Françesk Albani lindi më 23 korrik 1649 në Urbino, Itali. Ishte papa i 243 i Kishës Katolike. Ai shërbeu si papë nga zgjedhja e tij më 23 nëntor 1700 deri më 19 mars 1721. Në vitin 1668 diplomohet për drejtësi në Romë ku në fokus të studimeve të tij ishin edhe gjuhët e vjetra. Në vitin 1670 fillon karrierën kishtare. Në vitin 1687 zgjidhet sekretar i kanonikëve, më pas në 13 shkurt 1690, emërohet kardinal dhe më 23 nëntor zgjidhet Papë i kishës katolike.

Papa Klementi XI-Albani vdiq më 19 mars 1721 mbasi udhëhoqi kishën katolike për 21 vjet rresht. Mbas emrit të tij Papnor, ai kërkoi që t’i vendosej mbiemri i tj Albani, për t’i treguar botës mbarë se origjina e tij ishte shqiptare. Papa Albani në latinisht shkruhet: “Clementes Undecimo Albani Urbinas“ që në shqip do të thotë “ Shqiptari Klementi XI nga Urbino“. Emri i papës Albani mbeti në historinë e Shqipërisë si për punën e tij për bashkimin e Krishtërimit, organizimin e Kuvendit të Arbënit (1703) e për botimin e Akteve të tij në shqip e latinisht, vepër me rëndësi të dorës së parë për traditën tonë letrare, ashtu edhe për kontributin që dha në përhapjen e gjuhës e të kulturës në trojet shqiptare. U nda nga kjo jetë më 19 mars 1721, në Romë.

https://www.vaticannews.va/…/papa-klementi-xi…