Foto: Millan Sufflay ne studion e punes ne Zagreb

Foto: Godina ku është vrarë Millan Sufflay në Zagreb

Foto: Doreshkrim autograf i Millan Sufflay-t

Duke analizuar njësitë politike dhe ato territoriale-gjeografike, sipas të dhënave burimore arkivore, Millan Šufflay e shqyrton problemin e gërshetimit të elementeve perëndimore dhe lindore në nomenklaturën topografike të Shqipërisë, duke tejkaluar kështu tezat e vjetruara dhe të njëanshme gjoja “shkencore”, mbi influencën eksluzive të Perëndimit apo Lindjes në trevën e Ballkanit, duke arritur kështu në përfundimin e ri shkencor, sipas të cilit në këtë hapësirë gjeografike kemi të bëjmë me influenca të gërshetuara pa ndonjë dallim të favorizuar në llogari të njërit apo të tjetrit ndikim. – Šufflay e paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi në mesjetë, duke mbrojtur teorinë, se kjo kulturë ishte më e afërt me Bizantin dhe dalmatët, se sa me sllavët e ngulur në Ballkan dhe se kishte një traditë të pasur që nga kohët më të lashta. – Šufflay është imendimit se shqipja është një idiomë e ilirishtes dhe fazë e re e një të folmjeje të moçme ilire, ngase shqiptarët jetojnë aty, ku në kohë të lashta kanë jetuar ilirët dhe ishin në këto treva, pa asnjë dyshim, para dyndjes së sllavëve.

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies, Budapest

Në fushën e studimeve albanologjike dhe balkanologjike kontributi i Millan Šufflay-t është i jashtëzakonshëm, dhe ka një rëndësi të veçantë. Është ndër studiuesit e rrallë, që në mënyrë shkencore, të paanshme dhe pa paragjykime, duke u mbështetur në metoda shkencore, studioi mesjetën shqiptare, duke nxjerrë në dritë dokumente dhe të dhëna shumë të çmuara për këtë periudhë pothuajse të pahulumtuar fare. Në këtë mënyrë ai tejkalon studimet e vjetruara, të njëanshme dhe tendencioze të studiuesve sllavë, grekë, bullgarë, austriakë, italianë, rumunë, çekë etj.

Si studiues i historisë dhe veçanërisht i mesjetës shqiptare, M. Šufflay është pikë-referencë për çdo medievist shqiptar dhe të huaj. Për atë vetë, si autor dhe krijues letrar dihet pak ose aspak fare. Edhe pse është autor i më shumë se një vepre letrare, ai nuk ka vendin e merituar në fushën e letrave shqipe, posaçërisht atë të krijuesit të prozës së gjatë, romanit. 

Romanin “Konstandin Balsha” Šufflay e kishte filluar së shkruari që në vitin 1918.^[1] Menjëherë pas botimit të vëllimit të dytë të “Acta et diplomata” e cila, në fakt është edhe burimi kryesor i idesë dhe zhvillimeve në rrafshin kohor përmes njërës prej familjeve më të fuqishme të fisnikërisë feudale shqiptare, asaj të Balshajve.

Duke ndjekur me kudjes zhvillimet politike, ushtarake dhe ekonomike të faktorëve ndërkombëtare të kohës, Venedikut në radhë të parë, por edhe Vatikanit, Dubrovnikut dhe Turqisë në anën tjetër si dhe fqinjëve sllavë e grekë, Šufflay, jo rastësisht zgjodhi si personazh kryesor Kostandin Balshën, pinjoll i po së njëjtës familje me ndikime shumë të mëdha në tërë arealin shqiptar nga jugu në veri dhe nga bregdeti i Adriatikut deri thellë në hinterland.

Në pamje të parë, romani “Konstadin Balsha” është një dramë e vërtetë e popujve që bashkëjetonin në territoret e Shqipërisë etnike, pa ndonjë dallim të madh me pjesët e tjera të Europës, por, pas analizës së personazheve kryesore, pothuajse të gjithë përfaqësues në një mënyrë apo tjetër të fiseve, kombeve, krahinave, komunave dhe shteteve Europiane, vërehet thellësisht dëshpërimi i elementit kombëtar vendor ndaj veprimeve të pushtuesve të rinj apo të vjetër, të cilët me mendjemadhësi dhe komplote, me dinakëri dhe tradhëti, me korrupsion dhe me forcë, arrijnë të ruajnë interesat e tyre, fillimisht duke fituar besimin e shtresës së mesme, jo fisnikërisë së lartë, por as të popullit të thjeshtë, gjë që na përkujton origjinën e vetë autorit të romanit, Millan Šufflay, i cili jo në pak raste, në shkrimet dhe studimet e tija fut edhe elemente autobiografike.

Të shkruash një roman për një familje fisnike, që i përket një kombi të lashtë, një territori të caktuar, kompakt, një gjuhe indoeuropiane, ku tradita kulturore është e vjetër sa vetë populli shqiptar në radhë të parë, por edhe popujt tjerë që bashkëjetuan me të gjatë shekujve, pa e shkelur me këmbë kurrë, ose të paktën pa qenë në kontakt të drejtpërdrejtë me të, është mjaft e vështirë, për të mos thënë e pamundur. Është befasues për çdo lexues, kur të shikojë se sa më lehtësi, saktësi dhe korrektësi e përshkruan Šufflay vendin tonë, kështjellat, rrugët, detin, liqenjtë, lumenjtë, malet, pyjet, pastaj kishat, kuvendet, katedralet, për të cilat ai ka njohuri aq të thella, sa ne ia kemi lakmi edhe sot e kësaj dite.

Shtresëzimi kohor, kalimi nga njëri shekull në tjetrin, zhvillimet e furishme me ndikime shumë kundërthënëse, rrënjet dhe ngritjet e finsikëve shqiptarë dhe të tjerëve për Šufflay-n, nuk paraqesin asnjë problem përkundrazi, ai bëhet pjesë e tyre përmes personazheve të cilat i portretizon me shumë kujdes, duke hyrë thellë në karakterin e tyre psiqik dhe fizik, me një mjeshëtri prej një pende të sprovuar krijuesi.

Për shumë albanologë dhe kritikë të letërsisë shqiptare, romani është shumë pak i njohur ose i panjohur fare, për shkak se ata nuk kanë arritur ta lexojnë atë në kroatisht, në gjuhën në të cilën është shkruar. Megjithatë nuk kanë munguar rastet, kur albanologët dhe kritikët e letërsisë shqipe, edhe pa e lexuar fare atë, e kanë paragjykuar në mënyra ekstreme, nga vlerësime shumë pozitive deri te ato më negativet. Si ilustrim mund të sjellim një rast nga viti 2002, kur një akademik i nderuar shqiptar, që lexon kroatisht pohonte “e kam lexuar romanin, por nuk kam marrë vesh asgjë prej gjëje, sepse ai është një histori, kronologji dhe psikologji e ngatërruar!”^[2]

Përkthyesi vetë e ka pasur për herë të parë në dorë këtë roman në vitin 1994, dhe në vitet 1996 – 1997, e ka përgatitur për ribotim^[3] në kroatisht, ku u botua në Zagreb, me mbështetjen e zotit Mensur Gjergjizi.^[4] Përkthimin e romanit e kemi bërë që në atë kohë, por për shkaqe të ndryshme, objektive e subjektive, ai ka mbetur pa u botuar deri sot.

Gjatë kërkimeve dhe hulumtimeve shkencore në dorëshkrimet e M. Šufflay-t në Arkivin Shtetëror të Zagrebit, kemi hasur edhe në dorëshkrim autograf të romanit; dorëshkrim i cili nuk është komplet, (dorëshkrimit autograf i mungojë disa pjesë nga kapitulli i VI dhe i VIII),siç është rasti për shembull me romanin tjetër fanatastiko-shkencor “Në Pacifik në vitin 2255” i cili është i shkruar në gjermanisht e kroatisht dhe është botuar kroatisht në Zagreb në vitin 1998 dhe ruhet në tre kpje origjinale, një dorëshkrim autograf me stilolaps dhe në dy kopje të daktiloshkruara me makinë shkrimi në gjermanisht e kroatisht.^[5]

Interesimin e Šufflay-t për shqiptarët dhe Shqipërinë e ndeshim që në fillim të karrierës së tij shkencore, kur, duke hulumtuar e mbledhur dokumente nëpër arkivat e Dalmacisë, për “Codex diplomaticus”, të Tadija Smiçiklasit, gjen materiale burimore shumë interesante që i takonin mesjetës shqiptare. Kjo periudhë, në atë kohë, ishte e pahulumtuar fare dhe zgjonte interes të jashtëzakonshëm tek studiuesi i ri, interesim ky, i cili e preokupon aq shumë, sa bëhet madje pjesëmarrësi kryesor i kësaj veprimtarie shkencore për gjithë jetën e tij.^[6]

Gjatë gjithë kësaj periudhe kohore, nga penda e Millan Šufflay-t dolën studime të jashtëzakonshme me vlera të larta shkencore në fushën e albanologjisë. E tillë është vepra monumentale “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, të cilën e boton së bashku me L. Thallóczyn dhe K. Jirečekun.^[7]

Materialin e mbledhur, Šufflay, e sistemonte dhe e përcillte me komente të thukta shkencore, kështu që të shumtën këto tekste, paraqesin diskutime me vlerë të lartë dhe mund të shfrytëzohen si studime të veçanta. Puna për përgatitjen e vazhdimit të botimit të kësaj kryevepre ka vazhduar edhe më tutje. Janë përshkruar një pjesë e dokumenteve nga arkiva të ndryshme, është konsultuar literatura përkatëse si dhe është bërë plani konkret për botimin e vëllimit të tretë. Është me rëndësi të ceket se vëllimi i tretë i “Acta Albaniae” nuk ishte i përgatitur për shtyp, ashtu siç është menduar e shkruar deri tani.^[8]

               Deri në këtë kohë, vepra më e njohur e M. Šufflay-t, sipas medievistit kroat T. Raukar^[9] ishte: “Serbët dhe Shqiptarët”.^[10]

               Kontributi i M. Šufflay-t në trajtimin e çështjes së ngritjes së dinastëve shqiptarë në Shqipërinë e Veriut dhe problemin e gjenezës së tyre, e zbërthen në atë mënyrë, që duke gjetur lidhje të ndryshme farefisnore, të gjakut apo martesore me bujarët fqinjë, malazesë, kroatë, grekë, maqedonas, bullgarë, serbë, etj., vëren ndikim të caktuar në organizimin e strukturës shtetërore shqiptare dhe institucionet e tjera të cilat kishin një traditë të gjatë në këto treva.

               Krahas kësaj ai trajton edhe problemin e institucionit të notariatit, të cilin e analizon që nga zanafilla e tij nëpër qytetet bregdetare shqiptare, duke tërhequr një paralele në mes të zhvillimit të këtij institucioni në Italinë veriore dhe Dalmaci nga njëra anë dhe të Italisë jugore dhe asaj shqiptare nga ana tjetër.

               Duke analizuar njësitë politike dhe ato territoriale gjeografike, sipas të dhënave burimore arkivore, M. Šufflay e shqyrton problemin e gërshetimit të elementeve perëndimore dhe lindore në nomenklaturën topografike të Shqipërisë, duke tejkaluar kështu tezat e vjetruara dhe të njëanshme gjoja “shkencore”, mbi influencën eksluzive të Perëndimit apo Lindjes në trevën e Ballkanit, duke arritur kështu në përfundimin e ri shkencor, sipas të cilit në këtë hapësirë gjeografike kemi të bëjmë me influenca të gërshetuara pa ndonjë dallim të favorizuar në llogari të njërit apo të tjetrit ndikim.

               Pas studimeve dhe analizave të posaçme, të bëra pas hulumtimit dhe zbulimit të lëndës arkivore, Šufflay e paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi në mesjetë, duke mbrojtur teorinë, se kjo kulturë ishte më e afërt me Bizantin dhe dalmatët, se sa me sllavët e ngulur në Ballkan dhe se kishte një traditë të pasur që nga kohët më të lashta. Kontributi i tij në këtë drejtim është i argumentuar dhe ka themele të forta shkencore.

               Prejardhjen ilire të shqipes e të shqiptarëve, Šufflay e arsyeton me argumentin e pranisë së emrave të vendeve, krahinave dhe vëllazërive të cilat i konsideron për emra ilirë, e që mund të zbërthehen me brumë gjuhësor të shqipes.^[11] Në anën tjetër shpreh mendimin se shqipja është një idiomë e ilirishtes dhe fazë e re e një të folmjeje të moçme ilire, ngase shqiptarët jetojnë aty, ku në kohë të lashta kanë jetuar ilirët dhe ishin në këto treva, pa asnjë dyshim, para dyndjes së sllavëve.^[12]

               Ndër njësitë e para onomastike që lidheshin me Arbërinë përkatësisht me dëshminë më të lashtë të shkruar; Millan Šufflay, trajton emrin popullor të shqiptarve, përkatësisht prejardhjen e trajtës greke Albanoi, Arvanitai, Albanitai si dhe të asaj slave Raban e Rabanija. Pa u lëshuar në detaje, Šufflay pohon se emri popullor i shqiptarve Alban duhet të ketë si rrënjë një fjalë të ngjashme të ligurishtes, respektivisht se rrënja e këtij emri duhet kërkuar te: alb, “kodër, mal, lartësi” të gurrave paraindoevropiane.^[13] Kështu Šufflay në mënyrë përmbajtësore ka analizuar dhe shqyrtuar trajtat e emrit Arbër, Arbëresh, Arbëror, Arbëri, Arbëni dhe ato Shqiptar e Shqipni (Shqipëri), të cilat janë sinonime për emrin shqiptar. Varianti i ri që Šufflay propozon është opinioni se emri Shqiptar heq rrënjët nga emri familjar i një dere bujare drishtase, emrin e së cilës e ndeshim në burimet e shekullit të XIV dhe XV^[14] në format Schepuder, Schipuder, Schibudar^[15] duke hedhur poshtë teoritë e ndryshme që ekzistonin, por që nuk kishin bazë të fortë shkencore rreth këtij problemi tejet të ndieshëm në shkencën historiografike shqiptare.

               Sadoqë Šufflay ishte një medievist i shkëlqyeshëm e jo gjuhëtar i sprovuar,^[16] propozimet dhe interpretimet e tij etimologjike i kanë bërë ballë kohës, duke u pranuar edhe sot si të qëndrueshme, sidomos përsa i përket elementeve onomastike shqiptare në Mal të Zi, sepse ai nuk i konsideronte ato elemente si ndikim të gjuhës apo korpusit onomastik sllav, por si substrat onomastik, përkatësisht si relikte gjuhësore e onomastike shqiptare në ato vise ku elementi shqiptar ishte i pranishëm edhe në mesjetën e hershme.^[17]               

Edhe në studimet e tjera të Millan Šufflay-t bie në sy pasuria e madhe e materialit burimor faktologjik, por disi kanë mbetur anash pa u analizuar dhe shyrtuar sa duhet faktorët ekonomikë dhe shoqërorë dhe ndikimi i tyre. Historia e shqiptarëve ishte për të kryesisht historia e një etniteti etnokulturor të dalluar, me rrënjë të lashta autoktone e vazhdimësi të pandërprerë,^[18] me një aftësi të jashtëzakonshme rigjeneruese e cila për Millan Šufflay-n paraqet thelbin autentik të historisë së Ballkanit në përgjithësi, e asaj shqiptare në veçanti.^[19] 

Në historiografinë kroate, Millan Šufflay paraqitet për herë të parë me një temë nga e mesjeta bizantine.^[20] Šufflay nuk i vazhdoi kërkimet dhe studimet e tij në fushën e bizantologjisë,^[21] sepse interesimi i tij për këtë periudhë kishte ndryshuar, për shkak të rrethanave të reja të krijuara, e në radhë të parë për shkak të bashkëpunimit me Smiçiklasin, Jireçekun, Thallocin etj.^[22]

Studimet dhe hulumtimet e Millan Šufflay-t në fushën e historiografisë kroate kanë lënë një gjurmë të pashlyer, qofshin ato studime të botuara apo dorëshkrime të cilat ruhen në HDA dhe presin të botohen. Metoda e shqyrtimit shkencor, paanshmëria, korrektësia, pedantëria, analizat dhe studimet e nduarduarshme qofshin ato paleografike, diplomatike, etnografike, antropologjike, etimologjike, etj., edhe sot e kësaj dite janë të patjekaluara. Një gjë të tillë ia mundësonte kultura e gjerë, njohja e gjuhëve të shumta,^[23] vullneti dhe këmbëngulia që e vërteta çdo herë të ngadhnjente, edhe në ato raste kur dikujt  nuk i pëlqente një gjë e tillë. Edhe pse është shkruar se Millan Šufflay nuk ka shkruar shumë,^[24] e vërteta është krejt ndryshe.^[25]

Qeveria shqiptare, duke treguar respekt dhe nderim të veçantë për shkencëtarin dhe albanologun e njohur kroat me famë botërore, e ftoi atë në fund të vitit 1930 që të vizitonte Shqipërinë.^[26] Kjo ftesë u bë menjëherë pasi “Kaiserliche Akademie der Wissenschaften in Wien”^[27]  i kishte propozuar Šufflay-t të vazhdonte botimin e vëllimit të tretë të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”. I pritur me nderimet më të larta shtetërore, që nga mbreti Zogu i Parë, kryeministri, ministri i kulturës dhe më në fund nga anëtarët e Parlamentit shqiptar, Millan Šufflay-t i njihet, dhe në një farë mënyre, i shpërblehet gjithë mundi që kishte bërë në hulumtimet dhe kërkimet shkencore në fushën e albanologjisë dhe veçanërisht në studimin dhe botimin e dokumenteve mesjetare të cilat deri në atë kohë pothuajse ishin të panjohura fare.^[28] I shoqëruar nga intelektualë^[29] dhe politikanë shqiptarë, studiuesi i madh kroat, viziton arkiva të ndryshme kishtare, biblioteka, pika arkeologjike dhe njihet për së afërmi me kulturën dhe traditën shqiptare, për të cilën kishte shkruar aq shumë. “Gjatë vizitës së tij në Shqipëri, ai kishte arritur deri te disa zbulime shumë të rëndësishme për shtrirjen e territorit kroat /në mesjetë/ përgjatë gjithë bregdetit të Adriatikut që nga lumi i Rashës në Istër e deri te Shkodra, përkatësisht te abacia e Shën Gjergjit në Bunë.”^[30] I impresionuar nga mbishkrimet dhe dokumentet^[31] e shumta mesjetare, ai kërkon që pjesa më e madhe e tyre të fotografohen ose të përshkruhen^[32] që më vonë kur të kthehej në Zagreb t’i studjonte me themel dhe të nxirrte konkludime të rëndësishme shkencore. Për fat të keq, një gjë të tillë nuk arriti ta e bënte kurrë ngase u vra nga dora kriminale e policisë serbe.

Gjatë qëndrimit në Shqipëri, M. Šufflay^[33] mban një fjalim në Parlamentin shqiptar më 16 janar 1931, ku në mënyrë të hollësishme elaboron punën rreth botimit të vëllimeve në vazhdim të “Acta Albaniae”^[34], si dhe të “Historisë së Shqipërisë”. Për këtë gjë, Parlamenti shqiptar nga buxheti i shtetit, e urdhëron ministrin e arsimit, Hilë Mosin,^[35] që në emër të shpenzimeve të paguante në “Banque Commerciale de Bâle á Zurich”,^[36] në llogari të dr. Millan Šufflay-t, shumën prej 75.000 frangash ari.^[37]

Punimet dhe studimet e tij janë të shpërndara nëpër gazeta dhe revista të kohës, por edhe ato të botuara si libra të posaçme, janë të njohur vetëm për një numër të vogël specialistësh dhe studiuesish, ndërsa lexuesi i gjerë nuk ka njohuri për ekzistencën e tyre.

---

^[1] Hrvatski Državni Arhiv (HDA), Fond 832, Rukopisna ostavština Milana Šufflay, (R. O M. Š), kutitë: 10-13.

^[2] Ne me këtë rast, qëllimisht nuk po shënojmë emrin e akademikut shqiptar, por tëinteresuarit mund ta gjejnë në studimet dhe shkrimet tona për M. Šufflay-n

^[3] Ne kemi studiuar dorëshkrimet origjinale të romanit të M. Šufflay-t fund të vitit 1996 dhe fillim vitin e 1997, në: Hrvatski Državni Arhiv (HDA), Fond 832, Rukopisna ostavština Milana Šufflay, (R. O M. Š), kutitë: 10-13, së abshku me kopjen e shtypur të botimit të parë në kroatisht. Me rastin e ribotimit në kroatisht tëkëtij romani në vitin 2002, një fjalën hyrëse e ka shkruar Ante Krmpotić. Botimi është bërë nga: Bashkësia e Shqiptarëve të Kroacisë, me seli në Zagreb, nën përkujdesjen tonë. Ky ribotim (nuk ishte ribotim anastatik, siç ndodhi me veprën tjetër në vitin 2002 “Acta e diplomata”), u shit dhe u shpërnda falas shumë shpejt dhe menjëher pasuar edhe tre ribotime tjera më 2004, 2005 e 2007 në Zagreb,nga botues të ndryshëm.

^[4] Zoti Mesur Gjergjizi në atëkohë ishte kryetar i Bashkësisë së Shqiptarëve të Kroacisë, me seli në Zagreb. Me rastin e ribotimit në kroatisht tëkëtij romani në vitin 2002, një fjalën hyrëse e ka shkruar prof. dr. Ante Krmpotić. Botimi është bërë nga: Bashkësia e Shqiptarëve të Kroacisë, me seli në Zagreb, nën përkujdesjen tonë. Ky ribotim (nuk ishte ribotim anastatik, siç ndodhi me veprën tjetër në vitin 2002 “Acta e diplomata” të cilën poashtu e kemi përgatitur ne për botim. Kjo vepër u botua në Prishtinë), u shit dhe u shpërnda falas shumë shpejt dhe menjëher pasuar edhe tre ribotime tjera më 2004, 2005 e 2007 në Zagreb,nga botues të ndryshëm.

^[5] Shih: Hrvatski Državni Arhiv (HDA), Fond 832, Rukopisna ostavština Milana Šufflay, (R. O M. Š), kutitë: 10-13

^[6] Zekerija Cana, Millan Shuflaj…  f. 97-98; i njëjti në parathënien e përkthimit shqip të librit Serbët dhe Shqiptarët. Prishtinë, 1968, f. 9.

^[7] Ludovicus Thallóczy, Constantinus Jireček et Emillianus de Sufflay. Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Volumen I. (Annos 344-1343 tabulamque geographicam contens). Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen, 1913, vëll. I dhe vëll. II, Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Volumen II. (Annos 1344-1406 continens). Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen, 1918. Sikurse theksuam më lartë përgaditjen për botimin anastatik (fototipik) të kësaj vepre të Milan Šufflay-t e kemi bërë ne. Vepra është botuar në vitin 2002 nga “Drejtoria e Përgjithëshme e Arkivave & Revista EKSLUZIVE, në Tiranë-Prishitnë, dhe është shytpur në shtypëshkronjën e “Dukagjinit” me seli në Pejë. Kjo vepër sot është raritet bibliografik.

^[8] Pothuajse të gjithë studiuesit e Šufflay-t kanë pohuar se vëllimin  e tretë të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, i cili ishte i përgatitur për botim, e ka konfiskuar policia menjëherë pas vrasjen së tij. Aleks Buda, [red.], Fjalori enciklopedik shqiptar (FESH), Tiranë, 1985, f. 1070; J. Horvat, Hrvatski … f. 225; D. Sagrak, Dr. Milan Šufflaj… f. 90; Jaroslav Šidak, Enciklopedija Jugoslavije, vëll. 8, Zagreb 1971, f. 273. Z. Cana, Letërkëmbimi… f. 282; etj. Në fakt e vërteta është krejt ndryshe. Millan Šufflay, vetëm kishte përshkruar dhe mbledhur një pjesë të dokumenteve të cilat mendonte t’i botonte në vëllimin e tretë. Ai nuk e kishte përgatitur fare dorëshkrimin. Në HDA R. O. M. Š., këto dokumente ruhen të shpërndara dhe të pasistemuara në disa kuti. Po ashtu i paqëndrueshëm dhe jo i saktë është edhe pohimi se është gjetur dorëshkrimi i vëllimit të tretë të “Acta Albaniae”.  D. Sagrak,  Dr. Milan Šufflaj… f. 1.

^[9] “Sažima svoja dotadašnja znastvena nastojanja, dodajući im i jake elemente filološke i sociološke analize. Ova knjiga njie studija samo o Albaniji u srednjem vijeku, ni o srpsko-albanskim odnosima, nego široko zasnovana prostorna i društvena sinteza o jadransko-balkanskom srednjovekovlju, usredotočena oko albanske povijesti.” Tomislav Raukar, Milan Šufflaj i hrvatsko srednjovekovlje. Kolo. Zagreb, 1991, nr. 3, f. 126.

^[10] Ky studim u botua për herë të parë në gjuhën sllave në Beograd me 1925. Në shqip u përkthye për herë të parë  në Tiranë në vitin 1926, nga Karl Gurakuqi dhe Zef Ferkeçi, e pastaj në Prishtinë me 1968, nga Zekerija Cana e Abdullah Kajragdiu. Kanë vazhduar botimet e përkthimit të kësaj vepre herë me emër të përkthyersit e herë pa emër të përkthyesit. Është interesant fakti se kjo vepër u botua e përkthyer në gjuhën shqipe në vitin 2022, nga përkthyesi Arben Ndreca (përktheu nga kroatishtja dhe pajisi me shënime Arben Ndreca; Lektorimi: Migena Shyti Kapllani) me titull të ndryshuar nga botimi i parë i vetë Millan Šufflay-t: “Serbët dhe Arbërit. Simbioza e tyre në mesjetë”, botuar në kuadrin e “Rradhonjtë e Shéjzave” nga “BERK”. Përkthyesi, për mendimin tonë ka gabuar duke i ndërruar titullin botimit origjinal. Në një nga studimet tona së shpejti do trajtojmë këtë çështje të këtij përkthimi.

^[11] Skënder Gashi, Kontributi i K. Jireçekut, M. Shuflajt e i I. Popoviqit studimit te onomastikës shqipe dhe albanizmave ndër sllavët e jugut. Prishtinë: Dituria, 1981, nr. 1-2, f. 114.

^[12] Millan Šufflay, “Biologie des Albanischen Volksstammes,” Ungarische Rundschau 1916, viti V, f. 12-13; S. Gashi, Kontributi… f. 114.

^[13] M. Šufflay, Biologie… f. 6; S. Gashi, Kontributi… f. 117.

^[14] Shiko Çabej, dhe arkivi i Dubrovnikut.

^[15] Konstantin Jireček, Die Romanen in den Städten Dalmatiens während des Mittelalters. Wien, 1901-1904, f. 51. S. Gashi, Kontributi… f. 117.

^[16] S. Gashi, Kontributi… f. 119.

^[17] S. Gashi, Kontributi… f. 119.

^[18] S. Gashi, Kontributi… f. 114.

^[19] A. Buda, FESH,  f. 1070.

^[20] Milan Šufflay, Hrvatska i zadnja pregnuća istočne imperije pod željezom triju Komnena (1075-1180). Zagreb, 1901, f. 1-63.

^[21] “Šufflaj nikada nije nastavio to početno bizantološko istraživanje jer je njegovo znanstveno zanimanje uskoro krenulo novim smjerovima, ali je taj prvi objavljeni rad ipak zanimljiv jer su u njemu primjetne dvije značajke što će ga obilježavati u sveukupnom kasnijem djelovanju: osjećaj za povijesno vrelo i smisao za obzorje sinteze.” T. Raukar, Milan Šufflaj… f. 124.

^[22]  Një mednim i tillë është shumë interesant dhe paraqet një nga vlerësimet e para pozitive për veprën e Millan Šufflay-t nga ana e shkencëtarve bashkëkohorë kroat, të cilët për një kohë të gjatë e kishin margjinalizuar, për të mos thënë se e kishin lënë krejt anash. Edhe më interesant është mendimi i akademikut Dubravko Jelçiqit: “Tek pola godine poslije slobodnih izbora, organiziran možda i prvi javni skup na Sveučilišnoj razini, na kojemu je obnovljeno naše zapretano znanje o njemu kao znanstveniku i piscu koji je ostavio duboki trag, jer je u svemu što je promišljao i o čemu je pisao bio inovantan, a u svestranosti gotovo unikatan: znanstvenik i književnik, povjesničar i politikolog, albanolog svjetskoga glasa, možda i uopće najveći dosad istraživač i najbolji znalac Albanije i albanskog etnosa, albanske prošlosti i albanske kulture; a istodobno bio je i kroatolog neograničenih vidika, svakako jedinstven, izvoran i doslovce neponovljiv i širinom i dubinom i dalekoseženošću svojih razmatranja hrvatskih tema od same pojave Hrvata u povijesti pa do jegova vremena.” Dubravko Jelčić, Sanjar i realist između političke fantastike i političke pragmatike. Hrvatsko pravo. Zagreb, 29 janar 1999, viti V, nr. 197, f. 13.

^[23] Millan Šufflay ishte poliglot i vërtetë, ai fliste: kroatisht, gjermanisht, hungarisht, frengjisht, anglisht, italisht, latinisht, greqishte të vjetër, mesjetare dhe të re, sanskritisht si dhe natyrisht të gjitha gjuhët sllave. Gjuhën shqipe e kuptonte, por nuk e fliste e as nuk e shkruante. Për këtë fakt gjejmë të dhëna orijginale nga dorëshkrimet e vetë Millan Šufflay-t qësot ruhen në: Hrvatski Državni Arhiv (HDA), Fond 832, Rukopisna ostavština Milana Šufflay, (R. O M. Š), kutitë: 5 /f. 21-23/, 7 /f. 6-8/ e 16 /f. 49-50/.

^[24] D. Jelčić, Sanjar i realist… f. 13; por edhe të tjerët të cilët kanë sjellë bibliografinë e Šufflay-t ose të dhëna bibliografike si: Franjo Perše, Milan Šufflaj. In memoriam-prigodom 25. Godišnjice smrti /18.II.1931/. Hrvatska revija. Buenos Aires, 1956, viti IV, nr. 4, f. 315-318, sjell 114 tituj në: “Hrvatska Gruda”, 12 shkurt 1941, viti V, nr. 182, f. 6, me autor anonin, sjell 115 tituj; D. Sagrak, Milan… f. 115-119, sjell 116 tituj. Ndërsa sa i përket  asaj se sa punime janë shkruar mbi Šufflay-n, kemi disa të dhëna: Tomislav Držić, Dr. Milan Šufflaj… f. 25, pohon: “koliko je poznato, objavljeno je oko 200 članaka, pa i nešto brošura”; Mladen Švab, në artikullin e tij: Pravaš… Hrvatsko pravo. Zagreb.  1991, f. 23, sjell të dhënën se janë shkruar më shumë se 180 tituj; Petar Strčić – Bosiljka Janjatović, në studimin e tyre: O ubojstvu dr. Milana Šufflaja. Historijski Zbornik. Zagreb. 1993, viti XLVI, nr. 1, f. 89, sjellin 37 tituj; ndërsa ne bibliografinë që e kemi gati për botim, kemi shënuar 637 zëra bibliografikë.

^[25] Në studimin tonë bibliografikë, ku janë shfletuar rreth 72 organe të gazetave dhe revistave të ndryshme, kemi arritur të saktësojmë se M. Šufflay ka botuar 3.219 zëra bibliografikë, përfshirë këtu edhe botimet e veçanta. Është kjo dëshmi e cila hedh poshtë të gjitha pohimet e deritanishme se Šufflay ka shkruar pak. Darko Sagrak, Policija pratila Šufflayn do smrti i dostavlja izvješća kralja u Beograd. Veçernji list. Zagreb. 43 (1999), nr. 12833 (19. VI.), f. 34 – 35.

^[26] Për hollësi shiko edhe: HDA, Fond 832, Rukopisna ostavština Milana Šufflaja, (R. O M. Š), kutia 9,  nr. 255; Zekerija Cana, Milan Shuflaj. Me rastin e 100-vjetorit të lindjes. Shpalime historike. Prishtinë, 1985, f. 108; Tomislav Držić, Dr. Milan Šufflaj: Znanstvenik, političar i žrtva. Večernji list, Zagreb, 22 shkurt 1991, viti XXXV, nr. 9883, f. 29; në mënyrë të gabuar e shënon këtë datë, Geörgy Daniel në punimin e tij: Të dhëna për jetën dhe veprën e Milan Shuflajt. Gjurmime albanologjike – seria historike. /Recherches albanologiques – série historique/. Prishtinë, 1982, viti XI (1981), f. 287-291; Julio Szekfü, Tragedija Milana Šufflay.  Magyar Szemle. Budapest, 1931, nr. 4, përkthimi i këtij artikulli është në kroatisht dhe ndodhet në HDA, RO M. Š., kut. 9, nr. 109-113 (1-10); të njëjtin artikull e sjell edhe Darko Sagrak, Dr. Milan Šufflaj hrvatski aristokrat duha. Zagreb, 1998, f. 155-161.

^[27] HDA, RO M. Š. kut. 9, nr. 110 (3); Pavle Radić, Rukopisna ostavština Milana Šufflaja. Vodić HDA-Zagreb., f. 17.

^[28] Stjepan Antoljak,  Milan Šufflaj kao paleograf i diplomatičar. Arhivski Vjensik. Zagreb, 1995, viti XXVIII, f. 140.

^[29] Gjatë kësaj vizite të vetme në Shqipëri, ai është shoqëruar nga Lumo Skendo (alias Mit’hat Frashëri), Hil Mosi, Abdurrahman Dibra, Mehdi Frashëri, etj.

^[30] Grgo Pejinović, Dr. Milan Šufflaj i Crvena Hrvatska. /Tragovima hrvatske prošlosti./. Ustaša. Zagreb. 22 shkurt 1942, viti XII, nr. 8, f. 7.

^[31] Millan Šufflay një pjesë të pergamenëve dhe dokumenteve origjinale i kishte marrë me vete me t’u kthyer në Zagreb. Sot nuk dihet asgjë për fatin e këtyre dokumenteve.

^[32] HDA, RO M. Š. kut. 6, III/3, A. d., nr. 501-5014. Fotografitë janë ende të pabotuara dhe kanë një vlerë të jashtëzakonshme, për shkak se në to vërehen mbishkrime të ndryshme të gdhenduara në gurë në lokalitete të shumta të Shqipërisë, dhe sot disa nga to nuk ekzistojnë më.

^[33] Profesor Shuflaj gjendet në kryeqytet. Arbënia, Tiranë, 16 janar 1931, viti II, nr. 126, f. 1.

^[34] Lumo Skendo, Profesori Milan Shuflaj dhe histori e Shqipris. Vullneti i Popullit. Tiranë, 25 janar 1931, f. 3.

^[35] HDA, RO M. Š. kut. 9, nr. 268 e 274.

^[36] HDA, RO M. Š. kut, 9, nr. 193;  Z. Cana – Y. Jaka, Letërkëmbimi i Milan Shuflajt rreth studimeve shqiptare. Populli shqiptar në kapërcyell të shek. XX. Prishtinë, 1991, f. 313; Titulli i bankës është i shkruar kështu në të gjitha dokumentet që kemi shfytëzuar deri tani.

^[37] Kjo shumë e cila ndodhet edhe sot e kësaj dite në bankën e Zvicrës, është ekuivalente me 4 milion dollarë. Rreth kësaj shume ekzistojnë mendime të ndryshme të cilat janë të gabuara, ngase nuk janë konsultuar  dokumentet arkivore që ruhen në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës dhe ato në HDA të Zagrebit. Psh.: Josip Horvat, Hrvatski panoptikum, Zagreb, 1965, f. 229; të njëjtin gabim e përsërit edhe Tomislav Držić, në punimin e tij: Dr. Milan Šufflaj: Znanstvenik, političar i žrtva. Večernji list. Zagreb, 22 shkurt 1991, viti XXXV, nr. 9883, f. 29, të gjithë këta pohojnë se Šufflay-t i ishin paguar 100. 000 franga zviceriane 

Sokol Paja/

New York, 28 qershor 2024 – Patriotët nga Mirdita z.Pjetër Marku kryetari i akademisë artit, shkencës dhe letrave “Mirdita”, gazetari Aleksandër Ndoja dhe Vat Biga nga shoqata “Bajraktari” vizituan Federatën Pan-Shqiptare të Amerikës “Vatra”. Ata u pritën nga Sekretari i Vatrës Dr. Pashko Camaj dhe editori. Përgjatë bashkëbisedimit vëllazëror Sekretari Dr. Camaj foli rreth vizionit të Vatrës, lobimit dhe organizimit, ndërsa editori u shpjegoi në detaje rrugëtim historik të Federatës “Vatra” e gazetës “Dielli”, kontributin për çështjen kombëtare, aspekte të veprimtarisë së mërgatës shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe veprimtaritë më të rëndësishme të zhvilluara gjatë vitit nga “Vatra”. Z.Aleksandër Ndoja gazetar prej shumë vitesh në Shqipëri, njëherit Kryeredaktor i revistës “Mirdita” tha se nuk mund të quhet e e suksesshme, pa vizituar këtë qender të shqiptarizmës, ku dhe sot ndjen praninë e Nolit, Konicës e shumë të tjerëve me gjithë madhështinë e veprës së tyre me nisje 112 vite më parë. Duke vijuar më tej Ndoja u shpreh se kjo Federatë erdhi si mision në histori në ato kohë të trubullta dhe këte mision e mbajti kryefjalë me dekada me radhë.

Duke folur për revistën ai u shpreh se vërtetë ka emrin “Mirdita” por ne faqet e saj ka Mirditë po aq sa ka Kosovë, Çamëri, Medvegjë, Ulqin apo çdo metër të hapësirës tonë mbarë kombëtare. Në fund ai falenderoi për pritjen nē këtë “oaz” historik e atdhetar të shqiptararizmës njëherit në emër të Akademisë së Artit, Shkencës e Letrave “Mirdita” premtoi bashkëpunim në të ardhmen. z.Pjeter Marku, piktor në Akademi të Arteve të Tiranës, falenderoi për Vatrën për mikpritjen dhe shtoi se një grup intelektualësh mirditas 11 vite më parë themeluan një shoqatë me të njejtën emër, ndërsa vendosëm dhe nxjerrjen e një reviste e cila nuk u ndal kurrë në rrugëtimin e saj. Sot jemi në numrin e 43 të saj. Kjo revistë tashme shkon në mbi 50 shtete. Çdo fundviti shoqata jonë dhe revista organizon takimin vjetor me pjesmarrjen e mbi 300 vetave ku ndajmë dhe çmime. Qëllimi ynë është identifikimi i mirditasve kudo janë në botë, por dhe miqve të Mirditës e vlerave kombëtare të kombit shqiptar, tha ndër të tjera z.Marku. Miqtë i dhuruan disa kopje të revistës “Mirdita” dhe librin e autorit Andris Lleskai “Laku i Plakut”.

 Nga Frank Shkreli/

 

Ky vit shënon 105-vjetorin e Konferencës së Paqes që filloi në Paris në janar të vitit 1919 dhe që kulmoi me nënshkrimin e Traktatit të Versajës, më 28 qershor, 1919. Lufta e Parë Botërore kishte marrë fund në nëntor të vitit 1918, por përfundoi zyrtarisht me nënshkrimin e Traktatit të Parisit qershorin e vitit 1919.

Janë dy arsye që shqiptarët duhet ta kujtojmë këtë përvjetor: Një, është roli i presidentit të atëhershëm të Shteteve të Bashkuara, Woodrow Wilsonit, si përfundim i takimit të Fan Nolit me ish-presidentin amerikan, para se Wilsoni të nisej për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes në Paris dhe arsyeja tjetër është pjesëmarrja e delegacionit shqiptar në atë konferencë, përfshirë At Gjergj Fishtën.  Ky 105-vjetor shënon fjalimin historik të At Gjergj Fishtës mbi të drejtat e shqiptarëve në trojet e veta autoktone — një fjalim ky, që deri më sot, as Evropa as bota nuk kanë dëgjuar një fjalim të tillë mbi “Shqiptarët dhe të Drejtat e tyre”, nga asnjë përfaqësues tjetër shqiptar – as në nivel kombëtar as në ndonjë konferencë ndërkombëtare – gjatë 105-viteve të kaluara.

“Një zë do të kem në Konferencën e Paqes dhe atë zë do ta përdor në mbrojtje të Shqipërisë.”  Presidenti Wilson ishte i pari president i Shteteve të Bashkuara, i cili në politikën e jashtme amerikane të kohës, ka theksuar rolin ndërkombëtar si mjet për krijimin e një rregulli të ri botëror, ndërkohë që kishte shpallur hyrjen e Amerikës në Luftën e Parë Botërore, si një përpjekje – sipas tij – për të bërë botën, “të sigurt për demokracinë”.  Ndërhyrja amerikane bëri që lufta të përfundonte në favor të aleatëve dhe janarin e vitit 1918. Administrata e Wilsonit i paraqiti Kongresit të Shteteve të Bashkuara, objektivat amerikane të përfundimit të luftës, duke njoftuar, “14 Pikat”.  Në bazë të njërës prej këtyre pikave, me mbarimin e luftës do të krijohej Lidhja e Kombeve, në bazë të së cilës, të gjitha kombet – të mëdha e të vogla – do të gëzonin garanci të përbashkëta për pavarësinë politike dhe integritetin territorial të tyre.

Fan Noli ishte takuar me Presidentin Wilson, para se presidenti amerikan të shkonte në Paris për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes. Noli ishte i bindur se Shqipëria, në personin e Wilsonit, kishte një mbështetës të fortë. Në një fjalim të vitit 1918 botuar në gazetën Dielli, me titull, “Borxhi që Shqipëria i ka Amerikës”, Peshkop Noli shpreh bindjen e tij se Shtetet e Bashkuara do të përkrahnin pavarësinë e Shqipërisë. Duke shprehur besimin se Amerika do të dilte fituese dhe se fitorja e Amerikës, sipas Nolit, do të ishte edhe një triumf për demokracinë anë e mbanë botës.

Noli për takimin e tij me Wilsonin: “Unë kam pasur nderin të takoj këtë njëri të madh, me një rast historik.”  

Ai ishte i patundur në besimin e tij se kushtet e paqes do të vendoseshin, sipas Nolit, nga “Një arbitër i botës, i cili është i drejtë, d.m.th., nga presidenti Woodrow Wilson”, ka thënë Noli, duke theksuar: “Kushtet e tija njihen mirë prej të gjithëve… që secili popull duhet të ketë të drejtën të zgjedhë vetë sovranitetin nën të cilin dëshiron të jetojë”.  Në shkrimet e tija, Noli ka rrëfyer se Presidenti Wilson kishte ftuar me një rast, përfaqësues të grupeve etnike, përfshirë edhe Nolin si

përfaqësues i komunitetit shqiptaro-amerikan, për t’u takuar me presidentin Wilson në Mount Vernon, jo larg kryeqytetit amerikan.  Duke u kthyer nga Mount Vernon për në Washington, Noli kujton se, iu afrua presidentit Wilson për t’i folur për hallet e Kombit shqiptar duke i bërë apel Wilsonit që, të “shpëtojë një racë heroike por të pa-mbrojtur”. Sipas Peshkop Nolit, Presidenti amerikan Wilson u përgjigj pa hezitim: “Unë do të kem një zë në Konferencën e Paqes dhe atë zë do ta përdor në mbrojtje të Shqipërisë.”  Sot e dijmë se ashtu edhe ndodhi, megjithëse kërcënimet ndaj Shqipërisë dhe territorit të saj, nga fqinjët grabitqarë, nuk pushuan as pas Konferencës së Paqes.

Gjendja politike në Shqipëri pas Luftës së Parë Botërore ishte tepër e paqartë. Fqinjët e saj, serbët, grekët dhe italianët mezi prisnin të ndanin copa-copa, mes tyre, Shqipërinë. Në të vërtetë, përfaqësuesit diplomatikë të fuqive të mëdha evropiane kishin rënë dakord që Shqipëria të ndahej duke i dhënë nga një pjesë të saj, Jugosllavisë, Italisë dhe Greqisë.  Kjo marrëveshje u arrit pa i pyetur shqiptarët dhe pa marrë parasysh dëshirat e Shqiptarëve, por dhe në mungesë të kryenegociatorit diplomatik amerikan në atë konferencë. Por një vit më vonë, Kongresi i Lushnjës, në Janar të vitit 1920, vendosmërisht hodhi poshtë marrëveshjen e armiqve të shqiptarëve për të ndarë midis tyre Shqipërinë, copa copa, sikur të ishte plaçkë, ndërsa u paralajmëruan fqinjët dhe Evropa se shqiptarët do të luftonin në mbrojtje të integritetit territorial të vendit.

Në atë atmosferë pasigurie për Shqipërinë dhe për shqiptarët, në Mars të vitit 1920, Presidenti i Shteteve të Bashkuara Wilson ndërhyri për të bllokuar zbatimin e marrëveshjes anti-shqiptare të Parisit dhe menjëherë vendosi të pranonte përfaqësuesin diplomatik shqiptar në Washington, duke afirmuar, në këtë mënyrë, mbështetjen e Amerikës për pavarësinë e Shqipërisë. Ndërsa, nga fundi i atij viti, Lidhja e Kombeve njohu sovranitetin territorial të Shqipërisë, duke e pranuar atë si anëtare të plotë të organizatës botërore, megjithëse fatkeqësisht me kufij të cunguar e të sakatuar.  Prandaj, në këtë 105-vjetor të Marrëveshjes së Paqes në Paris, me 28 qershor, 1919 — megjithëse ka kaluar një kohë e gjatë — të kujtojmë rolin e Woodrow Wilsonit, këtij burrështetasi të madh amerikan, zëri i të cilit, në Konferencën e Parisit ishte vendimtar për ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë, por jo vetëm.  Të kujtojmë, gjithashtu edhe Fan Nolin, për kontributin e tij, siç ka thënë edhe vet, “Për kauzën njerëzore dhe qytetërimin botëror, me aqë sa kemi mundësi.” 

Gazetari, shkrimtari dhe historiani Ilir Ikonomi në librin e tij të fundit, “Fan Noli Apostulli, Vëllimi i Parë”, shkruan, se para se Wilsoni të nisej për në Paris, me 4 dhjetor, 1918, Arkimandrit Fan Noli me priftërinjt e tjerë ortodoksë shqiptarë u mblodhën në Boston dhe hartuan një memorandum ku, sipas Ikonomit, argumentonin se pse Shqipëria duhej të ishte shtet i pavarur, me qëllim “që të hidheshin poshtë pretendimet e epirotëve se të krishterët ortodoksë shqiptarë duan bashkim me Greqinë.”  (Ilir Ikonomi, Fan Noli, Apostulli, Vëllimi i Parë, faqe 353). “Shqiptarët thuhej në Memorandum nuk pretendojnë të jenë aq të përparuar e të rafinuar sa kombet perëndimore të Evropës, por ata me të drejtë nuk durojnë asnjë insinuatë se qëndrojnë më poshtë se çdo komb tjetër ballkanik…Kleri katolik në Shqipërinë e veriut i përbërë nga dy kryepeshkopë, katër peshkopë dhe mbi 300 priftërinjë është më i shkolluari në të gjithë Ballkanin…shqiptarët në më pak se 30 vjet dhe në rrethanat më të vështira e kanë kultivuar gjuhën e tyre dhe kanë nxjerrë poetë e shrimtarë të fuqishëm, si At Gjergj Fishta, Andon Zako dhe Faik bej Konica, me të cilët nuk mund të krahasohet dot asnjë autor modern i Ballkanit”.  (Ilir Ikonomi, Fan Noli, Apostulli, Vëllimi i Parë, faqe 353).

Të kujtojmë me këtë rast pra edhe At Gjergj Fishtën, i cili si anëtar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Parisit, 105-vjet më parë mbajti fjalimin historik – para përfaqësuesve të disa vendeve më armiqësore të kohës ndaj interesave shqiptare — që mbetet sot e kësaj dite si ndër fjalimet — në mos fjalimi më klasik në oratorinë shqiptare mbi, “Shqiptarët dhe të Drejtat e tyre”.

Është ironik fakti se 105-vjet pas Konferencës së Paqes në Paris, kur Shqipërisë i kërcënoheshin rreziqe të shumta nga armiqtë e jashtëm – sot rreziku më serioz që i kanoset Shqipërisë – siç e ka cilësuar edhe Gjergj Fishta – është dhe mbetet edhe  mbi tre dekada post-komunizëm zyrtar — “Rreziku i Përmbrendshëm”, megjithëse, ashtu si në kohën e Fishtës: “Sot Shqypnia ka nji qeveri të vetën, ka nji parlament të vetin, ka nji ushtri, nji financë, e ma tepër, ka nji vijë kufijsh të njoftme ligjsisht prej Fuqive të qytetnueme: të tana sende këto qi na dëshmojnë se Shqypnia ashtë e lirë dhe e pamvarun”. 

Është ironik fakti se 105-vjet pas Konferencës së Paqes në Paris, kur Shqipërisë i kërcënoheshin rreziqe të shumta nga armiqtë e jashtëm – sot rreziku më serioz që i kanoset Shqipërisë – siç e ka cilësuar edhe Gjergj Fishta – është dhe mbetet edhe  mbi tre dekada post-komunizëm zyrtar — “Rreziku i Përmbrendshëm”, megjithëse, ashtu si në kohën e Fishtës: “Sot Shqypnia ka nji qeveri të vetën, ka nji parlament të vetin, ka nji ushtri, nji financë, e ma tepër, ka nji vijë kufijsh të njoftme ligjsisht prej Fuqive të qytetnueme: të tana sende këto qi na dëshmojnë se Shqypnia ashtë e lirë dhe e pamvarun”. 

Por, për fat të keq, edhe sot, kur kufijtë e Shqipërisë janë të sigurt, falë aleancave ndërkombëtare siç është anatarësimi në NATO dhe në organizata të tjera ndërkombëtare të sigurisë së përbashkët, rreziku më i madh ndaj interesave kombëtare të shqiptarëve, vazhdon të jetë, “rreziku i përbrendshëm”, si pasojë e konflikteve të brendshme aktuale politike, për të cilin ka paralajmëruar dikur At Gjergj Fishta, e që tingëllon aq aktual edhe sot. Ndonëse dikur ishin fuqitë armike ato që kërcënonin interesat kombëtare e territoriale të Shqipërisë, sipas Gjergj Fishtës, janë vet shqiptarët, pikërisht, ata që përbëjnë rrezikun më të madh ndaj interesave afat-shkurta dhe afatgjata të Shqipërisë dhe të shqiptarëve.

Frank Shkreli

“Bota duhet të bëhet e sigurt për demokracinë. Paqeja në botë duhet t’u besohet themeleve të besueshme të lirisë politike.” Woodrow Wilson

Nga Visar Zhiti

Doli “Vepra Letrare” e At’ Pjetër Meshkalla S.J. “Poezi dhe prozë”, nga “Biblioteka Zoja e Shkodrës” dhe “Botimet Fishta”. Botuesi Frano Kulli jep lajmin e mirë duke falënderuar “përkujdestarin e botimit Dom Vlash Palaj, përgatitësit e tij z. Andreas Dushi dhe Gjovalin Çuni dhe poetin Visar Zhiti për parathënien e ndjerë”, që po e nxjerrim për lexuesin tonë. 

Ne jemi rinia, 

jemi çeta luftare,

na ngrohë pafajnia 

në flakën bujare.

…këngë është apo përbetim rreth një zjarri? Nga vijnë e kush i solli ato fjalë? Po ato flakë mos janë më shumë brenda një krahërori me kumte si të këngës?  Gjuhët e flakës bujare a mos mbartin atë dritë që ka mbi 2000 vjet që përhapet ndër njerëz nga brezi në brez, të shpirtit të shenjtë që ra nga lart në formë flakësh, kur Krishti kishte 50 ditë që kishte ikur në Qiell? Dhe kur sheh që këto vargje kanë në fund vitin 1943, pra, janë shkruar në kohën e Luftës së Dytë Botërore, kur popujt dhe vendet digjeshin në të tjera zjarre të përbindshme, mes breshërisë së plumbave dhe të bombave dhe Shqipëria jonë e vogël ishte e pushtuar dhe rrezikoj përsëri. 

Mes atij kaosi të frikshëm dhe gjëmimeve  të tmerrshme e gërmadhave, ndien zërin njerëzor, ai mbeti, qoftë dhe në një strofë shqip dhe beson te pafajësia, te bashkimi në çetat shpirtërore, me frymën e Hyut, për paqen e madhe e të përbashkët. Përndritshëm kupton edhe më shumë se ka diçka të përhershme të njeriut, të pashkatërrueshme nga luftrat dhe pandemitë, nga murtajat – armë dhe sëmundje kolektive, ideologjitë që marrin pushtet nëpër epokat e errësirës, totalitarizëm, kur jeta rrethohet me tela me gjëmba, me diktaturë dhe në gjuhë, me djegie librash e vrasje poetësh, me realizëm socialist, me ato manifestet e urrejtjes e të shkretimet, etj. Po Ne jemi rinia – na thotë kënga, dashuria njerëzore dhe përtëritja e saj… 

Ti, Lajmëtar, që bje “Lajmin e Mirë”. 

Po kush e risolli kumtin? Ne, dhe s’jemi pak, e dimë emrin e Atë Pjetër Meshkallës dhe shtohemi, edhe pse rrallohen ata që e kanë njohur si meshtar apo dhe më herët, që kur ishte student i shkëlqyer në Austri e me studimet e mëtejshme për teologji në Itali, që mund të kenë bashkëbiseduar në Shkodrën e tij apo maleve të Veriut a ndokund në Europë, por dhe në luftë e më pas në ferrin e të gjallëve, nëntokë si të burgosur, pastaj në lirinë e mjerë, në miqësitë e rrezikshme, në paqen me vrasësa, etj, por janë dhe engjëjt që vazhdimish e shohin në botën e përtejme, në Qiell, martirët që bisedojnë me të parajsisht, pa fjalë, por me dritë etj, etj. Desha të thosha se Atë Pjetër Meshkalla ishte jo vetëm një pasionant i besimit dhe i dijes, një qëndrestar kundër së keqes, por mbetet dhe një ikonë rrezëllitëse …I riu që do të dijë edhe më, zbulon tek Atë Pajetër Meshkalla dhe patriotin e ndershëm mes patriotëve, intelektualin, mendimtarin, historianin, gjuhëtarin, njohësin e letërsive, aq sa të urtë në kuvende, i përshpirtshëm në mesha, kundërshtar i luftës dhe i pushtimeve, i perandorive që përjetoi, asaj otomane në fillim, që ia ndjeu shtypjen kur ishte fëmijë dhe pa fundin e saj, ndërsa kur u rrit dhe pak, pa Luftën e Parë Botërore, më pas Të dytën, u përball me fashizmin dhe nazizmin, që fuqizoheshin çmendurisht si perandori, pa u bërë dot si të tilla, po kështu vuajti dhe pas luftën pa paqe, pushtimin më të vonë e të rëndë nga të vetët, dua të them nga bashkatdhetarët, që vendosën diktaturën e të pafeve, që e bënë Shqipërinë pjesë të perandorisë komuniste dhe e shpallën si vendin e parë dhe të vetëm ateist në botë. 

Atë Pjetër Meshkallën e dënuan atëherë jo vetëm si kundërshtar, por si misionar të Krishtit, madje dy herë, herën e parë i dhanë 10 vjet burg dhe herën e dytë 15 vjet burg dhe ai, aq sa i përunjur, po aq dhe i pamposhtur, vazhdimisht lartësohej deri sa iku lart dhe, edhe me mungesën e vet, tani lufton me perandorinë e harrimit duke frymëzuar në luftën kundër së keqes, që po nuk e kujtuam, do të përsëritet, dihet.

Mos t’i ndahemi dritës, të vrapojmë… 

Tronditemi dhe mrekullohemi me jetën e Atë Pjetër Meshkallës, ngjan me një poemë, si një pelegrinazh drejt dritës. 

Dhe të vjen të pyesësh: po ku është poezia, ajo e tij, e shkruar nga dora e tij? E ndjen se duhet të jetë në një formë a në një tjetër, se e tillë është lënda e jetës së tij, pa mungesa, e përplotësuar virtytshëm…

Dhe magjepsemi prapë që At’ Pjetër Meshkalla vërtet ka shkruar poezi.  Na vjen mirë që Kisha e tij vazhdon të punojë dhe në këtë drejtim, që kjo vlerë të dalë, të njihet, edhe pse jo në kohën e vet, por çdo kohë është dhe duhet të jetë e poezisë.

“Para se të ndërronte jetë, i ka mbledh’ dhe rendit të gjitha poezitë e tij në një fletore, të cilën e ka konceptuar si libër. Dhe i jemi përmbajt’ asaj fletoreje, në renditje e gjithçka tjetër”, më shkruan në emër të Dom Vlash Palaj shkrimtari 20 vjeçar Andreas Dushi, bashkëqytetarë të Atë Pjetër Meshkallës, përkujdesës të botimeve për atin. 

Pra, poezia e tij është një zbulim i vonë, që i ngjan dhe një risie. Janë shkruar gjatë shekullit që shkoi, të XX, ku më e hershmja, duke u nisur nga sot, daton para 101 vjetësh, në 1920, kur autori ishte 19 vjeç dhe Shqipëria kërcënohej nga një copëtim tjetër, i këndon “Burimit të jetës” si zanafillës përbashkuese, që e sheh te lindja dhe vdekja e Jezu Krishtit, ndërsa poezia më vonë është e vitit 1982, 6 vjet para se të mbyllte sytë përgjithmonë, ende në diktaturë, kur perandoria komuniste po i afrohej shembjes. 

Në fakt në atë poezi ai ka rimarrë një tjetër të veten, të vitit 1927, “Kënga e Isaisë”, e profetit që parashikoi ardhjen e Krishtit. Po poeti çfarë donte të (ri)parashikonte? Aty janë dhe kredo-ja e tij dhe besnikëria e tij, që duket sikur nuk i nxë dot vetëm një jetë, sidomos kjo tokësorja dhe koha pret çarjen e amdhe. 

Mos t’i ndahemi dritës, të vrapojmë, 

qe, po çfaqet e Zotit lavdia, 

rruga e tij asht mëshira e shërimi, 

ligji i ri: vllazënimi e dashnia. 

Dhe kjo rithuhet në kulmet më të errëta të natës së diktaturës. Poezia sigurisht që është mbajtur e fshehur, mbas dy burgjeve të tij të gjata, kur, ndërkaq institucionet fetare, kishat dhe xhamitë, jo vetëm qenë mbyllur, por dhe i kishin shndërruar në kinema, pallate sporti, magazina e depo armësh të reparteve ushtarake, ndërsa shumë klerikë i kishin pushkatuar, të tjerët vuanin burgjeve të rënda.

Jeta asht për të gjithë betejë, 

besniku çmohet

kur nuk ligështohet, 

kur si ari në zjarr të shkëlqejë. 

Edhe kjo poezi e 1927-ës është rimarë ndër duar dhe në 1965, jo vetëm si temë, por si porosi më shumë, se pikërisht dy vjet më pas sundimtarët do të urdhëronin t’u vihej kazma kishave xhamive dhe teqeve për t’i zhbërë, gjithsej 2169 të tilla, që s’ishin thjeshtë vetëm objekte kulti, por dhe vepra të kulturës, të një arkitekture të hershme, orientale dhe perëndimore, me origjinalitetin vendas, me kryqe e ikona të mrekullueshme e me botime të rralla. Iu vu flaka e djallit nën shembullin e revolucionit kulturor kinez, që s’ishte as kulturor e as revolucion, por ligësi katastrofike deri në absurd. 

Poezia e Atë Pjetër Meshkallës është vetëm e prajshme. Një pjesë të mirë të tyre ai na e paraqet si përshtatje. Pra, janë marrë nga andej ku lëvrohej një poezi e tillë gjatë mijëvjeçarëve të krishtërimti. Në kulturën Perëndimore sigurisht. Për atë që kishte nevojë vendi, për atë frymë. Dhe më shumë se punë poeti, ky ishte një akt misionari. 

Por ato më shumë janë rikrijime të temave biblike, këngë që kanë frymëzimin dhe forcën e fjalës shqipe.

Shumica e poezive të atë Pjetër Meshkallës kanë në fund të shkruar vendin Shkodër, përveç njërës që ka Torino 1926. Shkodra s’është thjeshtë vendlindja e tij, por dhe vendlindje poetësh kombëtarë, e historisë dhe e miteve, e Rozafës dhe legjendës së saj, më e bukura në botë për nënat dhe

përbri Rozafës… Maria…

dhe qielli përsipër Kalasë, ku duket sikur ruheshin ende fërgëllimat e flatrave te engjëjve, të cilën morën Zojën e Këshillit të Mirë nga kisha e saj dhe e çuan në bregun tjetër të detit, jo vetëm që t’i largohej pushtimit otoman, që nisi nja 5 shekuj më parë, por shkonte në Europën Perëndimore, me të cilën udhëheqësi ynë, Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, e kishte lidhur atdheun përgjithmonë.  

Zoja e Shkodrës, Pajtorja e shqiptarëve, do dëgjonte rënkimet dhe klithmat për liri që vinin nga dheu amë, lutjet e përbashkëta, që Zoti të na mbronte. Ajo do të kërkonte ndihmë duke qenë vetë ndihma më e thellë, brenda në gjak dhe shpirt. 

“Nanë ktheju!” – lutet poeti, gjë të cilën do ta përsëriste dhe Shenjtja jonë Nënë Tereza në kishën në Genazzano pranë Romës, ku bujti Fugura e saj.

Altar do të kishte në çdo zemër, ashtu si në vargun brilant të Meshkallës, në mes të lulënajeve qiellore.

Shkodra kështu është një truall i fortë shpirtëror, kështjellë e katolicizmit shqiptar dhe e identitetit kombëtar, metropol i kulturës dhe i harmonisë proverbiale mes besimeve, të krishterë e myslimane si e gjithë Shqipëria, që Papa Francesku, pas vizitës që bëri në Tiranë në 2014, në postdiktaturë, do ta quante “vëllazëri fetare”.

Atë Pjetër Meshkalla nuk ishte, por fletorja e poezive të tij priste. Kishte ardhur koha e saj. Atë që ai kishte besuar, për të cilën ishte lutur pa rreshtur. Prandaj dhe poezia e tij duket si e larguar nga ngjarjet e përditëshme, kalimtare, si të thuash ato tokësore, me kronikën e përgjithshme, sado të rënda që të ishin, po kështu dhe nga bëmat e autorit, nga detyrat e tij, që ai i shikonte si detyra. 

Poezia e Meshkallës është si më e afruar me Qiellin, realitet është dhe ai, që ka të bëjë më shumë me të përjetshmen. 

 Ai i është përkushtuar Birit të Zotit, Jezu Krishtit, adhurimi për të është dhe për nënën e Tij, Shenjten Marie. 

Ndërkaq poezia e Mesjkallës është jetësore, ku fryma universale e Hyut është aq e fuqishme. Edhe kur kjo poezi duket si e larguar nga fati vetanak i autorit, ajo është pjesë e fatit të tij, vetvetja e tij qiellore.       

Prapë ndërkaq, ai te Krishti në tokë, hero dhe martir, sheh dhe gjithë të përvuajturit e botës, të përndjekurit e të burgosurit deri edhe bashkëvuajtësit e tij, miqtë, një pjesë të pushkatuar,  por edhe veten pa veten, në tokë dhe në Qiell bashkë. 

Mbi Golgotha kryqëzue, 

me dhunë e gjak mbulue, 

rri Biri, fli për ne, 

burim i jetës së re.

Nga shpirti i tij ushton zani, 

drejt Atit një herë fshani…

mbi parzëm kryet pushoi, 

e vdekjen përqafoi…

Kjo është ajo poezia e tij e para 101 vjetëve në Shkodrën e tij, një shujtë shpirtërore, ku vargu biblik “vdekjen përqafoi”, aq sa fillim i jetës së përtejme, kumbon parashikues dhe mortor për jetën e tij të këtejme. 

Sa herë At’ Meshkalla do ta përqafonte vdekjen, edhe pa u trembur, edhe duke e dashur, edhe si prift, edhe si i dënuar, duke e parë edhe si fund të torturave, zgjidhje divine, ndërprerje dhe vazhdim i tillë, mister shplodhës ashtu siç do i Madhi Zot. 

Poezia e Meshkallës edhe pse e pakët, e kufizuar në të pakufishmen, në vokacionin e tij, ai i jep kohë dhe vend përsiatjes filozofike, si një dimension i reales dhe abstraktes bashkë. “Ku mbaron filozofia, fillon poezia” – kështu e zgjidh enigmën ai duke u dhënë pas të dyjave për t’i bashkuar siç ka b;erë në poezinë e tij të vetme drejtpërsëdrejti filozofike, kushtuar Aristoltelit, duke e pasuruar këtë lëmí në poezinë shqipe. 

“Mendim i mendimit”, 

Mendimi i tash-it etern!

Pa të asht veç hiçi, 

nëpër të Gjithësia… 

E tanishmja e përjetëshme. E mundëshme nga fuqia supreme. Ruajtja e së tërës universale. Dhe me besimin e Meshkallas në zbulesat e të vërtetave, që aq sa janë jashtë nesh, po aq janë dhe brenda nesh, natyrë dhe mister, frymë dhe mistikë dhe Fjalë e Re, Beslidhje e Re, aq sa biblike, po aq dhe art dhe shkencë, edhe poezi, të cilat në gjithçkanë e tyre s’janë dialektikisht në kundërshti me njëra tjetrën, por janë dhe pranëvënie në harmoni mrekullie. 

Vetëm mbi-Natyra

me zanin e Revelacionit të Mistikës

mund të na bijë

një “Fjalë të Re”…

 Duke qenë siperane, më pranë reve se baltës, poezia e meshkallës a thua ka ikur kështu larg nesh? 

Jo, ai i ka ruajtur poezinë nga mizerja e regjimit mbi atë copëz toke të përvuajtur, të dhembshur dhe të dashur, që quhet vendlindje, atdhe. Ka ruajtur shpirtin. Jo vetëm të vetin.

Dhe as i shkon ndër mend nëse do të mund të quhet poezia e tij disidente a jo, edhe pse ai e ka shkruar atë kur Shqipëria kishte Kushtetutën më të egër në botë, çnjerëzore, aq sa ndalonte dhe dënonte liritë e të drejtat e njeriut, edhe atë të besimit fetar, që më shumë se sa me një kushtetutë ngjante me kodin penal. 

Pjetër Meshkalla atëhere vetëm fshehurazi mund të thirrej “atë”, por ai guxonte dhe shkruante urdhëresa të ndaluara: ligji i ri: vllazënimi e dashnia. Ishte koha kur sundonin ligji i armikut dhe i urrejtjes.

Burgu: ky varr që më ndryen për së gjalli… 

Poezia e Meshkalles vërtet duket dhe ashtu është, pa “biografinë” e autorit, pa ditarin e vuajtjeve të tij, dënimet e burgjet e torturat, atë persekutim të pandërprerë. Siç duket ajo ishte paracaktuar për të qenë larg si “poezi e Qiellit”, megjithëse autori jetoi dhe vuajti në burgjet infernale të një atdheu-burg. 

Edhe në poezinë e Meshkallës përmendet burgu, dy herë na del si fjalë, një herë kur është duke u lutur që tingujt e kambanës së kishës së tij të vijnë deri atje ku e kanë mbyllur, në burgun tim, kështu thotë, ndërsa në rastin e dytë burgu sikur është i universalizuar.  

Lindi Krishti në zemrën time, 

më pruni pagje e dashuni,

edhe shenjtja jonë Nënë Tereza kështu e shkruan fjalën paqe – pagje.

Më veshi forcë e ngushëllime, 

zhduku errësinën e burgut të zi. 

Ashtu ishte burgu si varr i të gjallëve, ku

Vyshket edhe zemra e shkretë, 

porsi bari për nën kosë… 

Një nga krahasimet më të trishta në poezinë shqipe. Shfaqet kosa shtrigane, jo e vdekjes, por e vrasjes së njeriut nga njeriu, jo vetëm me plumb, por dhe me rraskapitjen terminale nëpër burgje. Ku dhe këtu autori shtrydh poezi, që dhemb…. 

Si poezi të fundit në fletoren e tij Atë Meshkalla ka lënë atë që s’është e fundit në kronologjinë e tyre të të shkruarit, por një më të hershme, të Shkodrës se 1934-ës, kur Shqipëria ishte mbretëri, por siç duket ajo ka më shumë nga amaneti i fundit i tij shpirtëror, por dhe i pari, lutje burimit të jetës për një tjet;er mbretëri, atë qielloren:

Të falem Maria! Nëpër të jetës vala

që prej fëminisë sime, o Mari, t’u fala,

e der’sa të fiken njikto buzët e mia, 

“Të falem Maria!”

“Të falem Maria!”

  Jehona e atë Pjetër Meshkallës

ndër ne

Gjenerata ime që lindi dhe u rrit në diktaturë, nuk mundi t’i dëgjonte nëpër shkolla e aula vargje të atilla për shenjtërinë e emra të atillë, të praruar me shenjtëri. Ishin të ndaluara. Edhe pse studiova për gjuhë dhe letërsi shqipe dhe ku, në Institutin e Lartë të Shkodrës së Atë Pjetër Meshkallës, por poetët e klerit katolik, ata që ishin futur burgjeve apo i kishin pushkatuar, edhe po t’i përmendje, shihej si një gabim i dënueshëm. 

Varrin e poetit kombëtar, Atë Gjergj Fishtës, në kishën e tij e kishin prishur, eshtrat ia kishin flakur në lumin Drin, kishën vetë e kishin kthyer në kinema “Punëtori”, ndërsa më tej, Katedralen e Shën Shtjefnit, më të madhen në Ballkan, e kishin bërë pallat sporti, ku ne, studentët e atëhershëm, zhvillonin orën e fizkulturës. Por tavanin nuk e kishin zhbërë dot ashtu si qiellin, që nuk e mbërrini, e kishin lenë siç ishte, përndritës si ëndrra, me ngjyrat katolike të Rilindjes Europiane.   

Kujtoj, jo pa habinë e studentit ende, që ndonjë nga pedagogët na thoshte me zë të lartë ateistik se në këtë auditor, ku ne ishim, u ishte bërë gjyqi priftërinjve, kundërshtarë të pushtetit popullor… 

Ishte fjala dhe për Atë Pjetër Meshkallën, pa na treguar në leksione se si  ishte përgjigjur ai: “Ju më dënoni sa të doni, mbasi mue s’keni se çka më bani… sepse ju shpejt keni për të mbarue, mbasi shoqi shoqin keni me hangër e aty asht edhe fundi i juej. Feja e Krishtit s’mbaron kurrë!”. 

Pas kësaj do ta dërgonin në burg. Ndërsa ne, brezin e ri, siç shihet, po na jepnin mësim në salla gjyqesh për t’u bërë ose me persekutorët ose me të persekutuarit.

Në dekadat më pas, edhe mua do të më dërgonin në burg, të dënuar me 10 vjet heqje lirie për poezitë e mia, “të trishta, kundër realizmit socialist”. 

Në burg do të shihja priftërinj dhe hoxhallarë të burgosur, do të njihesha kur pastronte tryezat e mencës së burgut, atë që më pas do të shpallej si kardinal nga Papa Francesku dhe kur? Kur pikërisht unë do të isha titullari i ambasadës së Shqipërisë në Vatikan, pranë Selisë së Shenjtë. Një mrekulli që nuk do të guxonim as ta ëndërronim atëherë. Dhe do të dëgjoja dhe për Atë Pjetër Meshkallën. Pa e takuar kurrë… Në librin tim të shumë viteve më vonë, që do ta quaja burgologjia  “Rrugë e ferrit”, kam dhe një pjezës, ku shfaqet vetëtimthi dhe Atë Pjetër Meshkalla në burgun e tij të parë, në Burrel, kur atje një ministër i arsimit i viteve të Luftës së Dytë Botërore, do të futej në grevë urie:

…Në uri kishim qenë gjithmonë. Xhevat Korça donte të protestonte ndaj padrejtësive dhe ndaj diktaturës së pamëshirshme. T’u tregonte xhelatëve, dhe jo vetëm atyre, se mbi vetë jetën ka dhe fuqi të tjera më sipërane, të paprekshme, ka dhe moral, dhe personalitet, dhe liri të brendshme. Shteti i posedon jetët edhe vdekjet e njerëzve, megjithëse gjithkushi ka në dorë diçka nga jeta e vet, pak më shumë nga vdekja, por nga qëllimi i tyre i fshehtë akoma më shumë, në mos të gjitha […].

Njeriu i shtrirë po tretej edhe më. Sytë i qenë zmadhuar dhe buzët plasaritur… Kishte filluar mavijosja. Pamja e tij aty ishte e pazakontë në të pazakonshmen e burgut… Mbase ishte shpejt për të vdekur. Ç’duhej bërë? Vdekja është jotja, po ne jemi bashkë, përreth vdekjes sate. Si ta çbindnin Xhevatin? Ç’mendonte at Pjetër Mëshkalla? Jezuiti i urtë u afrua te dysheku i kashtës. U ul në gjunjë aty. Skenë biblike, tronditëse: 

– Vlla, Xhevat, të lutem, mos me e humbë shpirtin… hiq dorë! – u dëgjua ulët zëri i tij dhe sikur u ndezën qirinj përreth. Heshtje e thellë. Kishin ngrirë të gjithë në pritje të përgjigjes. 

– At, falemnderit… të kam mik… – zëri i Xhevatit kishte një si ngjirje dhe mekje, sikur të qe fërkuar me gurë varresh, atë mister. – Unë po vazhdoj rrugën e nisur… që të mos bëhem lodër e shtypësve… 

Atit i rrodhën dy pika lot.. At Mëshkalla e puthi në ballë njeriun e shtrirë dhe u largua mbrapsht, i përkulur paksa. 

Tablo biblike. Lotë dhe puthje kishte Atë Pjetër Meshkalla në burg. Dhe vezullimin e tij në terr. Ai dhe atje ushtronte profesionin e vet si ushtar i Krishtit, në shërbim të nevojtarëve e të mjerëve, do të shkruante bashkëvuajtësi i tij, shkrimtari që do të arratisej pas burgut për në SHBA, Arshi Pipa. Atë Pjetër Meshkalla vetëm guxonte dhe po aq kishte dhe mëshirë, natyrshëm, pa e ditur as vetë ndodhta se kur po guxonte dhe kur po mëshironte. Bënte detyrën. Dhe e dinin që ai u kishte dërguar dhe letra sundimtarëve, të parit, Enver Hoxhës, dhe të dytit, Mehmet Shehut, ua kishte thënë hapur që po bënin krime mbi popullin e tyre, që ai i kishte dalë në mbrojtje. Ato letra janë kundër-akuza ndaj diktaturës dhe mbeten dokumente të rëndësishme në dosjen e madhe të qëndresës deri në martirizim. Atë Pjetër Meshkalla vazhdonte kështu t’u binte kambanave. Ato kumbonin moral dhe porosi. Porosi të rëndësishme që i gjejmë dhe në poezinë e tij, aq sa të thjeshtë, po aq dhe mallëngjyese, me shëlbimin e shpirtit. Një urdhëresë që i duhej tokës, i një realiteti të përhershëm:  

…sillni shpatat në parmenda, 

theni shtizat për kosa, në punime!

Shpatat në parmenda. Një porosi që gjendet e shkruar dhe në Organizatën e Kombeve të bashkuara. Punë. Kundër luftës. Kundër apokalipsit të urrejtjes mes njerëzve. Vjen që nga Bibla. Në Besëlidhjen e Vjetër Noe, me të dalë nga arka e tij në stere, e nisi me punë, gjëja e parë që bëri, mbolli një hardhi. Si metaforë e jetës, e ngazëllimit të saj, shpjegojnë psikologët modernë, se vreshta është ushqim, rrush dhe verë dhe kulturë.

Porosi kjo shumë më e vlefshme për Shqipërinë sot, që ka nevojë të punojë, e rropatur nga diktatura ateiste dhe mashtrimet posdiktatoriale.

Me metaforën e kthimit të shpatave në parmenda, si rrjedhojë edhe urrejtja doktrinare detyrimisht kthehet në doktrinë të mirëkuptimit, në dashuri për punën e njëri-tjetrin, për të cilën ka aq shumë nevojë shoqëria jonë. 

Së bashku. Ashtu siç i panë rrugëve të Parisit së fundmi në një takim ndërkombëtar hoxhën dhe priftin ortodoks e atë katolik e dervishin, të katër shqiptarë, krahë për krah, me ato veshjet e bukura e me ngjyra, teksa njerëzit i shikonin me adhurim.

Kleri shqiptar vinte nga një persekutim i madh. Shumë nga martirët e Kishës tonë Katolike, bashkëpunëtor i të cilëve mbetet dhe Atë Pjetër Meshkalla i ynë, janë shpallur “të lumtur” nga Selia e Shenjtë, i ndjejmë në prag të shenjtërimit.   

Në vend të një përfundimi

Një prift tjetër, Dom Zef Simoni, studiues i letërsisë, në librin e tij kritik “Letërsia shqipe e pame ndryshe”, i jep rëndësi të posaçme formimit katolik si kulturë. Duke bërë një ekskurs letrar nëpër rrjedhat e kohës, që në fillimet “me Shën Jeronimin e me një letërsi katolike e atdhetare me shkrimtarët e dalluem të Veriut, si: Barleti, Biçikemi e në shekullin XVI Buzuku, Budi, Bardhi dhe i shquemi Imzot Bogdani me veprën “Çeta e profetënve”, etj. Dom Zef Simoni, bashkëvuajtës yni në burgjet e diktaturës, është i pari që hap në një histori të letërsisë shqipe kreun “DISIDENCA”. Mes të tjerash ai trajton dhe “Letërsi e Grupit të Spaçit”, pra shkrimtarët e burgjeve dhe të internimeve…

Ne tani kemi dhe “letërsinë tjetër”, që sipas meje, krahas Realizmit Socialist zyrtar, zhvilloi atë që e kam quajtur “Realizëm i dënuar”. 

Në fund të fundit letërsia shqipe është një e tërë e përbashkët.

Libri i Atë Pjetër Meshkallës, parë në këtë optikë, është i një prurje me burim të dyfishtë, pjesë e krijimtarisë së shkrimtarëve të Klerit Katolik, e nisur në vitet ’30 si dhe e atyre autorëve që vuajtën burgjet e diktaturës më të egër në Europë, pas Luftës së Dytë Botërore. Shpesh në autorët shqiptarë ishin të njëjtët ata të qelave të kishës me të qelive të burgjeve. 

Atë Pjetër Meshkallën si poet do të doja ta vendosja mes emrave të poezisë së atyre që u dënuan, që shkruajtën fshehurazi nëpër burgje, sado e pa besueshme të duket, është e vërtet kjo, e di, se vetë kam nxjerrë rreth 300 poezi fshehurazi nga andej, ndërsa shumë vite më parë poeti dhe filozofi Arshi Pipa, që u arratis, kishte marë me vete “Librin e burgut” të tij dhe e botoi në Romë, në 1959. Në burg kanë shkruar poezi dhe poetët Lazër Radi, Pano Taçi, Kasëm Trebeshina, etj, dhe në librat e atyre poetëve të njohur që vuajtën burgjeve si Zef Zorba, Jorgo Blaci, Jamarbër Marko, Frederik Rreshpja, ka nga ajo dhimbje infernale,  

Në Shipëri janë pushkatuar poetë si Dom Lazër Shantoja, Dom Ndre Zadeja, Atë Vicens Prennushi, martirë të lumturuar, Baba Ali Tomori, Osoja i Vogël, Trifon Xhagjika, dy shokët Vilson Blloshmi e Genc Leka si në balada, Havzi Nelën e varën, po kur i çuan t’i ekzekutonin, s’dihet ç’poezi ulëritëse do të kenë mare me vete në gjak, që do të rridhte nga vrimat e plumbave mbi dheun që do t’i mbulonte. 

Sa ka të mbulur kështu letërsia shqipe! Më e madhe është ajo që nuk u shkrua dot. Prandaj dhe ne e ngjyejmë penën dhe në gjakun e tyre dhe ia deshmojmë botës.. 

Libri I ate Pjetër Meshkalles vjen si zbulim dhe risi, e perseris    

Oh, sa bukur kumbojnë e gërshetohen

prej fijeve të padukshme të infinitit, 

zanet e rruzullit! Oh, sa e fuqishme

bashkohet e Universit brohoritja.   

Për fat poezia e Meshkallës ka gëzimin që nis nga vetja e përhapet në univers, që vjen nga universi e futet në poezi, një brohërimë krishtlindjeje dhe pashkësh të përhershme. 

Chicago, Roselle, 

Pranverë, 2021

Ndriçim Kulla/

Çamët janë shqiptarë të çamërisë, që shtrihet në Epirin e Veriut e që sot ndodhet nën juridiksionin e shtetit grek, që quhet Thesproti. Këta janë pjesë e trungut të kombit shqiptar, të cilët, për fatin tone të keq dhe arsye të tjera, u bënë kurban duke u lënë jashtë kufijve tanë për hir të një iluzioni paqësor në Ballkan nga ana e fuqive të mëdha të kohës. Grekërit, duke i dhënë gjithmonë përparësi dalimit fetar, fabrikojnë edhe sot opinione përçarëse dhe fyese, duke thenë se çamët janë të parët që përparuan drejt fesë myslimane dhe prandaj shqiptarët e tjerë nuk paten besim tek ata. Sigurisht që ata që e njohin jetën e shqiptarit, botën e tij të brendshme, mentalitetin e tij, jo vetëm që nuk e besonë këtë trillom, po e quajnë një gjë të pabesueshme që të lidhet humbja e pabesueshmërisë së shqiptarëve me shkakun e ndërrimit të besimit fetar, kur shqiptarët janë populli më tipik në botë që nuk u jep fare rëndësi diferencimeve të besimeve.

Çamët ishin një popull liridashës, luftarak dhe mjaft krenar dhe konsideroheshin nga të parët që bënë koalicion me të krishterët për të luftuar kundër pushtuesve osmanë në prag të kryengritjes popullore në Greqi, duke e nënvlerësuar fare pengesën fetare. Megjithatë, kjo tolerance e tyre nuk ka ttrreguar se ata, nuk kishin respect për besimin e tyre, se ishin fluidë në këtë drejtim apo se ndryshonin sipas drejtimit të erës. Ata respektuan besimin fetar të bashkëkombësave të tyre apo të grekërve, duke mos e ndërruar aspak besimin e tyre. Mbas çlirimit të Greqisë nga Perandoria Otomane, ngjarjet vërtetuan se në një kohë kur shumë arvanitas myslimanë e ndërruan besimin e tyre në krishterë, çamët edhe pas themelimit të shtetit të pavarur grek nuk u konvertuan në të krishterë, por ruajtën besimin e tyre të mëparshëm. Pikërisht ruajtja e këtij besimi u bë shkaku kryesor i armiqësisë dhe i diferencimit ndërmjet shtetit grek dhe klerit ortodoks të integruar plotësisht në të gjithë popullsinë e çamërisë. Grekët, duke provuar se edhe në fushat e betejës shqiptraët ishin njerëz që nuk u jepnin shumë rëndësi feve, por dallimit fisnor dhe origjinës, prezenca e çamëve u prishte gjumin në ëndrrën e gjatë bizantine, që kishin disa shekuj që po shihnin, kur Greqia ishte vetëm e gjitha e krishterë. Për ta kombi ishte i nëvlefshëm me fenë dhe jo me prejardhjen e përbashkët që kishin shqiptarë. Prandaj filluan historiçkat mbi “egërsinë e shqiptarëve”, që kishin dale nga lufta e çlirimit të Greqisë së tyre. Historiçkat e egërsisë së shqiptarëve, siç do ta tregonte më vonë historia, themeluan edeologjinë e urrejtjes midis grekëve dhe çamërve, të cilën shteti grek e kërkonte vetë, për të justifikuar më vonë krimin e programuar.

Shteti grek, gjatë ndërrimeve të njohura të popullsive me Turqinë, u bëri presione nga më të ndryshmet çamërve për të ikur në Turqinë, u bëri presione nga më të ndryshme çamërve për të ikur në Turqi, sidomos atyre që nuk ishin të krishterë, por çamët nuk pranuan të braktisin atdheun e tyre.

Ata ishin myslimanë në fe, por shqipatrë dhe jo turq në gjak. Ata ishin deri në vdekje ndaj gjithë osmanëve të Azisë së vogël, pavarësisht nga feja. Përfundimisht ia arritën të përjashtoheshin nga këmbimi dhe mbetën në atdheun e tyre. Marrëdhëniet e mëpastajme me shtetin grek dhe veçanërisht me klerin e lartë dhe dhespotët u bënë mjaft të vështira dhe torturuese dhe është mjaft e logjikshme të përfytyrosh se çfarë kanë hequr këta njerëz, ashtu siç kanë hequr të parët e tyre, ilirët, nga feja e krishterë e Lindjes, në dhjetëvjeçarët e pare të bizantizmit.

Çamët heroikë, që e lidhën vazhdimisht historinë dhe veprimtarinë e tyre me luftërat kundër osmanbëve, qëndruan gjithmonë stoikë edshe kundër fanatizmit grek dhe përpjekjev të këtij shteti për t’i asimiluar. Ata kanë vulën e tyre të forte dhe të papersëritshme, jo vetëm në historinë e Greqisë së re, por edhe në valet e papersëritshme dhe në këngët came. Vallja came është vallja më përfaqësuese e fisit arbëresh. *shtë një valle që pasqyron shpirtin krijues të popullit shqiptar që edhe e ka krijuar. Fatkeqësisht, ajo sot ka rënë në duar “të paligjshme” dhe prezantohet si pjesë e kulturës së popullit grek ajo është valle triumfale që kërcehet vetëm nga burrat. Ajo ka krenarinë, trimërinë, lehtësinë dhe bukurinë e lëvizjeve shqiptare dhe kërcehet pas betejës, por edhe gjatë armëpushimit dhe ëhtë e njohur piktura e Esit, që paraqet trimat e Kolloktronit të kërcejnë vallen came dhe në plan të pare plaku i Moresë i menduar po krijon strategjinë çlirimtare.

Pozita gjeografike e çamërisë dhe vendi i saj i begatshëm dhe pjellor kanë bërë që ajo të jetë kurdoherë një gjë e padëshiruar, një object për ta përvetësuar, për t’u arritur nga ana e grekërve.

Popullsia shqiptare që ka banuar në këto zona nuk ka patur kurrë një ditë të bardhë. Që kur e njoh ekzistencën e saj sidomos pas krijimit të shtetit grek e gjer më 1945, ajo ka qenë gjithmonë përbalë luftës për ekzistencë si popuill dhe si nocion. Kurdoherë njerëzit dhe klikat e Megalloidesë greke kanë tentuar të mos e pranojnë qenien e këtij kombi. I kanë quajutr qëllimisht grekë e turq, vetëm shqiptarë jo. Dhe këtë e kanë bërë vetëm e vetëm për t’u bërë zot të tokave të tyre e të pasurive strategjike të çamërisë.

Theodhori Spandugino Cantacuzino në histoprinë e tij rreth origjinës turke e quan Janinën kur flet për shtëpitë e Shpatajve dhe Musa Topisë si kryeqytetin e shqiptarëve. Jo vetëm autorë të vjetër, por edhe modernë, e kanë përshkruar çamërinë si pjesë të pandarë të Shqipërisë. Vetë Enciklopedia e Madhe Greke, vëll. XXII, fq. 405 provon se çamërit janë pasuesit e pare të Thesprotisë. Ajo pranon edhe nga pikëpamja gjuhësore se dy të tretat e çamëve flasin një shqipe të veçantë. Vetë grekërit, veç atyre nacionalistëve të çmendur nuk e kanë mohuar se çamëria shtrihet nga Kepi i Stillos deri në Pragë. Zakonet, gjuha, historia dhe jeta e popullit çam janë dëshmues të kundërt për njerëzit e Megaliidesë dhe njerëz të tjerë. Ata pranojnë të kundërtën. Ato kanë patur të drejtë dhe të denoncojnë përpara botës përparimtare krimet dhe masakrat e turpshme të Greqisë.

Me  mbarimin e sundimit osman në Ballkan më 1913, provinca e °amërisë, që shtrihet nga kufiri jugor i shtetit të sotëm shqiptar e gjer në Gjirin e Prevezës dhe përmban qendrat dhe rrethet e qyteteve Filat, Paramithi, Gumenicë, Margëllëç, Pargë, etj.

Ndërmjet presionit indirect administrata greke me një frymë të theksuar bizantine u orvat të kopjonte eksperiencën e Portës së Lartë për të ledhatuar shqiptarët, me përfshirjen në administratën në administratën locale dhe qëndrore në Athinë, duke u afruar poste dhe vende në gjykata, ushtri dhe polici, vetëm duke nënkuptuar ndërrimin e besimit nga mysliman në ortodoks. Me përjashtime fare të rralla, kjo armë dredharake e huazuar nga perandoria në të cilën kishin qenë për katër shekuj me radhë, edhe grekërit nuk funksionoi siç e kishin përfytyruar ata. Edhe ata çamër që ishin ortodoksë, nuk u shfaqën më pak shqiptarë se vëllezërit e tyre myslimanë që bashkëjetonin pranë njëri- tjetrit. Megjithatë, shteti grek që i kishte vënë detyrë vetes ndryshimin e hartës demografike të Greqisë së Veriut, duke i pare çamët si një rezik me një shtrirje territoriale në shtetin amë, Shqipërinë, zgjodhi rrugën e prishjes së lidhjeve midis çamëve myslimanë dhe ortodoksë dhe të largimeve të buta të tyre nga trojet e veta. Është i njohur fakti se të gjitha qeveritë greke që nga Plastira e gjer tek Pangallos, kanë bërë të pamundurën që shqiptarët myslimanë të Epirit të quhen turq edhe për arsyen e thjeshtë politike që edhe ata ta ndjenin veten si turqit dhe me ata bashkë të iknin nga atdheu i tyre. Madje, për këto qëllime të tilla djallëzore qeveritë greke dhe mbretërit grekë në periudha të ndryshme kanë krijuar edhe në fond të veçantë shtetëror, nga i cili kanë harxhuar me miliona dhrami me myftinjtë, hoxhët dhe parinë e çamërisë për të shtrënguar e bindur të mjerët shqiptarë myslimanë të mohojnë pa dashur atdheun e tyre dhe të ikin në Turqi dhe të jetonin si muhaxhirë. Dke mos i njohur as si grtekë, as si shqiptarë, klika e Athinës, më 1922, mbas një lufte të tillë psikologjike provocative dhe ngacmueses, përpiloi planin e shpërnguljes të të gjithë amëve për t’i çuar në Turqi duke i ndërruar me popullsinë ortodokse që do të vinte nga Stambolli. Por çamëria në këtë periudhë qëndroi e papërkulur, duke e mbajtur lart idealin e shenjtë të kombësisë e të lirisë dhe vendosi që më mire të vdiste në token e saj sesa të rronte, gjallë e i vdekur në një vend ku nuk pajtoheshin aspak karakteristikat kombëtare me një popull anadollak. Ankesat dhe peticionet e çamërve në komisionin mikst në Shoqërinë e Kombeve kanë provuar edhe njëherë qartë identitetin e tyre të patjetërsueshëm. Delegacioni shqiptar duke i bërë gjyq delegacionit grek e denoncoi plotësisht këtë plan satanic, duke prezantuar qartë edhe një here përpara botës fatin tragjik të çamërisë nën sundimin e Greqisë.

Kështu përfundimisht si rezultat e një prezantimi të qartë dhe sensibilizimi të mire nga delegacioni shqiptar për çështjen came, lidhja e kombeve më 1926 vendosi përfundimisht njohjen e tyre si shqiptarë dhe për kosekuencë përjashtimin kategorikisht të kësaj popullsie nga shkëmbimi (si popullsi turke me Turqinë, Turqia me popullsi greke). Ky është një vit i rëndësishëm për çamërinë, por që më tepër i përket një beteje morale. Ajo u përjashtua vërtet nga shkëmbimi zyrtar me popullsi tjetër, që nuk i përkiste, por jo nga fati i keq me të cilin Greqia çnjerëzore e kishte dënuar. Duke ndjerë frikën e opinionit dhe detyrimet që kishte ndaj diplomacies ndërkombëtare ata i lëshuan disa nga armët e fshehta të zbimit të shqiptarëve came dhe nxorrën nga depot e tyre të tjera armë. Akuzoheshin indirect si hajdujtë dhe dënoheshin me 15-20 vjet a priori dhe mbas burgut i shkonte prokurori dhe u thoshte se po të donin të shpëtonin nga vuajtja e dënimit, duhej të kërkonin vullnetarisht të largoheshin në Turqi, dhe këtë gjoja ua thoshte mëshirisht. Shikoni pra deri ku shkonte terrori i bardhë. Grabitja e tokave përpara se të largoheshin ose t’i largonin nga trojet e tyre ishte një hajditëri e hapur shtetërore. Por për t’i zbuar nga vatrat e tye për në Turqi e Shqipëri dhe vende të tjera, kundra çamëve autoritetet greke bashkëpunuan ngushtë me të arrestuarit kriminelë, të cilët përdorën kundra kësaj popullsie mjetet dhe mënyrat më barbare. Por për ta bërë zbrazjen e çamërisë sa më shpejt realitet, thikën e andartëve të Greqisë ngadalë- ngadalë filloi ta provonte tërë çamëria. Vrasjet, shnderimet, djegjet, plaçkitjet, shkatërrimet e të gjithë qyteteve dhe fshatrave të çamërisë prej Hunëve të djeshëm janë vepra që do të mbetetn të paharruara për popullin tone. Në rastet e gjakderdhjeve më të mëdha të tyre apo në momente të volitshme populata shqiptare e çamërisë ka parashtruar përpara botës së qtetëruar dhe në konferencat e ndryshme të kombeve që vendosnin atëherë mbi minoritetet në Evropë që Greqia të angazhohej për respektimin e parimit universal mbi lirinë dhe të drejtat e minoritetit shqiptar të çamërisë, por autoritetet greke rralëë kanë dëgjuar ndonjë gjë. Liritë nacionale, e drejta e pajisjes me punë në pushtet që nga drejtor e deri te funksionari më i lartë u janë mohuar krejtësisht.

Komandanti i Divizionit VIII të Epirit, gjeneral Bairas, i cili i shpëtoi luftës së Anadollit më 1921, falsifikoi një letër ku kompromentonte çamërinë për kryengritje. Kjo ishte një histori e stisur, për të cilën grekërit janë njohur në histori që do të pasohej nga të tjera më vonë. Me këtë rast u inagurua edhe terrori i hapur. Rreth 3000 çamër u burgosën të shoqëruar perms një vale të tërbuar terrori në burgjet e Paramithisë, nga ku u torturuan shtazërisht, ku një shumicë nuk dolën e gjakllë nga burgjet e Janinës. Përpjekjet greke për të larë duart masivisht me çamërinë u përsëritën egërsisht edhe njëherë kur qeveria greke u mundua me diplomacë duke favorizuar largimin e kësaj popullsie në mënyra të ndryshme për në Turqi. Por duke mos e finalizuar dot këtë qëllim, fillo presionet e tjera. Më 1938 prefekti i Gumenicës, Antonaqea ndalon rreptësisht me urdhër të folurën në gjuhën shqipe si jashtë, ashtu edhe në familje.

Zhdukja me çdo kusht e minoritetit shqiptar të çamërisë u bë një nga detyrat më të rëndësishme të grekërve për të realizuar të ashtuquajturën “Ide të madhe” të tyre, edhe pse ishte një detyrë agresive dhe kishte në thelb kryerjen e një akti çnjerëzor. Grabitjet e dhunshme të pasurisë së shqiptarëve, stimulimi i grekërve për t’u vendosur në fshatrat me popullsi came dhe për të ndryshuar strukturën e përbërjes së popullsisë dhe shfrytëzimi arbitrar i pasurisë së tyre ishin veprime të përditshme që u bënë gjithmonë me urdhëra të qeveritarëve të Athinës. Për të justifikuar këto veprime të stilit fashist nga shteti qendror grek, autoritetet greke të këtyre krahinave, qyteteve, fshatrave trilluan si argument formulëm qesharake, sipas të cilës 80% e të gjithë shqiptarëve në çdo kohë ishin të prirur të bashkëpunonin me çdo t huaj dashakeqas të Greqisë dhe 20% ishin kriminelë dhe, në bazë të ligjit absurd grek, u konfiskohej gjithë pasuria. Ky ligj çnjerëzor i kurdisur dhe i fantazuar posaçërisht për shqiptarët funksionoi aq gjatë sa ishte dhe prania e çamërve në Greqi.

Andartë! Të vrisni, të prisni dhe të bëni ç’të doni me çamët, burrat, me gra, me pleq e fëmijë, t’i përdhunoni dhe t’i turpëroni. Të tillë urdhëra barbare që nuk dha gjatë Luftës së Dytë Botërore as Hitleri, jepnin kapedanët e Napoleon Zervës, të cilët ishin të lidhur me qeveritarët e Athinës me një mijë e një fije. Asnjë shqiptar të mos mbetet gjallë, asnjë shenjë e shqiptarizmës ose fesë së tyre të mos mbetet pa u zhdukur. Nga njëra anë vazhdonte ulërima e viktimave që masakroheshin kur flaka merrte qiellin në shtëpitë dhe fshatrat e shqiptarëve, nga ana tjetër, politikanët e Edesit ursdhëronin zjarrvënësit dhe pushkatarët e tyre. Diskriminimi çam prej grekërve ka qenë sistematik që kur u pa prej tyre se shqiptarët po krijonin shtetin e tyre. Por për vetë proceset e vështira e të ndërlikuara të shtetit shqiptar, ky spekulim nuk u arrit të merrte dënimin e merituar dhe duke shfrytëzuar dhe konflikte të ndryshme rajonale dhe evropiane si puna e ujkut që kërkon gjithmonë mjegull, ai arriti sa t’u “kafshonte” dhe të drejtën për të jetuar në token e tyre çamërve të gjorë. Kur kishte filluar që të dënohej fashizmi dhe ushtria e tij, një fashizëm i ri evropian ishte ngritur në miniature dhe kishte mprehur dhëmbët për t’iu vërsulur popullsisë shqiptare të çamërisë, që jetonte në Greqi. Ky ishte fashizmi monarko- fashist grek, që me ustallëkun e gjeneralëve më të shquar të Hitlerit me demagogji shoviniste dhe gënjeshtra me bisht përgatiti dhe kreu kriminalisht pa iu dridhur dora dhe pa u penguar nga askush krimin e zbimit të çamërve shqiptarë nga trojet e tyre.ngjarjet dhe faktet tregojnë qartë se të gjitha masakrat janë kryer sipas strategjisë helenistike dhe Megalloidesë, në shtabet pranë qeverisë greke në Athinë dhe më vonë në bashkëpunim me shtabet gjermane. 

Zbimi masiv i shqiptarëve came nga trojet e tyre etnike në periudhën e përfundimit të Luftës së Dytë Botërore është një spastrim i egër etnik që jo vetëm traumatizoi mizorisht jetën e dhjetra shqiptarëve, por goditi  me pasoja tepër të rënda edhe marrëdhëniet ndërmjet dy popujve, shqiptar dhe grek, për të cilat mund të thmei se kanë qenë në një nivel të besueshëm nga mosbesimi i vërtetë që ekziston sot.

Shpërngulja e organizuar kriminale u organizua me tri masakra: Qershor 1944, Gusht 1944, Mars 1945. bilanci i këtij krimi masiv është tepër dramatik, si në drejtim të vdekjeve çnjerëzore, ashtu dhe në drejtim të humbjeve materiale. Rreth 4700 frymë të vrarë, të djegur e të torturuar, si gra, burra, fëmijë, pleq janë pasojë të thikës, të pushkës dhe flakes greke. Rreth 5800 shtëpi të djegura. Grabitjet e gjësë së gjalë 127000 krerë të imëta dhe 20000 lopë. Në këtë drejtim janë për të llogaritur pasuritë e mëdha ushqimore që ndodheshin në shqëpitë e të dëbuarve, si prodhimet e vajit, vezëve, miser, grurë, si dhe stolitë e shumta të njohura prej ari dhe argjendi të çamërve, të cilët nuk paten mundësi të merrnin asgjë me vete, por mbetën në duart e andartëve të rinj të N. Zervës dhe klikave nacionaliste me në krye Komarën, Viton, Kaçon e të tjerë. Një popullsi me 250.000 banorë që jetonte në një sipërfaqe 9700 km katrorë, afërsisht sa ajo e Kosovës së sotme, u shpërngul nga terorizmi i shtetit të fqinjit tone të jugut.

Populli çam që po shpërngulej forcërisht nga shtëpia e tij deri në maj të vitit 1945 kur s’mbeti më asnjë banor i tillë prej bandave të Napoleon Zervës e të rretheve politike shoviniste në marrëveshje dhe mirëkuptim të plotë me aparatrin qendror të Papandreut e të Plastirias iu drejtua rrugëve të Shqipërisë së djegur nga lufta për të gjetur shpëtim. Foshnjat e pafajshme vdisnin nga uria dhe mbaronin me këto fjalë: bukë!, mungesa e së cilës i dërgonte të shtriheshin në krahët e dheut të ftohtë. Në rrugën e shfarosjes grate me boça në duar dhe foshnjat në krahë iknin duke lënë fëmijë të braktisur pa baballarëtë shpuar nga thika e andartëve të pabesë. Ndërsa autoritetet greke duke u tallur me kufomat e duke fërkua duart për këtë zbim shfrynin me gaz, duke u ndjerë të lehtësuar se kishin “plotësuar një detyrë patriotike”.

Grekërit e aventurave, llapodhitë e Demaskinos, kaçikokleftët e gjeneralit të improvizuar Napolon Zerva, këta antropologë të Ballkanit për të mashtruar popullin grek dhe sidomos botën e jashtme me një rafinesë të përshtatshme plotësisht për klasën e tyre nacionaliste kanë faqen e zezë të pretendojnë akoma dhe që barbarizmat e tyre mesjetare të brohoriten edhe në shekullin XX, duke shpikur përrallën, sa qesharake, aq edhe mashtruese, të fajësisë së Çamërisë për bashkëpunim me okupatorët e Greqisë.

Vullnetin për të luftuar të huaj popullata çame e tregoi edhe në minutën e fundit të rezistencës së vet në trojet e tij etnike që mbetën për fat të keq në shtetin grek. Ajo kaloi me fisnikëri edhe mbi dhimbjen e plagëve që i shkaktuan masakrat e vitit 1913 dhe shkëmbimet e dhunshme të vitit 1922, ku bashkëpunoi me vullnet me popullin grek për të luftuar armikun e përbashkët të dy popujve, fashizmin italian dhe nazizmin gjerman. Shqiptarët e Greqisë, duke përfshirë edhe çamët u lidhën me popullin liridashës grek dhe dhanë kontributin e tyre. Këtë e dinë mirë kriptofashistët e djeshëm që e bënë këtë krim, por këtë e dimë mirë edhe pasardhësit e tyre, sepse ua thonë qartë betejat e Mallusit, Qeramikës, Gramenos, Paramithisë, Filatit, Kockës dhe gjetkë. Daut Hoxha lindi dhe mbeti hero vetëm për italianët. Dhe politika e italianëve dhe gjermanëve ishte politika e italianëve dhe e gjermanëve. Këtë e di gjithë bota. Alibia ka mbetur pikërisht mbi ata që e krijuan për të krijuar Greqinë e pastër dhe në kundërshtim me përrallat dhe gënjeshtrat e tyre. Kriptofashistët grekë, duke shkelur çdo parim antifashist e njerëzor, këto veprime i bënë një pabesi dhe ujdi të plotë me Gestapon gjermane. Por edhe sikur të pranojnë absurditetin e kësaj figure juridike të Greqisë shoviniste, të zbatueshme vetëm për fashistët ku për fajin e 10 vetëve të masakrohen 200 mijë të tjerë të pafajshëm, do ishte mirë që të shohim dhe anën tjetër të medaljes, e cila na tregon se në dallgën e madhe të kësaj lufte që s’la gjë në vend të vet, shumica dërrmuese e popullit çam mbajti jo vetëm një qëndrim dinjitoz dhe i dha luftës antifashiste qindra luftëtar të maleve, kur banditët e Zervës ishin në paqe kompromisi ose në bashkëpunim të hapët me gjermanët dhe shëtitnin dhe këndonin me ta nëpër mejhanet e Janinës, Korfuzit dhe Athinës. Por nuk është kjo arsyeja e vërtetë që shteti megalloman grek të sillej aq barbarisht ndaj një popullsie punëtore e të ndershme që jetonte në trojet e saj etnike. Shkaku i vërtetë gjëndet përtej këtij pretendimi, përtej këtij shkaku të shpifur, te dëshira kriminale dhe grabitqare që të zhduknin në një mënyrë ose në tjetrën menjëherë dhe përgjithëmonë elementin shqiptar të Çamërisë, të përvetësonin tokat dhe pasuritë e mëdha të tyre dhe të realizonin një nga ëndrrat e tyre të vjetra nacionaliste, pastrimin e Greqisë nga shqiptarët. Dhe kjo ëndërr kriminale u realizua në një rrugë tepër kriminale. Sot rreth 9600 km katror të Çamërisë janë pa çamër. Pronat, shtëpitë, tokat dhe të gjithë hapësirën e banorëve shqiptar e kanë okupuar dhe e shfrytëzojnë grekët dhe kombësitë e tjera të Greqisë, të ardhura nga krahina të ndryshme të saj. Krimi, që ka triumfuar plotësisht, por mos vallë edhe përjetësisht? 

Periudha në të cilën e krye kjo masakër çnjerëzore nuk e favorizoi publikimin dhe dënimin e saj. Diplomacia përfundimtare botërore, por sidomos fuqitë e mëdha, mbrojtëse të vlerave njerëzore të okupuara me gjeopolitikën e re mbas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, nuk i kushtuan dot vëmendjen e duhur, ndërsa ndarja strategjike e botës në dy kampe, sidomos lufta e ftohtë, jo vetëm që nuk ofroi dot asnjë mundësi për ta zgjidhur këtë problem, por u bë shkas edhe për t’u harruar.

Shumë herë shqiptarët e Çamërisë të strehuar masivisht në Shqipëri dhe në vende të tjera të Evropës Perëndimore iu drejtuan Lidhjes së Kombeve dhe organizatave të tjera ndërkombëtare që mbrojnë të drejtat e njeriut, për të fituar të drejtat e tyre të rrëmbyera me forcë nga ana e grekërve. Qeveria e Enver Hoxhës e shiti Çamërinë. Ajo nuk ndërmori asnjë inisiativë serioze për ta bërë problem të kampit që Shqipëria u bë pjestare aktive e tij. Që në luftën nacionalçlirimtare ajo e braktisi problemin çam, ku duke patur edhe influencë në zonat e Çamërisë, në vend që të lidhej me elementin nacionalist, u lidh qëllimisht me Partinë Komuniste Greke. Pra nuk bëri asgjë për organizimin e luftës dhe për shkëputjen e Çamërisë nga Greqia. Si dora e djathtë e sovjetikëve dhe jugosllavëve në Ballkan, ndihmoi drejtpërdrejtë dhe indirekt luftën civile në Greqi, duke ndihmuar krahun komunist e duke vënë kështu ideologjinë komuniste mbi atdheun. 

Si streha e shumë komunistëve grekë territori i Shqipërisë me urdhër të sovjetikëve u bë bazë armatimi për 50 mijë ushtarë grekë. Qeveria komuniste nuk e përkrahu kurrë sinqerisht problemin çam. Ajo asnjëherë nuk e bëri atë problem të aleatëve të saj dhe në ato raste kur SHBA dhe Perëndimi kritikoi Greqinë për krimin që kishte bërë. Dy nga faktet më flagrante që tregojnë se qeveria komuniste kishte si qëllim jo zgjidhjen e problemit çam, por humbjen përjetësisht të këtij problemi janë, koha kur Enver Hoxha me një dekret të veçantë ua hoqi fare pa i pyetur nënshtetësinë greke çamërve të shpërngulur me forcë nga Greqia e të ardhur në Shqipëri, duke zvogëluar një nga argumentet më të fuqishme të kësaj popullsie për t’u rikthyer sërisht në tokat e tyre: dhe koha kur me një  dekret tjetër të veçantë mbas Konferencës së Paqes në Paris më 1946, Enver Hoxha në pazarllëk me grekërisht shpërndau Komitetin antifashist të emigrantëve çamë në shqipëri. Dhe për pesëdhjetë vjetë e sundimit komunist trajtimi i problemit çam nga Shqipëria provoi një injorim të paimagjinueshëm. Qeveritarët më të lartë komunistë herë pas here lëshonin ndonjë tullumbace sipas rastit për Çamërinë, të cilës me siguri që nuk i besonin as vetë, ndërsa e drejta e popullit çam të shpërngulur në Shqipëri për t’u organizuar për zgjidhjen  e këtij problemi ishte e ndaluar. Kështu që krimi vrau e preu, krimi që zboi dhe grabiti shqiptarë, krimi që palosi përdhe gra, pleq dhe fëmijë dhe cilindo që gjente përpara mjafton të ishte shqiptar “jetoi” në  qetësinë e tij olimpike të erësirës që e futi qeveria e Enver Hoxhës.

Është e paarsyeshme që një popullsi e tërë, e cila përveç mortit dhe masakrave vazhdon ende e dënuar larg vatrave të tyre të shenjta për hir të epsheve çnjerëzore të një klike fashiste. Nuk është e drejtë të tolerohet një situatë e tillë tragjike që mbajnë në zemër dhe në shpirt shqiptarët e çamërisë.

Këto që themi nuk janë fantazi e krijuar për dëshira fallco të destinuara për kombinacione politike, por janë pasojat e një realiteti të hidhur prej një rendi fashist të padënuar, për të cilin ashtu si dje politikanët e Athinës bëjnë rolin e të papërgjegjshmit, ndërsa shumica e politikanëve tanë të sotëm bëjnë rolin e të paditurit naiv.

Ne kemi besuar dhe vazhdojmë të besojmë në realizimin e njëpaqe të drejtë dhe është pikërisht kjo që ne u drejtohemi sërisht kombeve të përparuara për të dënuar këtë krim e për t’u rikthyer çamërve të drejtat e grabitura. Koha ka provuar se morali i diplomacisë ndërkombëtare nuk mund të shkojë kaq larg sa të qëndrojë indiferent ndaj një krimi të tillë.

Historia e viteve të fundit tregon se fatkeqësisht shumë intelektualë e qeveritarë të shkollave të mykura të vjetra diturinë që bota dhe shkolla ua dhanë, po ia shesin mbrojtjes së krimit. Këtu nuk e kam fjalën vetëm për megallomanët ekstremistë grekë që përfaqësojnë qarqet nacionaliste, por edhe për ata qeveritarë të flaktë që bëhen partizanë të mosnjohjes së këtij problemi.

Sot në Çamëri nuk ka më asnjë shqiptar të vetëm etnik, sepse dhe ata që kanë shpëtuar nga vrasja dhe zbimi janë shpërndarë nëpër Greqi, duke vazhduar të jetojnë të frikësuar nën hijen e përndjekjes dhe të izolimit. Atje ekziston vetëm krimi i mbuluar me jetën e banorëve ardhacakë dhe të monumenteve të gjeneralëve dhe strategëve të cilët realizuan këtë spastrim të egër, kur mbarë bota po përgatitej të dënonte krimin. Sigurisht që qeveritarët e Athinës, të cilët mendonin se ky problem qe harruar, sot e shikojnë me ç’interesim të madh, sepse orkestra që sot ndërrohen në Akropol kanë të tjera preokupime, që në thelb janë të pakuptueshme për botën demokratike, napolon Zerva është një nga përfaqësuesit e tendencave më negative dhe çnjerëzore, por të gjitha qeveritë greke që e kanë pasur qeverisjen mbas krimit që bëri ai kundër shqiptarëve, monumentin e tij, jo vetëm që s’e kanë lëvizur nga vendi, por e ruajnë si vlera historiko-kulturore… Bota e sotme demokratike në raport me krime të tilla të përafërta, të afron qëndrime të ndryshme nga Greqia e pasionevenacionaliste. Kështu, të gjitha qeveritë gjermane që kanë pasur zëvendësimin e Hitlerit kërkojnë vazhdimisht të falur në emër të një morali për masakrat që janë bërë nga ana e fashizmit kundra të gjitha popullsive tëpafajshme dhe sidomos kundra hebrenjve, duke nderuar viktimat e duke dënuar krimin. Shteti gjerman, herë pas here, në mënyrë të vazhdueshme bëhet “aktori” kryesor i materializimit të kujtesës historike, duke kontribuar me pjesmarrjen e tij fisnike në mënyrë materiale dhe morale në përjetësimin e dëmit të krimeve të kryera nga  paraardhësi i tyre Hitleri. Akte të tilla morale, por edhe dëmshpërblime materiale shteti i sotëm gjerman ka kryer mëse një herë edhe ndaj popullit grek. Ndërsa dënimi i spastrimit  etnik i popullit çam nga ana e Greqisë vazhdon të ketë një pamje tjetër, një moral tjetër, që ecën në drejtim të kundërt me moralin e lartë që ka Perëndimi i sotëm, brenda të cilit aktualisht ndodhet dhe Greqia. Greqia e sotme, e cila pretendon se është demokratike, jo vetëm që nuk u ka kërkuar kurrë të falur shqiptarëve për këtë plagë të madhe që u ka hapur, por nuk merr përsipër asnjë lloj përgjegjësie.

Napolon Zervën, këtë nekrofil, i cili arrin deri atje sa t’u fuste bajonetën në bark grave shtatzëna çame, duke vrarë njëherësh nënën dhe krijesën që kishte filluar të rritej në barkun e saj, grekët nuk e kanë lënë të vdesi dhe të harrohet si kriminel lufte. Shoqëria greke e manipuluar nga ideologjia nacionaliste e “Megalloidesë” e ruan në kujtesë këtë armik të gjithë njerëzimit si hero të rrallë, sepse vrau, preu dhe hodhi përtej kufirit të gjithë shqiptarët. Dhe “trimëria” mbi foshnjat, gratë pleqtë dhe të pambrojturit i ka ndërtuar lapidar me fytyrë nga Shqipëria në Janinë, ku shkojnë dhe e mbushin me karafila jo vetëm nacionalistët ekstremistë, por dhe qeveritarë të ndryshëm, lokalë dhe qendrorë të administratave të ndryshme të Greqisë, e cila në të vërtetë ka probleme serioze me moralin e saj. Ajo vazhdon me ngulm që të mos japë shenja pendimi dhe bën sikur nuk i kujtohet fare tragjedia e popullit çam. Kjo histori tragjike e këtij populli i duket se nuk ka të bëjë me një klikë fashiste në Greqi, por me një klikë tjetër jashtë kontinentit tonë. Mirë do të ishte që fqinji ynë me të cilin nuk na bashkon dhe aq shumë kjo ngjarje e rëndë ta marrë hapur përsipër këtë fajësi dhe ta fillojë qëndrimin ndaj saj duke dënuar kriminelët. Të ndjekë penalisht ata dhe t’u prishë lapidarët, se ata janë kriminelë dhe jo heronj të njerëzimit. Megjithatë, kjo është një punë që i përket Greqisë. Ne na takon detyra e vazhdimit të një gjyqi të madh për dënimin e krimit dhe për mbrojtjen e këtij populli të zbuar e të ndaluar, që është pjesë e trungut tonë. Sigurisht që vështirësitë që paraqet problemi nga largësia në kohë, që kanë bërë vitet prej tij shoqëruar me një harresë të qëllimshme nga qeveria komuniste, janë vështirësi. Por prapëseprapë liria të jep mundësi të gjesh rrugë të reja. Dimë se grekërit i kanë falur jurisprudencës Legjislacionin bizantin, i cili është brenda në kallëpet e principeve të përgjithshme të drejtësisë. Por grekët e sotëm duan që t’i falin drejtësisë si dhuratë edhe prioncipin e Grabitjes shtetërore. Natyrisht që një princip i tillë nuk duhej që të ishte shembull nga pasardhësit e gjenis së lashtë, por s’ke se çfarë të bësh, kur në fakt është prej tyre kjo gjë. Si nga pikëpamja juridike, ashtu dhe nga ajo morale, grekët i kanë popullsisë së sotme çame kudo që janë të shpërndarë, edhe një borxh të  madh tjetër, sepse përpara se t’i zbonin nga trojet e tyre u grabitën tokat dhe pasuritë, e cila është një grabitjke e pastër shtetërore.

Shkaqet e padukshme që i bënë grekërit të kryejnë kaq krime dhe paturpësi njerëzore mbi piopullin shqiptar të Çamërisë tregojnë falsitetin e pretendimeve greke që i paraqitin si justifikime për padrejtësinë që kanë bërë. Gjithashtu, ato tregojnë qartë mungesën e dëshirës nga ana e autoriteteve të sotme greke për të drejtën elementare që kanë çamërit për t’u kthyer në tokat e tyre, të rrojnë e të gëzojnë në vendin e tyre të gjitha liritë dhe garancitë e neviojshme, për të vendosur harmoni dhe paqe në Ballkan dhe për t’i fshirë historisë një njollë të zezë që i kanë vënë në ballë Greqisë disa njerëz dhe një klikë fashiste.

Është e paarsyeshme që një popullsi e tërë përveç mortit dhe masakrave të vazhdojë e dënuar larg vatrave të tyre të shenjta. Problemi çam sot qëndron si një problem që lidhet me krimin dhe viktimën. E pabesueshme, por krimi ende vazhdon që të jetë padënuar, ndërsa viktima e dënuar me vuajtjet e saj. Ata që e kanë krijuar këtë krim në të vërtetë janë pasardhësit e rremë të atyre që dhanë provat e mëdha të demokracisë, qytetërimit dhe tolerancës. Dhe për fat të keq, trashëgimia e lashtësisë në këtë tokë duket se është harruar, sepse në vend që kjo të bëhej streha e një katarsi, ku krimineli të futej dhe të dilte andej i penduar, në fakt po shfrytëzohet si streha e çfajësimit, fshehjes dhe justifikimit. Zbimi masiv i çamëve nga tokat e tyre etnike prej grekërve është problemi më i madh që ekziston sot mes kombit shqiptar dhe kombit grek, por në të njëjtën kohë ai është si një problem që ka Greqia me njerëzimin. Për arsye dhe rrethana që dihen, në territorin e Çamërisë nuk ka më njerëz që të ngrihen e të protestojnë për të drejtat e tyre. Dhe megjithëse Greqia në shtetin e saj e ka kthyer në një problem hipotetik, me zjarr dhe me gjak Çamërinë, popullsia e dhunuar e kësaj krahine shqiptare përtej kufijve të saj me tapi në duar pret që të rikthehet në shtëpitë e tyre. Dhe megjithëse banorët e kësaj treve, zotërit e vërtetë të tokave të tyre vazhdojnë të ndodhen si refugjatë në shtetin e vogël amë, në shtete të tjera perëndimore dhe Turqi, nuk është kujtuar askush që ta shtrojë me seriozitet hallin e tyre. Në qarqe të ndryshme politike dhe intelektuale në Greqi njihet dhe njihet mirë, por trajtohet me shumë fshehtësi, si problem kujtese. Qeveritë e njëpasnjëshme të Greqisë, që nga koha që ka ndodhur kjo tragjedi, pas çdo kërkese dhe denoncimi që u është bërë kanë treguar se janë shumë të interesuara që ky problem të mbyllet dhe të shmanget, sepse ekziston frika e përballjes me një proces të madh ndërkombëtar juridiko-moral. Z.Grappa dhe Lefkadha, një ish-funksionar i lartë në zyrën politike të Qeverisë së Papandreut i pati deklaruar në konfidencë njëanëteri të komisionit shqiptar në Athinë, që kishte shkruar për të shqyrtuar çështjen çame në vitin 1946 se në dukje është Zerva për krimet në Çamëri, por qeveria është ajo që nuk do që të ktheheni ju çamët në Çamëri.

Në akordin e heshtjes e të fshehjes të së vërtetës në Greqi për këtë problem janë edhe shtypi grek dhe gjithë mjetet e tjera të informacionit, që ndërtojnë opinionin publik. Ata shkelin vend dhe pa vend në shumë probleme që kanë të bëjnë me marrëdhëniet ndërmjet dy vendeve, por kur është fjala për problemin çam refuzojnë kategorikisht që të vendosin dorën mbi plagë.

Edhe pse shtiret me një indiferencë të rreme se nuk e njeh dhe nuk e shqetëson shumë, Greqia i di mirë përmasat që ka ky problem delikat dhe prandaj bën investime të mëdha sidomos ndaj shqipërisë për ta mbajtur këtë front të mbyllur, duke fituar indiferentizmin e qeveritarëve të saj. Një problem kujtese, ky krim barbar sigurisht që është, sepse tregon fytyrën kriminale të një Greqie që lyhet e pudroset me makiazhin e lashtësisë, por ndërkohë, ky është edhe njëproblem i madh, që lidhet me një realitet që ekziston. Dëshmitari më i qartë i ekzistencës së këtij realiteti është prezenca e kësaj popullsie të martirizuar, e cila vazhdon që të jetojë si muhazhire në tokat e të tjerëve, kur tapitë dhe tokat e tyre ndodhen në duart e grabitqarëve. Shteti i sotëm i vendit që e ka kryer këtë veprim të rëndë e ndjen dhe di çfarë ka mbi vete. Evropa e Bashkuar, e themeluar mbi vlera të larta humanitare dhe njerëzore nga strategët e saj, s’ka si të qëndrojë mbi themele krimi e gjaku. Greqia ka treguar se nuk mund të bëhet si memorjua gjermane e të tregojë se ç’është fisnikëria. Deri më sot ajo s’ka thënë asnjë të falur dhe me sa duket nuk ka për të thënë as nesër. Ligji absurd i luftës me Shqipërinë i vidhos posaçërisht për problemin çam që ajo vazhdon ta mbajë ende në fuqi me një vend fqinj, që pretendon se ka jo vetëm marrëdhënie diplomatike, por edhe miqësore, tregon qartë se çfarë barrierash janë vendosur që ky problem të mos trajtohet kurrë prej saj. Por fabrikimi i marrëzive (pretendimeve) greke këto kohët e fundit na ka nxjerrë dhe një simite me thekër (thonë grekërit); “Se si kanë rrjedhur punët ne kemi menduar se ky problem është harruar”. Dhe këtë e thotë Karolos Papulias, një nga përfaqësuesit kryesore të diplomacisë greke. Kjo mënyrë justifikimi tregon barbarizmën e premidetuar të reaksionit grek që gjendet edhe në pushtetin e sotëm të Athinës dhe na kujton jo vetëm riteratet elastike alla gjermane, por dhe një mungesë reflektimi për këtë krim të madh historik nga udhëheqës të sotëm të politikës greke. Si duket ata janë ëmbëlsuar me grabitjet e pasurive të tundshme dhe të patundshme të tyre. Ky problem derisa nuk ka dëshirën dhe mirëkuptimin e Greqisë sot, mund të zgjidhet vetëm duke tërhequr interesin dhe angazhimin e komunitetit ndërkombëtar. Dhe ky objektiv i rëndësishëm mund të realizohet nëpërmjet një lëvizjeje të gjatë kulturore dhe të një periudhe sensibilizimi. Problemi çam kërkon kurajë, gjakftohtësi dhe sinqeritet. Ai nuk duhet të kthehet në një objekt shfrytëzimi nga qeveritë e të dy palëve shqiptare dhe greke për të shuar gjakrat e për të zhdukur keqkuptimet, sepse ai është një problem në vetvete dhe një problem i madh.

Tërë opinioni shqiptar për këtë problem ka një ndjeshmëri të lartë dhe me gjithë vështirësitë e mëdha ekonomiko-sociale të tranzicionit e ka idealizmin për ta mbështetur, por për fat të keq ende gjendemi në problemet e mëdha të organizmit për të drejtuar këtë proces.

Ata që kanë në dorë drejtimin e fatit të vendit nuk kanë patur guximin dhe lartësinë morale të përballen me nevojën epokale, parrug ë të mesme dhe të verbëra për t’iu drejtuar këtij problemi. Ndonjëherë më të rrallë shteti ynë e ka bërë prezent problemin çam përpara qeveritarëve grekë, si i vdekuri para të gjallit. Problemi çam nuk është një problem nacionalist, por një e drejtë njerëzore që duhet zgjuar e mbrojtur. Është e drejta për të mbrojtur një viktimë e për të vënë në vend një  padrejtësi, tek i cili qeveritarët tanë nisen si gjuetari në pyll, çfarë u del përpara, të papërgatitur. Për fat të keq, në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Shqipërisë nuk ekziston një dosje e kompletuar me fakte dhe kërkesa. Nuk ekziston një praktikë administrative profesionale, në të cilën duhej të ishin pajtuar ekspertë, avokatë, akademikë, studiues, politikanë me eksperiencë dhe njerëz të tjerë të përkushtuar.

 Memorja evropiane vazhdon të dënojë vazhdimisht krimin e organizuar nazisto-fashist, duke respektuar viktimat e pafajshme e duke i dhënë një siguri qytetërimit se krimi nuk do të mbetet kurrë pa u dënuar. Këto qëndrime nuk mund të na përjashtojnë kurrë edhe ne, që jemi kontribues të vlerave njerëzore. Zbimi masivisht i çamërve nga trojet e tyre në përfundimin e Luftës së Dytë Botërore ishte një spastrim i qartë etnik, një krim i padënuar. Ai është një detyrë e vështirë që na përket ne shqiptarëve për ta zgjidhur. Por për ta bërë të mundur këtë na duhet të përgatitim opinionin për krimin që ka ndodhur, të bindim botën, me një strategji të përcaktuar qartë e të koordinuar mirë dhe me mirëkuptim me njeri-tjetrin shoqata, akademikë, historianë, juristë dhe gazetarë, problemi fiton rrugën e qartë që duhet të marrë për të zgjidhur.   

Marrë nga libri autorit “Dritëhije-shqiptaro-Greke”