8 dhjetor 2023, Nga Richard Collett korrespondent i BBC-se 

Përktheu Rafael Floqi 

Në kulmin e luftës në Kosovë, kjo zonë me 16,000 persona priti më shumë se 400,000 refugjatë. Tani, Kukësi po përdor historinë e tij unike të konfliktit dhe dhembshurisë për të joshur vizitorët.

Alida Lush Ismailaj po ndihmonte një gazetare franceze të kalonte kufirin nga Shqipëria në Kosovë, kur një bombë shpërtheu aty pranë, duke shperndarë copëza dhe mbeturina përgjatë një rruge të mbushur me refugjatë që po largoheshin.

“Kufiri ishte i rrezikshëm,” tha Ismailaj, duke kujtuar se si ajo ndihmoi gazetarët ndërkombëtarë të dokumentonin arratisjen e më shumë se 400,000 refugjatëve përmes vendlindjes së saj të Kukësit, Shqipëri, në kulmin e luftës në Kosovë midis marsit dhe qershorit 1999. “Gjithçka ishte minuar dhe bombarduar Kukësi ishte vendi i parë i sigurt që mund të ndaloje”.

Pavarësisht se ka një popullsi prej vetëm 16,000 banorësh, qyteti i vogël, i cili është 20 km larg kufirit, mirëpriti një numër marramendës refugjatësh në shtëpi dhe kampe të improvizuara. Kukësi bëri bujë në mbarë botën dhe në vitin 2000 u bë qyteti i parë që u nominua për Çmimin Nobel për Paqen. Fama ishte jetëshkurtër. Tashmë duke u përballur me një mori krizash pas rënies së komunizmit shqiptar në 1992, sapo lufta në Kosovë përfundoi dhe refugjatët u kthyen në shtëpi, Kukësi përjetoi një eksod të vetin, pasi 53% e banorëve u larguan nga qyteti më i varfër i Shqipërisë në kërkim të mundësive ekonomike jashtë vendit.

Tani, ndërsa numri i vizitorëve në Shqipëri rritet, vendasit si Ismailaj shpresojnë se turizmi mund të ofrojë një nxitje për brezin e ardhshëm për të qëndruar. Me aeroportin e ri ndërkombëtar të Kukësit, shtigjet e ecjes malore, reliket komuniste dhe një përrallë heroike për të treguar, banorët po i drejtohen historisë së tyre unike të konfliktit, qëndrueshmërisë dhe bujarisë për të joshur udhëtarët, në një nga qoshet më pak të njohura, të një prej cepave të Evropës të kombevet më pak të vizituara.

Kukësi ulet nën hijen e një vargu malor të lartë pranë kufirit Shqipëri-Kosovë (Kredia: Imagebroker/Alamy)

Të vendosura në bashkimin e lumenjve Drin i Bardhë dhe i Zi në Shqipërinë verilindore, blloqet uniforme të apartamenteve të Kukësit janë nën hijen e majës malore të Gjallicës me borë. Një udhëtim 20 minutash në lindje përmes kalimeve malore ju sjell në Kosovë, ku shqiptaro-kosovarët luftuan për pavarësi gjatë fazave të fundit të rënies së Jugosllavisë në 1999.

Bujar Kovaçi, një guidë turistike me kohë të pjesshme, i njeh shumë mirë vështirësitë e kaluara në një vend kufitar të mbushur me rreziqe. “Unë jam i mbijetuar nga minat,” tha ai kur u takuam jashtë Hotel Gjallicës në qendër të Kukësit. “Jam shumë me fat që jam gjallë sot”.

Kovaci ishte vetëm 10 vjeç kur mori një minë tokësore teksa luante në fshat afër kufirit. Duke mos ditur se çfarë ishte, ai e goditi me një gur kafazin dhe ajo shpërtheu. Familja e tij e dërgoi me urgjencë në spitalin e Kukësit dhe ai u zgjua dy javë më vonë, me syrin e majtë pa shikim dhe krahun e djathtë i mungonte nga bërryli e poshtë.

“Në vitin 1999 ka pasur kaq shumë aksidente këtu”, tha ai. Në total, 120 km përgjatë kufirit Shqipëri-Kosovë u minuan rëndë me eksploziv. “Për vite më pas, ata ende po pastronin minat… shumë u plagosën si unë.”

Për vite me radhë, Kukësi ishte një nga qytetet më të varfra të Shqipërisë, por vendasit shpresojnë se iniciativat e reja turistike do t’i joshin njerëzit të qëndrojnë (Kredia: Richard Collett)

Me ndihmën e pajisjes vendase Albanian Trip, Kovaci po zhvillon tani turne për të shfaqur historinë dhe kulturën e Kukësit, si dhe kalimet malore përreth, shtigjet e ecjes, ujëvarat dhe fshatrat. Udhëtimet e tij nuk i shmangen të kaluarës së trazuar të Kukësit dhe fitimet investohen përsëri në një shoqatë lokale që mbështet viktimat e minave tokësore. Kovaçi shpreson se nëse mund të joshë turistët në këtë pjesë të Evropës që rrallë vizitohet, ai jo vetëm mund të ndihmojë të tjerët të lënduar nga bombat e pashpërthyera, por edhe të ndihmojë në nxitjen e njerëzve për të qëndruar dhe për të ruajtur kulturën vendase të Kukësit përballë migrimit ekonomik.

Siç tregoi nominimi për Nobel, banorët e Kukësit janë mësuar të mirëpresin vizitorët – diçka që unë fillova ta kuptoj, kur u ndalëm jashtë një kulle në sheshin kryesor të Kukësit, e cila shërben si një memorial për ata që kërkuan strehim këtu në 1999 dhe strehon një muze të vogël etnografik.  Kovaci shpjegoi sesi Kukësi arriti të presë qindra mijëra refugjatë nga familjet që hapën shtëpitë e tyre për 90,000 njerëz, ndërkohë që ngriti edhe tenda dhe çadra gomash në të gjithë sheshin e tij, përgjatë brigjeve të lumit dhe në fushat përreth.

Deri në shpërthimin e papritur të famës së qytetit në vitin 2000, historia, ashtu si ujërat e lumenjve të Drinit, me sa duket e kishte kaluar Kukësin prej shekujsh. I themeluar nga ilirët e lashtë, Kukësi ishte një territor i largët i perandorive romake, bizantine dhe më pas osmane derisa Shqipëria u bë një komb i pavarur në vitin 1912. Pas Luftës së Dytë Botërore, njerëzit panë se si shqiptarët etnikë në Kosovë ishin zhytur në Republikën Federale Socialiste të Jugosllavisë, ndërsa Kukësi u gjend në kufiri i diktaturës komuniste gjithnjë e më paranojake të liderit shqiptar Enver Hoxha.

Hoxha e drejtoi Shqipërinë me një grusht të hekurt, duke ndërtuar një rrjet të gjerë tunelesh dhe bunkerësh nëntokësorë në mbarë vendin. Megjithatë, ato poshtë Kukësit, të cilat filluan në vitet 1970 dhe shtrihen për rreth 7 km nën qytet, janë më të mëdhenjtë në Shqipëri, me hapësirë të mjaftueshme për të strehuar të gjithë popullsinë e Kukësit në rast lufte. Tunelet janë ende atje dhe Afrim Cenaj, babai i të cilit shërbeu nën tokë si oficer në ushtrinë shqiptare në vitet 1980, tani udhëheq turne në atë që vendasit e quajnë “qyteti i nëndheshëm”.

Vendasit tani bëjnë turne nëpër tunele të shumta nëntokësore dhe fshatra malore të rajonit (Kredia: Richard Collett)

Duke hyrë në një nga hyrjet e shumta të fshehura në të gjithë Kukësin, Cenaj më udhëzoi nëpër një labirint kalimi të errët, të ndriçuar herë pas here nga boshtet e ventilimit dhe shtëpia e strehimoreve të pafundme betoni që tani janë të braktisura. Cenaj beson se relike të tilla komuniste do të tërheqin turistët në Kukës dhe ai po përpiqet të sigurojë një kredi për të kthyer një bllok të vjetër kazerme mbi një nga hyrjet sekrete në një bujtinë. “Babai im dikur e ruante këtë vend,” tha ai kur më në fund dolëm në rrezet e diellit. “Dhe tani dua ta ruaj atë.”

Historia komuniste është me bollëk në Kukës dhe të nesërmen takova Ismailajn jashtë selisë së Radio Kukësit, ku një reliev gjigant komunist që tregonte një punëtor hero që valëviste flamurin shqiptar zbukuronte hyrjen. Ismailaj tani është një DJ rock, dhe ajo më bëri një vizitë në stacionin radiofonik dhe muzeun e tij të vogël që ishte i mbushur me pajisje transmetimi të pluhurosur nga një epokë e shkuar.

Radio Kukësi u themelua nga regjimi i Hoxhës si një mjet propagande dhe reporterët e saj u gjendën në vijën e parë të luftës së Kosovës në vitin 1999. Fotografitë e refugjatëve dhe autokolonave të ndihmës së OKB-së u ngjitën në muret e muzeut. Letrat e zbehura të dërguara Radio Kukësit nga ata që ikën nga konflikti treguan se si emrat e njerëzve që kishin arritur në sigurinë u transmetuan përsëri në Kosovë, duke u bërë të ditur të dashurve të tyre se ishin gjallë.

“Natën e parë të eksodit kemi pritur 13 mijë refugjatë në Kukës”, tha Ismailaj, duke shpjeguar se njerëzit flinin edhe në dyshemenë e radiostacionit. “Ky moment historie e bëri Kukësin kaq të rëndësishëm sa mediat botërore erdhën këtu, duke raportuar për qytetin e vogël që mirëpriti qindra mijëra refugjatë.

Selia e Radio Kukësit strehon një muze të vogël të mbushur me letra dhe fotografi nga lufta e Kosovës (Kredia: Richard Collett)

Ndërsa nominimi i Kukësit për Nobel ishte historik, Ismailaj pyet nëse më shumë banorë do të ishin ndjerë të detyruar të qëndronin po të kishin fituar. “Ndoshta sot, nëse do të ishim fitues i çmimit Nobel për Paqen, do të kishim më shumë investime, më shumë vëmendje nga OJQ-të.

Të gjithë ata që takova në Kukës kanë miq dhe familje që punojnë jashtë vendit, dhe kjo është arsyeja kryesore pse një aeroport i ri, i hapur në vitin 2022, e lidh tani atë me disa qytete të mëdha evropiane. Por gjithashtu po lehtëson turizmin, i cili nga ana tjetër po krijon stimuj për brezin e ardhshëm për të qëndruar. “Shumica e familjes sime janë larguar”, më tha Cenaj. “Por djali im po mëson anglisht. Ai do të bëhet guidë turistike këtu në Kukës.”

Me majat e tij kolosale malore dhe ujërat e lumenjve të bruztë, është e lehtë të imagjinohet Kukësi dhe rajoni përreth duke u shfaqur si një destinacion udhëtimi aventuresk. 

Në fshatin Shistavec, 45 minuta me makinë drejt maleve, shtëpitë prej druri janë ndërtuar për skiatorët dhe alpinistët, dhe në udhëtimet ditore nga Kukësi, turistët mund të mësojnë më shumë për kulturën malore të goranëve që flasin një gjuhë të veçantë sllave nga shqipja. Kukësi është gjithashtu një portë për në shtegun Sharrit të hapur së fundmi që lidh Maqedoninë e Veriut, Shqipërinë dhe Kosovën dhe përshkon kufirin nga Shistaveci.

Megjithatë, shqetësimi në Ballkan është se konfliktet e reja janë vetëm një shkëndijë larg, veçanërisht duke pasur parasysh se pavarësia e Kosovës nuk është njohur kurrë nga Serbia. 

“Ata kanë kujtime të tmerrshme,” tha Remzije Sherifi, një gazetare kosovare e cila u largua nga shtëpia e saj gjatë konfliktit të vitit 1999. “Njerëzit kanë humbur familje të tëra, të tjerë kanë të dashur ende në burg ose jetojnë me shpresën e kthimeve që mund të mos ndodhin kurrë.”

Duke hapur dyert për rreth 400 mijë njerëz, Kukësi i tregoi botës se edhe në momentet më të errëta mbizotëron njerëzimi. Tani, banorët shpresojnë të ndajnë historitë e tyre të komunizmit dhe konfliktit duke përhapur gjithashtu idealet e tyre të mikpritjes dhe paqes.

Agron Prebibaj/

Jo shumë larg por diku përmbi Dri, në prehërin e alpeve shqiptare ndodhet krahina e krenarisë kombëtare, një emër i njohur për secilin bashkëkombas në trojet e veta e kudo që shqiptaret jetojnë. Ngacmuesi im për të shkruajtur ishte intelektuali dukagjinas Profesori Prelë Shytani i cili në një kafe më tha, se duhet shkruajtur sa më shumë për Dukagjinin! Unë menjëherë ju pergjigja- po, duke i thënë se keni të drejtë, kam shkruar ndër vite por unë jua kam borgj si pjesë e saj për nga traditat e zakonet e familjes time, megjithëse me gjenezë nga Malësia e Gjakoves.

Mesa duket emeri Dukagjin është pagëzuar nga vetë Zoti kur Ai foli njëherë shqip për të ofruar të gjitha mrekullite që nga deti e deri te kjo tokë e bekuar dardane më qëndresetare, besnike për të mbartur e trashëguar veset, traditat, zakonet e vyrtytet më të mira, për të shëruar kombin e vet kur ai plagoset.

Vërtetë Shqiperia ndër shekuj është plagosur shpesh, është tulatur, është t’kurrur, ka ndryshuar besim fetar e perulje ndaj së keqes, por sherbesat e referencat si Dukagjini na kanë shpetuar në identitetin tonë kombetar për të mos u përulur asnjeherë përballë ç’do lloj stuhie pushtuese edhe përse shpesheherë me kosto të madhe njerëzore. Ne fakt Dukagjini nuk është qytet, por pasuron qyteterimin shqiptar duke sjellur shumë histori dhe ajo çfarë befason është kultura e mëshiruar në ato alpe të thyera, mbi krye Bjeshkët e Namuna për të cilat gojetarët dukagjinas kanë pasuruar visaret e kombit.

Askund më shumë se në Dukagjin e në krahinat rrotull Zoti nuk foli më mirë shqip, bash aty pikturoi me mire, krijoi njeriun e fortë, qëndrestarë, besnik e human për të parakaluar kombe të mëdha si një referencë e shkëlqyer për studiuesit.

DUKAGJINI I SHKOLLËS SË ASHPER DHE DIJES

Atje në Dukagjin këndohej për kombin me dy-tre vegla muzikore (lahuta, fyelli e çiftelia), kur në djepin e kulturës shkruhej e lexohej, në Dukagjin shkolla ishte ne soben (odën) e burrave ku i madhi fliste për rregulla, për mbijetesën e humanizmin, kur në djepin e kulturës nën dhoma të mbyllura, atje në në Dukagjin shtepitë ishin kulla guri, kur djepi i kulturës pajtohej me pushtuesin, dukagjinasi zgjohej në mbrojtje të trevës së vet e për t’u bërë çlirimtare i qytetit të kulturës.

DUKAGJINI ELITË KOMBËTARE

Etja për dije e dukagjinasve e ka zanafillen nepermjet gojëdhenave duke i trashëguar ato tek brezat, pasi edhe kombi ynë në tëresi edhe përse i lashte, i zgjuar shumë vonë për nga e shkruajtura dhe lexuara megjithëse ata kishin privilegjin nepermjet shkollave të Juzoiteve të krijonin potenciale intelektuale me dituri, shkrim dhe lexim, shumë më përpara se zona fusharake.

Pa ju futur thelle shkollimit nga institucionet kishtare ku u arsimuan me dhjetra burra me duhet te veçoj elitën e qytetarisë shkodrane të lindur në Dukagjin të cilët ngriten lart jo vetem kulturën shkodrane e asaj kombëtare përmes përsonaliteteve të njohura kombëtare dukagjinase si: Ernest Koliqi, Martin Camaj, Frederik Rreshpja, Primo Shllaku, Ledio Dushi, Daniel Gjeçaj, Paulin Selimi, Gac Çuni e deri te shkrimtari i njohur shqiptar Lazer Stani e plot të tjerë.

Për t’u veçuar si krenaria dukagjinase është Kardinali i parë shqiptar Mikel Koliqi i emerurar nga Papa Gjon Pali.

Ndërsa aktorët e famshem te permasave kombetare si, Pjeter Gjoka, Ndreke Luca, Tinka Kurti, Viktor Bruçeti, Lec Shllaku të pasuar nga Katrina Biga, Frederik e Rita Ndoci, Bruno Shllaku etj, njëkohësisht shumë të pasur në sport në arenën kombetare e nderkombetare.

Kjo elita dukagjinase e rrëfyer me ndjenjë nga profesori Prele Shytani më len peng mua në vetëvete, pasi unë nuk mund ta shkruaj gjithe këtë elitë, por më shumë për te mos thenë se Shkodra e paska emrin Dukagjin.

Përsa i përket shkollimit, edhe Dukagjini i perket Shqiperise se arsimo-vonuar e cila daton në mars 1917, shkolla e parë Shqipe në Theth nga At Shtjefen Gjçovi e pasuar në Prekal e cila nuk zgjat per t’u përseritur në vitin 1936 po në Theth kjo shkollë shtetërore me mësues te parë Karlo Larja.

Me pas profesor Prela-vazhdon se në vitin 1941 në Dukagjin u hapen Shkolla ne Abat, Koder Shengjergj, Palaj, Xhan etj.

Ndërsa në luftën e analfabetizmit në 1946 u hapen shkolla fillore në çdo fshat, por ndryshimi erdhi si kudo ne Shqipëri në 1968 për herë të parë arsimi 8 vjeçar i detyrueshem. Normalisht tashmë edhe Dukagjini krijoi eliten e vetë me mesues me arsim perkates; Prele Shytani-Gimaj, Pjeter Smakaj-Abat, Mirash Ndrezaj(Lotaj-Vuksanaj), Fran Dardha-Toplane, Ymer Sterniqi-Kir, Tef Topalli-Plan të cilit gjysma nuk jetojnë.

Pas hapjes së shkollës së mesme në 1972 në

Breglumi, Dukagjini tashmë fillon ngritjen më të lartë të elitës për t’u përfaqesuar dënjesisht në Universitete e për të arritur majat e shkences shqiptare e me larg me profesor e intelektuale në sherbim të kombit, për t’u nderuar mbetet drejtori i shkolles së mesme Prele Grima i cili mund të shënohet si personaliteti i pare i mirëshkolluar ne altarin e dijes.

Me shume ngulje profesor Prele Shytani më referon mësuesit nga të gjitha shkollat e Dukagjinit porse unë në qellimin tim nuk kisha emrat por formen e përsosjen e arsimit dukagjinas pa menjanuar disa nga emrat; Lazer e Zef Fusha-Shale, Mirash e Ndue Ndrezaj, Ndue Pal Vata, Fran Dardha, Fran e Kole Cardaku, Lena Fusha, Luigj Shyti, Zef Bari, Ndoc Grima, Kole Gjoka, Lulash Ndoci, Ndue e Pashka Shytani, Pal Kroni, Prele Bregu etj.

Në Pult, Pjeter Selmi, Ndoc Odri, Tereze Brigja, Gjovalin Kodra, Pashko Arra, Ndue Straga, e plot te tjerë por për të perfunduar ne Shosh me pinjollin e nje familje dukagjinese me profesorin Prekë Vuksani i ndarë nga jeta, si dhe prosorët Lazër Kodra, Prel Milani që të dy poet e shkimtarë profesionit.

Por edhe muzika e përdorur edhe e kënduar mjeshterisht nga artistët dukagjinas në shekuj e sot është një shëmbelltyrë e kristalte.

Sikurse nuk mund të shmangem pa përmendur personalitetet me aktivitet politiko-kombetare si, Mark Lula-anetar i Lidhjes se Prizrenit, Mehmet Shpendi, Prof.Kole Prela e deri tek deputeti dukagjinas i zgjedhur dy herë në sistemin demokratik Kolë Tonaj, sigurisht edhe plotë të tjerë duke vëndosur të heq me dhjetera emra të referuara nga prof. Shytani.

Duke lënë shumë gjëra pa thënë, duke i hequr pjesërisht merakun prof.Preles i cili më kryqezoi me shumë fakte e emra të cilët ja pjestova me dy, me bindje se do rikthehem përseri në Dukagjinin tim te dashur si krenaria e malësise time.

Vetëm atje në Dukagjin e në krahinat rrotull fryn era e veriut të Naimit te madh, vetëm nga Dukagjini vjen frymezimi i nacionalizmit të shëndoshë kombetar, vetëm nga atje buron dashuria e pastër njerëzore, askund më mirë se në Dukagjin nuk janë mjellur ndjenjat per liri e besimi në Zot. Vërtetë krenari të jesh dukagjinas me familje të shënjtë të cilët përcjellin te brezat historinë, kulturën, traditat e zakonet, një frymëzim e sherbesë për secilin bashkëkombas.

Zoti e bekoftë secilën familje dukagjnase!

BOTUAR ME SHKURTIME.

ZEF PERGEGA/

Dom Antonio Sharren, famullitarin italian tё Blinishtit nё Zadrimё e kam njohur personalisht gjatё takimeve nё Lezhё dhe nё famullinё e tij dhe nga kёto takime mbaj mend ndonjё episode:

Perkujtohej nё Lezhё jeta dhe vepra kombёtare e Gjergj Kastriotit Skenderbeu nё Memorialin e Lezhёs mё tё njёjtin emёr, mё 1996. Erdhen pёrsonalitete mё tё larta shqiptare e kosovare. Isha mbёshtetur nё njёren nga shtyllat dhe po vёzhgoja çdo lёvisje dhe çdo fjalim. Ishte dhe Delegati Apotolik me origjinё indiane, njё dashamirёs i flaktё ё popullit shqiptar, Mons. Ivan Dias. Moren pjesё Sali Berisha, Bujar Bukoshi etj. Nё dorё mbaja njё bllok dhe njё stilolaps tё thjeshtё. Edhe pse punoja nё Agjencinё Telegrafike shqiptare, nuk kishim asnjё mjet pune, pёrveç letrёs dhe stilopasit. Kishte prej tyre qё u vareshin aparatet si hebe kali dhe kalonin sa tek njёri sa tek tjetri, sigurisht pёr tё rёnё nё sy tё tyre…e mё duhet tё pohoj se ato kanё fituar pikёrisht se nuk kishin pikёn e talentit…

Dom Antonio kishte pyetur Gacin, kryetarin e Komunёs dhe Blinishtit dhe ai i kishte treguar pёr mue. I kishte bёrё pёrshtypje mёnyra ime e tё marrurit informcion dhe nёpёrmjet Gacit mё dhuroj njё diktofon qё ma lehtёsoj shumё punёn…

Kam marr pjesё, kur Dom Antoni, inaguroi permendoret e Danjel Dajanit dhe At’ Faustit, tё pushkatuar nga dikatura. Po ashtu, kur erdhi njё delegacion nga italian donatorёsh prej 40 vetash, qё kishin sponsorizuar shumё vepra nё Zadrime sa tё dukeshin fshatrat sikur ato ishin nё Itali dhe jo nё Shqipёri. Pastaj nё disa mesha e aktivitete, por mbaj mend, kur e viztoi famullinё e tij, Presidenti Mejdani, bashkё me poetin P. Zogaj, tё cilit, duke i treguar nёntё varre tё improvizuara tё vajzave zadrimore viktima tё prostitucionit tё dhunshёm, i kёrkoj kryetarit tё shtetit njё leje pёr tё ngritur njё institut rehabilitimi pёr vajzat qё pёrdhunoheshin nё Itali e Greqi…por nuk qё e thёnё qё tё bёhej nga frika se komuniteti katolik pёrparone mё shumё se mendja e kalbur nё kokat e shtetit…

Duke pastruar pak shtёpinё time tё vogёl gjeta nё njё dosje njё letёr qё ma dёrgonte Dom Antoni, mё 18 shkrurt 2003. Interesante miq, kur shkoi nё ndojё shtёpi tё ndonjё krijuesi sё pari mё prezantojnё raftin e madh me libra dhe fotot me koka shtetesh, dekoratat e fletet e lavderimit, por pёr brendinё e librave nuk e thonё njё fjalё. Unё nuk mёrzitem se nuk kam bibliotekё, por jam munduar tё bёj njё bibliotekё sa do tё vogёl mbi historinё e shqiptarёve tё Amerikёs se ndodhta kush e di, ndoshta vlejnё…

Shqiptarët nuk e kanë harruar njeriun e mirë që vraponte andej-këndej me fëmijët e Zadrimës pas ‘97-s për të mbledhur gëzhojat e armëve të dala verbërisht nga depot e armatimit, me të cilat ai derdhi “kumbonën e paqёs”, që pasi shëtiti anёmbanë Shqipërisë e Kosovës, si dhe në disa qytete italiane, u vendos në zemër të Tiranës para Piramidës, që të “binte” pa pushim për paqen dhe mirësinë e këtij populli në anë të Adriatikut.

Dom Antonio Sharra, që vinte nga dioqeza e Avezanos së Italisë, ku kishte shërbyer për shumë vite, qyshse ishte shuguruar meshtar më 1961. Ai mbёrriti me misson nё Blinisht, pikërisht në vitin 1992, kur ëndrra e shumë njerëzve ishte të emigronin, për një jetë më të mirë, të braktisnin Shqipërinë e mundimeve e skamjes së madhe të përjetuar në regjimin komunist. Kjo situatё e tmerrshme pёr populin tonё Dom Antonios, i kujtonte të atin që në moshën 55 vjeç, i cili emigroi në Argjentinë për të kërkuar një të ardhme më të mirë për familjen e madhe me 8 fëmijë.

Përballë një grope gjigante të porsa hapur në Krajё, Don Antonio tregon për projektin më të ri. Një rezervuar apo liqen i vogël me ujë burimi të freskët do të zbukuronte peizazhin. Por do të kishte edhe funksione të dobishme si për stërvitjen në gara noti të të rinjve, vaditjen e pemëve frutore të sapo mbjella si dhe për aqua-kulturë. Ishte porositur edhe rasat e peshkut. Dolem nё kodrinё dhe ekipi i donatorёve italianё prektin realitetin e kontributeve tё tyre, pasi kishin vizituar ambulancen, ёndrrёn tregtare dhe artizanale, pёrmendoret e Danjel Dajanit dhe At Faustit.

Ai u thotё italianёve: “Shqiptarët i ndihmuan italianët gjatë Luftës së Dytë Botërore, I mbajten neper shtepisikur te ishin pjestare te familjeve te tyre, në një prej momenteve të vështira për ushtrinë tonë, të kthyer nga disfata me Greqinë. Ushtarët italianë, të shpërndarë dhe të ndjekur prej ushtrisë gjermane qenë fshehur, strehuar dhe ndihmuar për ri-atdhesimin prej familjeve shqiptare, me një rrezik të dukshëm per jeten…Është e vërtetë se Italia është duke u treguar solidare me Shqipërinë! Por në realitet jemi edhe duke paguar një borxh moral lidhur me të shkuarën!”

Mbresat e tij të para ai i shkroi e botoi në gjuhën italiane më 1993 në librin “Shqipëri të kam ëndërruar”, të cilin ua kushtonte gjithë atyre që ndërmerrnin rrugët e bamirësisë, libër që u përkthye dhe botua në gjuhën shqipe në vitin 2006 nga mjeku i mirënjohur zadrimor, Tonin Frani.

Në 20 vite të misionit të tij ka shumë për të treguar. Projektet e realizuara janë të larmishme dhe njeri më i dobishëm se tjetri. Përkujtimi dhe nderimi vajzave të zhdukura, ri-vlerësimi i martirëve të fesë, formimi profesional i të rinjve me gjuhë të huaja e profesione konkurruese në tregun e punës.

Ngritja e shkollave profesionale, laboratorëve, fabrikave e punishteve, fermave të vogla bujqësore edhe me mbështetjen e miqve italianë të shoqatës me emrin domethënës “Rindërtimi” me qendër në Avezano, në Itali.

Prodhimet “Made in Albania” të të rinjve zadrimorë morën rrugën e tregjeve europiane, duke mundësuar sigurimin e të ardhurave për përmirësimin e jetës së familjeve Zadrimore.

Kampi i ngritur në Zadrimë në vitin 1999 ishte një model organizimi, mikpritje dhe humanizmi. Ushqime, veshmbathje, qendër shëndetësore, ilaçe, lojëra për fëmijë, asistencë sociale etj, për t’ju plotësuar, kushtet e larguar dhimbjen njerëzve në nevojë, vëllezërve kosovarë.

Në vitin 2011, Don Antonio u prek nga një sëmundje e rëndë dhe u nda nga jeta në fundin e vitit 2012. Amaneti i tij ishte të prehej në tokën e fshatit Blinisht, vend ku shërbeu për rreth 20 vjet si famullitar.

Presidenti i Republikës e ka nderuar Antonio Sharrën me Urdhrin “Nënë Tereza”, siç ai mban tituj nderi dhe nga Qarku i Lezhës, Komuna e Blinishtit etj. Disa shkrime qё kam bёrё pёr famullinё e Shёn Shtjefnit tё Blinishtit dhe Shёn Jozefit tё Gjadrit, te botuara ne Buletinin e ATSH-sё, Dom Antonio, i ka botuar edhe nё shtypin Italian.

Mё kujtohet viti 1997, kur qielli ishte mbushur me plumba dhe trotuarёt me gёzhonja. Tё gjithё qёllonin mbi qiell e mbi koka. Dom Antonit i shkojnё nate njё grup banditash dhe e vjedhin nё qelё, duke i marrё edhe makinёn e tij tё bardhё “Nisan” gazeta “Koha Jonё” botoi njё shkrim pёr tё pa emёr. Shkova nё polici si zakonisht pёr tё biseduar me shefat pёr gjёndjen, kur befas mё dalin tre vetё tё armatosor, qё u banё gati tё qёllonin nё drejtimin tim. Njeri tha: “ta eleminojmё” dhe mbushi kallashin. Tjeri tha: “Na erdh si cjapi tek kasapi!”

Policet dy metra larg meje pinin kafe jashtё nё taracen e lokalit pa e prishur terezinё. Kapo i tyre, qё mё njihte pak, mё pyeti: “Ti e ke bёrё shkrimi?!” Jo – i thashё! Unё jam gazetar i ATSH-sё dhe jo nё Koha jonё. Pёr tё iu shmagur plumbit, i thashё merre nё telefon shefin tend tё partisё dhe unё po pres kёtu. Foli nё telefon dhe mё thanё tё largohem, po dy tё tjerёt njёri mё goditi me qytё tё automatikut e tjetri me dorezёn e revolёs sa m’u bё njё gungё nё ballё e nuk dola nё punё pёr njё javё…

Duke kontrolluar nёpёr dosjet e shёnimeve tё mia, mё 4 dhejtor 2023, gjeta edhe kёtё letёr qё ma dergonte Dom Antonio, tё cilin e shoqёruam bashmё me Mark Sallakun nё disa nga vizitat e tij nё Detroit, mes zadrimorёve dhe komunitetit tё dy kishave katolike.

I nderuar mik, gazetar Zef Pergega Blinisht, 18 shkurt 2003

Nё janar tё vitit 2003 bashkё me Dom Kastriotin bamё njё vizitё nё Amerikё dhe u ndalem nё Detroit. Ju falenderoj nga zemra dhe zoti tё bekoftё pёr pasqyrimin e vizitёs tonё dhe pёr meshёn qё dhamё nё kishёn e “Shёn Palit” nё Detroit dhe pёr takimet me zadrimorё nё kёtё kishё dhe nё “Zojen Pajtore” bashkё me Mark Sallakun. Unё po ju pёrcjell pёrshtypjet e mia nga kjo vizitё e paharruar.

Stabilizmi i raporteve me emigrantёt…

Edhe kur isha famullitar nё Itali mё takonte tё bёja vizita nё familje emigrantesh. Ndёrmjet vitesh 1970-80 udhёtoja nё Argjentinё, Brazil e Gjermani. Kujtoj se pёrgjithёsisht familjet ishin nё njё situatё, jo tё mirё dhe tё pёrvuajtura. Nё kёto vitёt e fundit kam vizituar emigrantёt shqiptarё nё Itali nё krahinat e Lazios, Abruzzos e Piemontes. Shpesh herё nё tregimet e tyre kam dёgjuar hidhёrmin pёr vёshtirёsitё qё gjёjnё nё kёrkim tё punёs, strehimit dhe paragjykimet e njerёzve.

Kёtё herё mora avionin pёr nё Amerikё sepse qindra familje, duke fituar njё llotari amerikane, u kanё kthyer shpinёn fshatrave tanё e kanё hyrё nё metropolin Amerikan. Ky udhёtim ka qenё i programuar bashkё me Dom Katriot Gjokёn, me qellim qё edhe emigrantёt tanё tё mund tё takonin kёtё prift tё ri tё Blinishtit, dhuratё e shenjtё e Zotit qё Shqipёria ka energjitё e reja pёr tё shkuar pёrpara.

Mons. Dodё Gjergji, Administrator apostolik i Sapёs e ka bekuar kёtё inisiativё, t’ue ditur se shqiptarёt nё tё gjitha rrugёt e botёs e nё rrugёt e tyre tё ecin pёr shpalljen e Ungjillit.

Njё ditё dhimbje pёr Amerikёn…

Hymё nё Amerikё nё njё ditё zije kombёtare, sepse shtatё astronautё nga Kolumbia kanё humbur jetёn tragjikisht pas njё shpёrthimi nё hapёsirё. Televizioni amerikan prezantoi, duke pёrsёritur fluturimin e viktimave, personazhe tё shkёlqyera qё kanё nderuar shkencёn e njerёzimin, figura tё qeshura simbol i bashkёpunimit mes popujve, pёr tё arritur horizonte tё reja. Copat e anijёs tё ndezura, janё thёrmuar me njerёzit e ekujpazhit, mbi teritorin qё edhe ne me avion pas pak minutash i kemi kaluar. Pёr kёtё lutja jonё nuk ka munguar. Edhe pёrshёndetja jonё ka qenё e pёrzemёrt, pёr 750 mijё shqiptarёt qё vitёt e fundit gjetёn fatin e tyre nё Amerikё.

Mikpritja ka qenё e sinqertё se u çonim edhe njё mesazh nga kryetari i komunёs, Lekё Lufi e nga drejtori i shkollёs Lekё Hiluku, tё cilin ua pёrcollem me anё tё njё vidiokasete. Shumё pytje na janё bёrё nё disa nga tё cilat i keni dёgjuar ju bashkё me Mark Sallakun e zadrimorё tё tjere. “Ҫfarё tё rejash kemi nga fshatrat tona?!” “Pse ёshtё kthyer nё qeveri Fatos Nano?!”, “Pse Komuniteti Europian nuk e zgjidh çёshtjen e Shqipёrisё?!”…

Presideti Moisiu ka thёnё nё Washington: “Tani nё Shqipёri ёshtё siguria, mund tё ktheheni!” Pёrgjigja juaj ka qenё: “Ne nuk kthehemi derisa politika ta transformojё Shqipёrinё nё njё shtet modern!”

Nё tё gjitha shtepitё ishte flamuri kuq e zi dhe figura fetare tё shenjta tё kombit. Kёtё e vura re edhe nё shtёpinё e Nik Ndocit, emigratin e parё nga Zadrima nё Detroit dhe nё pritjen qё ai na bёri, ku ju me Markun ishit prezent.

Puna ka ndryshuar jetёn…

Janё fjalet qё ka thёnё David Gjokhilaj: “30-vjeç kam zbulue çfarё do tё thotё tё punosh dhe jam i kёnaqur. Punojmё tё gjithё si familje!”

Maria, njё fshatare nga Fishta, ka arritur nё Amerikё nё moshёn 50-vjeçare, ёshtё ndihmёse guzhiniere dhe bashkёshorti i saj punon nё pastrime. Mimoza punon 12-orё nё ditё pёr t’i mundёsuar burrit tё saj kompensimin e studimeve nё Kaliforni. Tё gjitha çiftёt qё vizituam punonin, madje edhe nga dy punё. Nderim pёr kёta familje.

Nё festёn e Shёn Valentinit bashkё me Dom Kastrotin jemi lutur nё Katedralen e Shen-Franciskos, pёr çdo cift qё kemi takuar.

Pёr Mark Sallakun e Ju familjarisht, pёr Nikёn e Marien, Vlashin e Lenen, Sander e Lula, Gacin e Veren, Leka e Valbona, Zef e Lindita, Ardian e Mimoza, David e Diella, Lekё e Anila, Zeka e Matilda, Martin e Albana, Lazer e Flora. Ernest e Lajde, Loro e Lula, Angjelin e Vera, Bardh e Arlinda, Gjon e Vida, Zef e Marije, Eduard e Angjelina, Zef e Sata, Rrok e Juliana, Kola e Brunilda, Ardian e Edmonda, Mark e Arjeta dhe Pavlin e Age…

Shoqёria amerikane pёrmbledh aziatikёt, afrikanёt e europianёt dhe u krijon tё gjithёve mundёsine e integrimit, duke respektuar rregullat dhe ligjet themelore. Frani nga Gjadri ka miq nga amerikanёt me ngjyrё. Angjelini nga Fishta ёshtё profilizuar si mjek dhe mund tё bёjё karrierё. Shumё sibolike, shqitarёt mё se shumti martoheshin me shqiptare, nё pёrpjekje pёr tё ruajtuar traditёn kundёr asimilimit.

Me Dom Katriotin bёmё njё reflektim: “Romёt shqiptare mund tё pёrparojnё, si tё tjerёt nё shkallёn shoqёrore!” Po sa kohё duhet tё presim?!

Pёrtej oqeanit emigrantёt riformojnё Shqipёrinё…

Pёr Alketin nga Blinishti, nuk ka qenё i lehtё udhёtimi prej 700 km pёr t’u takuar nё Detroit. Shumё shqiptare bёnin mё shumё se 50 km pёr tё marr pjesё nё meshёn e dy kishave katolike nё Detroit. Kёtu gjuha nuk harrohet, feja e krishterё forcohet dhe lidhjet me vendlindjen nuk humbin. Eshtё duke u formuar njё hartё tё pranisё sё familjeve Zadrimore nё Amerikё. Nika, Gaci e Angjelini po punojnё me sukses nё kёtё drejtim…

Emigratёt nga Zadrima nё Amerikё kanё kёrkuar shtёpi e punё, kanё mёsuar gjuhёn angleze, fёmijёt e tyre vazhdojnё shkollat edhe nё universitete dhe ndihmojnё familjet nё Shqipёri. Pёr familjen e Llesh Franit mbodhen 2 mijё dollarё pёr njё ndёrhyrje kirurgjikane e tetё mijё dollarё pёr kishёn “Martirёt e Shenjtё shqiptare” tё Blinishtit. Zadrimorёt nё Amerikё na kanё siguruar se nё tё ardhmen dё tё jenё shumё mё aktivё nё disa projekte zhvillimore nё Zadrimё, ashtu siç kanё vepruar 100 italianё tё shoqёrisё “Rindёrtimi”

Bezoj, gazetar Zef, ju kujtohet kur ato erdhen pёr tё parё se ku kishin shkuar donacionet nё shёrbim tё infrastukturёs, artizanatit dhe tё bujqёsisё sё zonёs.

Nё Florida vepronte xhakoj nga Tropoja Gjetё Bajraktari, pёr 45-vjet nё Amerikё. Nё Detroit sё bashku vizituam dy kishat katolike ajo e “Shёn Palit” me Dom Anton Kçiren dhe “Zoja Pajtore” me Dom Ndue Gjergjin nё mё shumё se 100 mijё katolikё nё kёtё shtet tё madh industrial.

Ditёn e diel, mё 9 shkurt Dom Katrioti dha njё meshё nё kishёn e Shёn Palit dhe predikimi i tij u prit shumё mirё dhe ne bёmё fotografi me zadrimorёt qё na rrethuan me dashuri. Atё ditё edhe ju ishit zadrimor si tё gjithё ne. Pёr ne ka qenё mallegjyese se nё tё gjitha shtёpitё e emigranteve kishte figura tё shenjta dhe simbolet kombёtare.

Instituti “Danjel Dajani” nё San Francisko…

Nё Kaliforni nё qytetin San Francisko qёndruam tre ditё pёr t’u njohur me veprimtarinё e Institutit “Danjel Dajani” i themeluar pranё Universitetit katolik tё Jezuitёve nga Gjon Sinishta gjatё vitёve tё diktaturёs komuniste nё vendet e Europёs Lindore. Studiusi shkodran kishte ndjeshmёri dhe sesibilitet tё fortё fetar dhe kulturor. Me mbёshtetjen e Jezuitёve donte tё zgjonte vёmendjёn e katolikёve amerikanё mbi tragjendinё qё mbyste Shqipёrinё e vogёl, sё cilёs ishte e pa mundur t’i afroheshe.

Jezuiti At Leo Schiavo ka qenё emёruar si mbledhёs i shkrimeve tё Isntitutit qё vazhdonte tё siguronte dokumente mbi qendrёn heroike tё Kishёs Katolike Shiptare dhe prapёsitё e regjimit tё Tiranёs komuniste. Laiku Raimond Frostit i qё besuar drejtimi i Institutit “Danjel Dajani” pas vdekjёs sё Prof. Gjon Sinishtёs, me origjinё nga malёsorёt e trojeve tё tyre nё Mal tё Zi.

Kemi kёrkuar tё marrim inisiativёn qё tё bёjmё shtёpinё e kёtij martiri nё Blinisht, qё tё mund tё krijojmё njё muze tё vogёl, si vend kujtimi dhe dokumentimi tё Kishёs sё Martirёve tё shenjtё shqiptarё. Ka qenё emocionuese tё verifikosh se si dora e Zotit çmon ndriçimin e bijёve tё tij, duke dashur tё vendosi nё metropolin amerikan pёrballё Oqeanit Paqёsor, pranё emrave tё shenjtё tё Shёn Franceskut, Shёn Injacit edhe emrin e jezuitit tё Zadrimёs Danjel Dajani…

Sata e Zef Marku kanё njё djalё nё shkollёn e marinsave amerikanё. Eshte njё nga 250 mijё ushtaret e mobilizuar nё luftёn me Irakun. Familja ka shqetёsim, por tё gjithё i trembёn pёrhapjёs sё terrorizmit. Rektori i Universitetit tё San Franciskos u ka propozuar tetё mijё studentёve tё lutёn pёr paqe…Kam menduar takimet tona tё vogla me fёmijёt shqiptarё Abasadorё tё Paqёs. Zoti bёftё tё zhvillohet mbi tё gjitha bazat e reja tё kundёrshtimit absolut tё logjikёs sё luftёs.

Njё takim me Dom Ndue Gjergjin…

Kemi patur kёnaqesinё tё jemi nё njё takim tё organizuar nga Dom Ndue Gjergji, famullitar i kishёs “Zoja Pajtore”. Aty erdhen edhe disa zadrimorё dhe ju pёgёzoj qё ju me Markun na shoqёruat nё çdo vizitё nё komuniteti shqiptar tё Detroitit. Publikisht nё kёtё takim tё ngrohtё e miqёsor kemi shprehur kёto mendime:

Qytetёrimi amerikan nuk i ndalon vlerat e zakoneve tё shqiptarёve qё emigrojnё nga Shqipёria e vogёl, por ato duhet tё jenё vigjilentё. Bёnin mirё shqiptarёt qё kishin emigruar 10 vite mё parё qё i çonin fёmijёt nё klasat shqipe pranё kishave qё tё mёsojnё gjuhёn dhe tё bёnin katekizmin sipas rregullave tё kishёs.

Shumё burra e gra shqiptare nga tё gjitha krahinat merrnin pjesё nё meshёn e tё dieles dhe nё aktivitetet kishtare dhe kombёtare. Nё kёtё kishё organizoheshin festat kombёtare tё Shqipёrisё sё Kosovёs, pёrkujtoheshin heronjtё dhe martirёt dhe nё raste tё veçanta e pervjetorёsh organizohёshin sesione shkencore. Shqiptarёt, si burat e gratё dhe fёmijёt punonin shumё pёr tё pёrballuar jetesen.

Shumё kritike ishte situata pёr ata qё arrijnё nё Amerikё pa dokumenta dhe periudha e miratimit tё tyre zgjat me vite. Jam trishtuar kur pashё dokumetat tuaja dhe sulmin e eger qё tё kishte bёrё andministrata e Agjencisё Telegrafike shqiptare, qё ju na qenkeni njё prift i lajmit dhe se ke bёrё shkrime pёr kishёn katolike. Unё lutёm pёr ju dhe familjen qё tё bashkoheni dhe sapo tё kthehem do ta potencoi kёtё çёshtje tek administrata shtetёrore dhe ajo kishtare.

Tё gjithё ndjenin njё vuajtje tё mbrendёshme pёr vendin e tyre. Kemi premtimin nga Nik Ndoci i Pirajve emigrant mё i vjetёr prej 45-vitёsh nё Amerikё qё ti japim jetё njё shoqate qё tё na lidhi nё qё jetojmё buzё Adriaktikut me ju nё Amerikё…

Rinisemi nga New-Yorku, i mbuluar nga njё stuhi me dёborё. Aeroplani pёrfishet mes reve tё dёndura mbi qiellin e Atlantikut. Jemi tё kёnaqur. Dora e Zotit na ka udhёhequr takimet me vёllezёrit shqiptarё. Ishin tё zhgёnjyer nё fshatrat e tyre, tani aktiv e kurajoz nё dinamikёn e shoqёrisё Amerikane me dёshirёn pёr tё qenё akoma mё tё lidhur e mё protagonistё me Shqipёrinё e tyre. Ishte njё lidhje qё nuk do tё harrohet dhe as ndёrpritet.

Mrs. Valent Qafleshi/

Libri për Trashëgiminë kulturore të Sharrit, është një nisëm e mirë e Komunës së Dragashit që synon të orientojë turizmin drejt traditës, folklorit, ushqimeve dhe natyrës, është faktuar tashmë si një sukses, ku vizitorët në këtë libër do të mësojnë për historinë, gjeografinë, etnografinë, doket dhe zakonet e kësaj ane etj.

Natyra me bukuri të rralla dhe folklori i dy krahinave etnografike të Opojës dhe Gorës shton ngjyrat ofertës turistike të këtij rajoni, edhe pse duhet bërë më shumë që përmes organizimeve të aktiviteteve dedikuar turizmit cilësor dhe produkteve natyrale rural, që sjellin njëkohësisht ruajtjen dhe kultivimin e traditës e vlerave të trashëgimisë kulturore.

Krahina e Opojës dhe Gorës trashëgon një thesar të pasur folklorik ku pasqyrohet vitaliteti, kultura materiale dhe shpirtërore. Është e vërtetë që kostumet popullore dhe orenditë e traditës janë zhdukur tashmë nga përdorimi i përditshëm, por ato mund të shihen dhe gjenden me tërë bukurinë dhe finesën e tyre artistike në manifestimet folkloristike e në muzetë etnografike.

Këngët dhe vallet

Opoja shquhet si një krahinë e valleve karakteristike dhe tradicionale të njohura në opinion si “Kollqoja” të cilat kërkojnë zhdërvjelltësi në lëvizje të valltarëve dhe për ritmet e larmishme.

Po ashtu SHKA “Bresana” nga Bresana ka sjell nëpër shumë festivale kombëtare e ndërkombëtare në mënyrë origjinale vallet dhe këngët nga ritet e përditshmërisë sonë si dasma opojane, punët në bujqësi e blegtori me të cilat valle e këngë shpërfaqin karakteri etno-folklorik të kësaj zone. Rituali i dasmës opojane vjen po ashtu si një vlerë e çmuar e kulturës dhe traditës së kësaj treve.

Nga instrumentet popullore përmendim dajrja (defi), lodra (tupani) cyrlja (zurla), çiftelia, sharkia, fyelli, kavalli etj. Kënga e kurbetit dhe dashurisë është mbizotëruese në këto dy krahina. Zakonisht kënga këndohet nga një person por edhe nga dy e më shumë!

Traditat dhe zakonet

Treva e Opojës dhe Gorës është e pasur me trashëgimi kulturore materiale, shpirtërore dhe natyrore, të cilat në libër janë paraqitur në hollësi, si dhe veprimtaritë ekonomike të kësaj anë.

Mikpritja në zonën e Opojës dhe Gorës është e kultivuar përgjatë shumë shekujve. Respekti për mikun, të huajin është diçka e veçantë.

Gatimet

Në mjaft vende me traditë të zhvilluar gastronomia përbën pothuajse një lloj turizmi. Edhe rajoni i Opojës dhe Gorës ka veçoritë e saja të gatimit. Llojet e piteve si: kulare,me kuletë, me gjizë, me prasa, me një petë, fli, karalla, petulla, nërpetë, si edhe gjella si pasul, jani, gullash etj. Në rajon dhe më gjerë është i njohur djathi Sharrit i bardhë e i butë dhe i fortë. Tipike janë edhe ëmbëlsirat të bëra nga mjeshtrit opojan e goranë si tatli të kollomojtë, tatli qorre, ravoni, qeshkek, zerde, sytliash, urmashica, sheqer pare etj.

Veshjet tradicionale Karakteristike është veshja e femrës dhe mashkullit opojan e goranë.

Tip veshjeve të burrave përbëhet nga këto pjesë: tirqit, xhamadani, këmishë, shoka (brezi), çorapet, opingat. Blegëtorët përdorin edhe Ferxhenë, koporoninë dhe gëzofin. Opingat përgatiteshin nga lëkura e regjur e lopës ose e buallit. Veshjet tradicionale ose kombëtare, që mbahej nga burrat opojan e goranë në ditë dasme, të festat e motmotit dhe atyre fetare etj. Ndërsa karakteristike e veshjeve të grave është veshja me këmishë me zyrefë, jelek, çitjane, bohçe (përparësja), shami, çorape, sandale ose opinga dhe stolitë të ndryshme.

PROF.DR. TEFË  TOPALLI

Ish-nxënësi i shkëlqyer i Gjimnazit të Shtetit, në Shkodër, poeti Vehbi Bala, ndoqi dhe përfundoi studimet e larta në dy vende të Lindjes: universitetin në Kroaci, në gjuhën serbokroate, një variant i gjuhës sllave që kishte qenë me shekuj në kontakt me shqipen dhe në Rumani, në gjuhën rumune – e vetmja idiomë neolatine, që, sipas albanologëve të huaj e vendës, ka pasur lidhje e marrëdhënie të lashta me gjuhën tonë, që me ilirishten. Me Zagrebin, atij iu këputën dhunshëm studimet kulturore, ndërsa me Bukureshtin, ai do të punojë gjatë, së pari, në lëmë të përkthimit të ndërsjellët të letërsisë, sidomos prej poetikës së M.Emineskut, V.Eftimiut dhe, në mënyrë të veçantë, për monografinë e Elena Gjikës (Dora d’Istrias). Mund të thuhet se poeti u formua filologjikisht mes dy gjuhëve dhe dy kulturave: asaj kroate në Federatën jugosllave dhe letërsisë në Rumani – një ish-mbretëri midis Perandorisë ruse dhe Perandorisë dualiste austrohungareze. 

          ***

Vehbi Bala (Shkodër, 4 dhjetor 1923 – Tiranë, 10 korrik 1990) ka qenë poet, profesor, monografist dhe historian i letërsisë shqipe. U njoh që në moshë të re për krijimtari letrare dhe publicistike dhe nisi të botojë qysh kur  ndiqte Gjimnazin e Shtetit në Shkodër. 

Gazeta “Tomorri” dhe “Bleta” kanë shkrimet e tij të hershme dhe u bë ndër redaktorët e revistës ilegale të qytetit, “Liria”, së bashku me Llazar Siliqin, Aleksandër Banushin e tjerë në vitet 1943 e 1944. Vehbi Bala u regjistrua dhe nisi studimet e larta në Universitetin e Barit (1943), por i ndërpreu dhe mori pjesë në lëvizjen për çlirimin e vendit. Pas luftës, u dërgua në degën e filozofisë të Universitetit të Zagrebit (1946-48), por studimet e larta i vijoi dhe i përfundoi në degën e gjuhëve dhe letërsive neolatine në Universitetin e Bukureshtit, 1948-1952. Me t’u kthyer në Atdhe, shërbeu si mësues në gjimnazin e Gjirokastrës, punoi me talentet e reja, ku bënin pjesë edhe nxënësit e tij të atëhershëm Ismail Kadare, Dritëro Agolli, i cili, edhe kur u ngrit në nivelet më të larta të shkrimtarisë së tij, e quajti atë rreth letrar një “Akademi letrare”, duke nderuar kështu punën këmbëngulëse e cilësore të mësuesit V.Bala.  Më pas ishte mësues gjimnazi dhe në vijim, pedagog i Letërsisë Shqipe në Institutin e Lartë Pedagogjik të Shkodrës, ku, së bashku me prof..Jup Kastratin themeluan Katedrën e Gjuhës shqipe dhe të Letërsisë. Këtu ai mbajti ligjërata për letërsinë shqipe si dhe më vonë, nga viti 1976, profesor i brendshëm në Universitetin Shtetëror të Tiranës, ngarkua me disiplinën  Bazat e  Teorisë së Letërsisë dhe me programet e specializimit pasuniversitar në këtë fushë.

Në vitin 1972, atij iu dha titulli i lartë shkencor si pedagog, “Profesor”, ndërsa në vitin 1977, “Mësuesi i Popullit” që e ndriçoi më shumë figurën Profesor Vehbi Balës. Për punën me pasion dhe cilësi, ai ka qenë lauruar me çmimin e Republikës së shkallës së parë.

                                Mes nxënësish dhe mësuesish të Gjimnazit të Shtetit, Shkodër

Poeti shkodran u shfaq si poet me vëllimet “Shtigje Drite” 1946, “Vjersha” 1954, “Gjaku i falun” 1955, “Një përrallë e vërtetë” (1957), “Poezia e Rrugës” 1959, “Në rrjedhë të jetës” 1969, “Burim poezie” 1977, “Epigrame” 1979, “Persiatje” 1981, “Vallja e luleve” 1986. Ai hartoi edhe libra për fëmijët. Robert Elsie, në veprën e tij “Historia e letërsisë shqiptare”, ndër shumë poetë para ardhjes në pushtet të komunistëve, krahas Kristaq Cepës, Vedat Kokonës, Petro Markos, etj., rendit edhe Vehbi Balën.  Ishte autor e bashkautor i shumë teksteve shkollore dhe akademike. Në fushën e studimeve letrare spikati me monografitë “Jeta e Elena Gjikës” 1967, “Fan S. Noli” 1972, “Migjeni” 1974, “Viktor Eftimiu” 1978, “Pashko Vasa” 1979, “Gjergj Fishta. Jeta dhe vepra” 1998 etj.

Për Vehbi Balën kanë dhënë vlerësime të larta profesorët Alfred Çapaliku, Klara Kodra, Fatbardha Hoxha (Fishta), dramaturgu Fadil Kraja dhe shkrimtari i njohur, Skënder Drini, i cili thoshte se Vehbi Bala dhe Shkodra, janë një lidhje me një binom me shumë përmasa. Fadil Kraja: “Në historinë e letërsisë së re shqipe të njëkohshme, Vehbi Bala ka hyrë si poet lirik dhe në ndonjë poemë, si vjershëtar i poezisë liriko-epike”. Sipas Krajës, poezia dhe tërë krijimtaria poetike e Balës, dallohet nga “përshkrimi realist dhe nga një romantikë vepruese. Ajo dallohet gjithashtu për stilin origjinal.” Vehbi Bala përktheu nga shqipja në rumanisht “Novela shqiptare”, ndërsa nga rumanishtja në shqip solli poezi të klasikut rumun Mihail Eminesku. Ai ka përkthyer poezi edhe nga Johann Wolfgang von Goethe dhe autorë të tjerë të letërsisë botërore.

Poezia e tij e hershme “Doli nana në çardak” nga përmbledhja “Në rrjedhën e jetës

u përfshi në disa antologji poetike të kohës dhe  u kompozua prej Çesk Zadejës. Vehbi Bala është “Qytetar Nderi” i Shkodrës. Emri i tij iu përjetësua duke iu dhënë një rruge në këtë qytet, me vlera të padiskutueshme historike dhe kulturore. 

                                                            Vepra monografike

Për pedagogun e letërsisë, Vehbi Bala, që në hyrje, duhet të vëmë në dukje dy anë kryesore: së pari, ai radhitet ndër krijuesit e pakët të letërsisë shqipe, pas Luftës II Botërore, i cili brenda pak më shumë se dhjetë vjetëve, 1946 -1959,  shkroi dhe botoi 7 vëllime me poezi. E dyta, V.Bala, është ndër shkrimtarët  e rrallë të kësaj kohe, që, njëherësh poet, bën emër edhe si studiues i letërsisë, i kualifikuar në nivel të lartë në dy universitete (Kroaci dhe Rumani), duke mbetur përsëri vjershëtar. Kur bëri emër V.Bala, në vitin 1948, u botua poema “Me ty Stalin” e Aleksa Çaçit, poema nga Dhimitër Shuteriqi “Enverit” dhe në vitin 1949, poema “Prishtina” e Llazar Siliqit. Botonin në atë kohë edhe M.Gurakuqi, Nonda Bulka, Spiro Çomora, Dioniz Bubani, Aleksandër Banushi, M. Greblleshi, F. Gjata, Sh. Musaraj, P. Marko, L. Qafzezi, S. Spasse, S. Vaqarri, M. Zaloshnja e pak të tjerë. Për të shtuar një të tretë, do vënë në dukje se Vehbi Bala, që në rini të tij, ndoqi një rrugë të hapur nga tradita letrare, e cila,  në mjedisin shkodran ishte si një vlerë e veçantë, me një radhë shkrimtarësh dhe poetësh të rinj të një niveli tjetër, aq të njohur në mbarë letërsinë shqipe. Ai kishte fituar një kulturë të gjerë nga profesorët e gjimnazit të shtetit, të cilët interesoheshin aq shumë edhe për zhvillimin e talenteve në lëmë të artit e letërsisë.

Për këtë brez letrar, shkrimtari ynë Ismail Kadare, shkruan në parathënien e një përmbledhjeje poetike me vjersha të krijuesit të ri, Ervin Hatibi: “Tani që letërsia e sotme shqipe ka gati gjysmë shekulli që ekziston, pa kurrfarë pretendimi për të bërë një periodizim të saj, mund të vihet re megjithatë se ka pasur tri valë shkrimtarësh që kanë ndjekur njëra-tjetrën. Vala e parë që erdhi pas Çlirimit me të cilën u bashkuan shkrimtarë që shkruanin edhe më parë (për fat të keq jo më të shquarit), krijoi shtresën e parë të letërsisë së tanishme, me suksese por edhe me mungesa të ndjeshme….”  

Për një pamje më të imët, të autorëve që po vinin themelet e një letërsie të re, nga vitet 1945-1960, siç dhe e kufizon këtë periudhë shkrimtari ynë i madh, duhet të mësojmë se nga 120 autorë të letërsisë shqipe në hapësirat shqipfolëse në tre shtete, 21 kishin kryer studime në Tiranë, 16 autorë në Beograd, 1 në Zagreb, 2 në Rumani, 1 në Samboll, 6 në Greqi, 11 autorë në Itali, 6 në Francë, 2 në Prishtinë, 1 në Çeki, 4 në Bullgari, 16 autorë në Rusi (BS), 7 në Austri dhe 26 ishin autodidaktë, përndryshe, shkrimtarë me arsimin e mesmëm. Si studiues, prof.Vehbi Bala, ka 30 shkrime teorike letrare për çështje të vendit që zënë autorë të ndryshëm me veprat e tyre, si dhe trajtesa interpretimi, që ishin aq të diskutuara përgjatë viteve 1960 – 1990. 

   Botime artikujsh në Buletinin shkencor të ILP

▲  Çështje të përmirësimit të metodave të mësimit dhe të edukimit në lëndët e gjuhës dhe letërsisë /  Bala, Vehbi (1970) in Buletin shkencor (7/ 1968) 

▲Disa çështje të zhvillimit te kulturës shqiptare në letrat e Dora d’Istria-s dërgue Jeronim de Radës / Bala,  Vehbi (1968) in Buletin shkencor (5/ 1966) 

 ▲Fytyra e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut ne letërsinë shqiptare (Vëzhgime dhe     konkluzione)   /Bala, Vehbi       (1967) in Buletin shkencor (6 /1967) 

 ▲Hermetizmi- rrymë e letërsisë dekadente / Bala, Vehbi (1974) in Buletin shkencor (1/ 1974) 

 ▲  Hyrje ne shkencen e letersise 2 / Bala, Vehbi (1990) / IIF-012592

 ▲Jeta e Fan S. Nolit / Bala, Vehbi (1971) in Buletin shkencor (1 1971) 

 ▲ Jeta e Millosh Gjergj Nikollës- Migjeni / Bala, Vehbi (1973) in Buletin shkencor (2/ 1972) 

 ▲ Katedra e gjuhës dhe e letërsisë / Bala, Vehbi (1977) in Buletin shkencor (2/ 1977) 

 ▲ Letërsia dhe artet në shërbim të LANÇ në rrethin e Shkodrës / Bala, Vehbi (1976) in Buletin shkencor (2 / 1976). 

   ▲Letra të panjohura të Pashko Vasës dhe dokumente të tjera rreth tij / Bala, Vehbi (1979) in Buletin shkencor (1 /1979). 

   ▲  Lidhjet kulturore shqiptaro-romune / Bala, Vehbi (1965) in Buletin shkencor (1964) 

▲ Lidhjet letrare shqiptare-romune / Bala, Vehbi (1965) in Buletin shkencor ( 1965) 

▲  Mbi kuptimin materialist të formës kombëtare dhe kritika kundër disa koncepteve  metafizike rreth saj / Bala, Vehbi (1973) in Buletin shkencor (2/ 1973) 

   ▲ Mbi metodën artistike të letërsisë së Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare / Bala, Vehbi (1975) in Buletin shkencor (1/ 1975). 

▲  Me prof. Maks Lambertz, mikun e shquar të Shqipërisë. Kujtime / Bala, Vehbi (1982) in Buletin shkencor (2/ 1982). 

   ▲ MIllosh Gjergj NIkolla – Migjeni / Bala, Vehbi (1972) in Buletin shkencor (1/ 1972). 

   ▲ Në dritën e dokumentave të pabotuara / Bala, Vehbi (1975) in Buletin shkencor (1/ 1975). 

▲    Në dritën e letrave të panjohura / Bala, Vehbi (1970) in Buletin shkencor (9/ 1970). 

   ▲ Në kërkim të thesarit / Bala, Vehbi (1958) in Buletin shkencor (1/ 1957). 

▲  Paralele në letersinë gojore shqiptare dhe romune / Bala, Vehbi (1966) in Buletin shkencor  (4/ 1966). 

   ▲   Pashko Vasa – “O moj Shqypni” – Në kuadrin e 100-vjetorit të Lidhjes së Prizrendit / Bala, Vehbi –  (1977) in Buletin shkencor (1/ 1977). 

▲  Për historinë e letërsisë shqipe / Bala, Vehbi (1975) in Buletin shkencor (2 /1975). 

▲ Për popullarizimin e letërsisë së sotme shqipe / Bala, Vehbi (1961) in Mësuesi (1/18 1 Shtator- 29 Dhjetor 1961). 

▲ Përjetimi i një epopeje me pushkë dhe përjetësimi i saj me këngë / Bala, Vehbi (1974) in Buletin shkencor (2/ 1974). 

▲ Portreti i Fan S. Nolit / Bala, Vehbi (1970) in Buletin shkencor (7/ 1968). 

▲ Shtypi shqiptar në Rumani / Bala, Vehbi (1964) in Revistë shkencore e Institutit Pedagogjik Dyvjeçar të Shkodrës (1, V. 1 janar – qershor 1964). 

▲ Si lindi ideja për botimin e një reviste klandestine / Bala, Vehbi (1973). 

   ▲ Viktor Eftimiu / Bala, Vehbi (1978) / IIF-001487 in Buletin shkencor (1 /1973). 

   Të dhëna për figurën dhe veprën e Naum Panajot Veqilharxhit / Bala, Vehbi (1973) in Buletin  shkencor (2/ 1973). 

▲ Traditë dhe novatorizëm / Bala, Vehbi (1969) in Buletin shkencor (8/ 1969). 

   ▲ Viktor Eftimiu në vendlindje, nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë / Bala, Vehbi   (1976) in Buletin shkencor (1/ 1976). 

( 30 shkrime teorike letrare)

  II.  Vehbi Bala – poet

Peshën më të madhe të krijimtarisë së V.Balës e mban poetika, botimet që bëri ai në lëmë të vjershërisë së gjuhës shqipe. Që në përmbledhjen e parë “Shtigje drite”, shtypur në Ora e Shkodrës, 1954, duket pjekuria e të shkruarit dhe tematika e zgjedhur, variacionet strukturore të vargut, në kërkim të shprehjes artistike dhe formimit individual të stilit poetik, që pas jo shumë publikimeve do të njihej tashmë si stil i Vehbi Balës. Kjo gjë vjen e del në pah si në sythin  Ngjyra dhe plagë – me 23 vjersha, ashtu edhe në ndarjen tjetër me titullin metaforik Flaka, ku autori ka rreshtuar 16 poezi, me tema nga jehona e luftës çlirimtare, tek jeta e re që po agonte dhe po shtonte shpresat për ndryshim e përparim. Në këtë botim autori del para lexuesit me risi në strukturat e teksteve poetike, në organizimin e gjuhës së strofa, në vargje monokolonë, në rimema skemash të ndryshme dhe figuracion të kapshëm e të ndjerë.

Në vitin 1954, V. Bala i kthehet letërsisë për fëmijë, me dy publikime për të vegjël: me Përrallëza dhe gjëza dhe Përrallëza dhe gjëza për fëmijë. Janë fabulat më të bukura që mund të gjenden në vjershat për të vegjël: me kafshë të njohura e të rralla, si: bleta, xhixhilloja, flutura, grethi, gjinkalla, bilbili, gjeli, qeni dhe dhelpna, pulat, zoga, macja, laraska, lepuri, bretkoca, etj., por edhe me perime e me leksik të kuptueshëm, figura të thjeshta, të organizuara me strofa dhe monokolonë. Nuk mungojnë te këto vëllime as fabulat  rrëfenja – shtruar në vargje – si zbërthime të fjalëve të urta “Mendja e madhe – e zeza e të zot”, apo fabula tjetër “Sqapi dhe dhelpna”; të cilat vazhdojnë edhe në përmbledhjen tjetër të këtij viti. Ndër fabula autori merr e gjen edhe Pavodën, një shpend që nuk ka mjedis rritjeje në vendin tonë. Gjëzat për të vegjël jepen gjithnjë të rimuara, me 4 vargje dhe sillen rreth botës së njohur të të vegjëlve, si: veza, shtizat, kova, stinët, tanda e hardhia me vila rrushi, llampa elektrike, lule-dielli, penda, radioja, aeroplani. Do të ishte mirë që këto vargje për fëmijë të qarkullonin në botimet e reja, ku librat për këtë moshë, shpesh, vijnë nga autorë të huaj, të cilët shkruajnë e përshkruajnë për fëmijë të atyre vendeve nga janë, në mjedise të jetës së tyre dhe me një psikologji ndryshe prej ballkanasve, më drejt, shqiptarëve. Po në vitin 1954, si viti më i begatë i autorit në publikime letrare, radhisim tubën “Vjersha”, një varg poezish, ndarë në “Kangë partizane” dhe “Vargje dashunie”, ku del edhe kushtimi që i bën “Gjuhës amtare”, në disa strofa safike, ndër më të bukurat e penës së tij; nuk mungojnë këtu edhe pasazhe poetike nga puna koletive, që sapo kishte nisur në vendin tonë.

Po çfarë të rejash solli poeti V.Bala në poezinë shqipe? 

Le t’ përgjigjemi pjesshëm kësaj pyetjeje.

Së pari, ai do të quhet militant në artin e vjershërimit, përballë problemeve sociale që kishte vendi ynë, sidomos për gjakmarrjen kanunore, një “normë” vetëqeverisjeje e vetëgjyqësisë që po merrte jetë njerëzish, edhe të pafajshëm, kur Shqipëria kërkonte qetësinë e bashkimin, pas fitores mbi fashizmin. Ishte një jehonë që vinte bujshëm edhe nga vepra e madhe që po realizonte përtej kufirit; në Kosovë, veprimtari i shquar Anton Çeta: pajtimin e gjaqeve. Kështu, poeti ynë, V.Bala, harton dhe publikon poemën “Gjaku i falun”, 1955, për thirrje dhe aksion shoqëror në familjet e shumta, të cilat do të thyenin nenet e egra të Kanunit e do të vëllazëroheshin, siç u vëllazëruan Shpend Sadrija me Smajl Elezin, në kuvend të burrave të besës shqiptare! Edhe poema tjetër “Një përrallë e vërtetë”, 1957, bën objekt rrëfimi ngritjen mbi norma të reja pune, familjen e re të një brezi, që kërkonte të jetonte ndryshe nga e kaluara. Të dyja veprat janë thurur në analogji me vargun popullore, se atij i drejtoheshin: popullit, ende në ato vite gjysëm analfabet!

Në vitin 1969 autori shfaq një hap përpara në  artin poetik: publikon vëllimin “Në rrjedhën e jetës” , që e quan “album”, ku vjen e shfaqet leitmotivi i autorit me dy strofa, që erdhën e u shndërruan në një kredo në udhën e jetës, jo vetëm për poetin shkodran, por për çdo qytetar të ndershëm:

“Të verdha e t’kuqremta bijnë fletët

përmbi asfalt, që ndrit nga pikla shiu.

O vjeshtë e tretë kot m’i kujton vjetët,

që vanë e ikën porsi ik veriu!  

Mue keq më vjen për vjetët që vanë,

të rit’, që m’iku dhe s’më kthehet ma,

por keq s’më vjen për jetën që kam bamë,

po t’duhej, prap ksaj rruge i kisha ra….!”

Së dyti, poeti V.Bala, radhitet ndër ata krijues në vargje të asaj periudhe të letërsisë sonë, që lëvroi me sukses sonetin, kur klasikët e këtij lloji letrar: Mjeda dhe Asdreni kishin vite të shfaqjes së tingëllimave në poezinë tonë. Tuba me vjersha të tilla “Tingëllimat e Shëngjinit” dhe “Tingëllimat e Pogradecit” është pjesa më e qëlluar e përmbledhjes që shënuam më lart, ku i këndohet me aq romantizëm natyrës së bukur detare e liqenore dhe njeriut të thjeshtë midis saj.. Në veprën e fundit “Vallja e luleve”, Tiranë 1987, autori do të botojë një përmbledhje vetëm me tingëllima. Ja një sonet nga ata të Shëngjinit, ku poeti pushonte verë për verë:

Në det të hapët…

Në det të hapët nisen peshkatore.

U farfurijnë dritëzat fanarë.

Ndrit hanëza mbi valët kristalore

si palaré prarue n’margaritarë.

Gjithë natën, me qëndresën burrënore,

i mbushni rrjetat plot, o peshkatarë;

jua kam zili atë zemër flakë gazmore

n’beteja t’ashpra deti guximtarë.

U fik një llampë. U kyç dhe nji kabinë.

Ja, pista u mbyll, por vala s’hesht mbi valë,

as çifti i ri për dashuninë e dlirë.

Nga buza e malit zhduket nji maqinë.

E para peshkatore kthehet dalë.

Natën e mirë, Shëngjin, natën e mirë “

 E treta, kur ndjekim vepër pas vepre poetikën e V,Balës, vërejmë se arti i tij sa vjen e ravijëzohet brenda stilit vetjak, si në poetizimin e leksikut të vjershës, ashtu edhe në përzgjedhjen e temës, jo vetëm me shikimin nga vendlindja, por edhe jashtë Shqipërisë (Në Palestinë e në Irlandë, në Brazil e në Itali); edhe tre sonetet që dalin tek përmbledhja “Burim poezie”, ku autori ka përfshirë edhe 6 shqipërime, pa poezinë e famshme “Mbreti i Thules”, me të cilën do të vihet pranë përkthyesve të shquar të letërsisë së huaj, duke nisur me Mjedën e paarritshëm. 

Së katërti, për atë periudhë krijimi poetik, në letërsinë shqipe, V.Bala është i vetmi që ka hartuar një përmbledhje me “Epigrame”, në vitin 1979, me të cilët merr e karakterizon portrete e syfete, kritikë letrarë, arrogantë, smirënjohësit, koprracët, tifozllëkun e tepërt, mizantropët, nusen, vjehrrën, diturinë, asteizmin (sharjet për të lavdëruar).

E pesta, poeti Vehbi Bala, te “Përsiatje”, 1981, na njeh edhe me një tip poetik, quajtur medalion, po ashtu edhe përafrimin e sentencave me epigrame (f. 47-59).

Vehbi Bala, lindur e rritur në një familje të vjetër inteketuale të Shkodrës, ka tregues të një varianti shkrimor mjaft të përparuar për kohën, edhe krahasuar me sërën e krijuesve bashkëqytetarë të tij ose më gjerë: deri edhe me poetë e shkrimtarë të tjerë, në Kosovë. 

Nderi më i madh që mund t’u bëhet autorëve tanë të traditës, siç është ky përvjetor shekullor, do të ishte ribotimi i veprës së tyre së tyre; për V.Balën, presim të shohim në një përmbledhje gjithë poetikën e tij, mbi të cilën mund të bëhet objekt studimi jo vetëm vargu, por njëherësh, edhe organizimi gjuhësor, në rrafshe të ndryshme.

***

                  Vepra poetike e V.Balës

Përkthim i poezisë “Mbreti i Thulës”

                                                      (Krahasime të strofës së parë)

Përkthimi i Mjedës:

“Deri n’dekë besnik ke s’thohet

Ishte n’Tule ‘j padisha,

Diq e dashtna mbas do kohet

E ‘i got’arit n’shej i la…

Përkthimi i S.Malëshovës

“Na ishte një mbret në Tule,

I besës gjer në varr.

I dha, tek vdiste mikja

Një kupë derdhur në ar.

(Ndonëse i ri, Bala provon me sukses të përkthejë letërsi nga majat e letërsisë botërore, krahas   përkthyesve të njohur, si: Mjeda, Sejfullah Maleshova e më i riu, Jorgo Bllaci)

    Sipas V.Balës

    “Besnik gjer buzë varri

      në Tule ish një mbret;

      tek vdiste, një kupë âri

      i fali mikja e vet…    

Përkthimi i Jorgo Bllacit

“Një herë pat sunduar

Në Tulën larg, një mbret,

Një kupë i kish dhuruar

Kur vdiq mikesha e vet

                                            Origjinal i poetit gjerman

                                         “Es war ein König in Thule

                                           gar treu bis an das Grab.

                                           Dem sterbend seine Buhle

                                          einen goldenen Becher gab…

Tiranë, 4 dhjetor  2023