Nga Rafael Floqi/
Lahuta e Malcís, kryevepra që i dha zë shpirtit të shqiptarit, përmban 15,613 vargje dhe u botua para 83 vitesh nga Atë Gjergj Fishta, Homeri i fundit i Ballkanit. Kjo vepër nuk është thjesht një libër; është një hymn kombëtar, një pasqyrë e vetëdijes dhe krenarisë shqiptare, një dritë që ndez shpirtin e brezave. Për afro 37 vjet (1900–1937), Fishta punoi me pasion të zjarrtë, duke thurur vargje që lidhin historinë, epikën dhe shpirtin popullor, dhe duke i dhënë veprës përmasa universale që e bëjnë të pavdekshme, si Lahutën ashtu edhe krijuesin e saj.
Atë Gjergj Fishta, kryetari vendimtar i Kongresit të Shkronjave Shqipe në Manastir dhe zëri i fuqishëm i kombit, nuk ishte vetëm poet: ai ishte poeti i parë shqiptar i propozuar për Çmimin Nobel, i njohur nga akademikët dhe albanologët e huaj si “poet gjenial” dhe vlerësuar nga Eqrem Çabej si “poet kombëtar i shqiptarëve”.
Një zë që nuk shuhet
Atë Gjergj Fishta nuk është vetëm poet; ai është Frati i veshur me zhgun, këmbëzbathur, që jetën ia kushtoi Atdheut. Duke lexuar Lahutën, njohim humanistin, burrin e madh, atdhetarin e pasionuar dhe vetëdijen e gjallë kombëtare, që regjimi përpiqej ta shkatërronte, por që mbeti e paprekur në zemrat e shqiptarëve.
Veprat e tij u hodhën në baltë, u fshehën, u ndaluan dhe u dogjën, por shqiptarët e vërtetë i ngritën përsëri, si feniks, duke i dhënë dritë dhe pavdekësi. Lahuta, ndaluar dhe fshehur në qoshet më të errëta të shtëpive të moçme, vazhdon të flasë shqip dhe të thërrasë për kombin. Pas kaq vitesh nga botimi i parë, ajo qëndron e gjallë, e pavdekshme, duke u futur përjetësisht në historinë e lavdishme të Shqipërisë dhe në zemrën e çdo shqiptari.
Përballja me errësirën dhe pas vdekjes
Gjatë regjimit komunist, veprat e Fishtës, përfshirë Lahutën e Malcisë, u ndaluan dhe u persekutuan ashpër për shkak të përmbajtjes atdhedashëse dhe lidhjes me klerin katolik. Në vitin 1967, regjimi ndërmori aktin makabër të zhvarrosjes së eshtrave të Fishtës dhe, sipas disa dëshmive, i hodhi në lumin Drin. Megjithatë, disa pjesë të eshtrave u shpëtuan dhe u rivarrosën fshehurazi në varrezat e Rrmajit në Shkodër. Në vitin 1996, pas rënies së komunizmit, u organizua një ceremoni e madhërishme rivarrimi, duke i dhënë poetit kombëtar nderin e merituar.
Në vitet e fundit, idetë e ripërdorimit të materialeve të vjetra — si druri i ricikluar nga hambarët apo veshjet vintage — dhe të “ribrandimit” të vetvetes janë bërë pjesë e mendësisë moderne. Termat “ripërdorim” dhe “ribrandim” tashmë janë ngulitur fort në fjalorin e përditshëm. Në fund të fundit, shfrytëzimi maksimal i një objekti apo zbulimi i një rruge të re profesionale lidhen me gjetjen e një qëllimi të ri.
Si autor, konsideroni botimin e librave në domen publik si një rrugë të re për t’u eksploruar — një lloj “ribrandimi” letrar. Botimi i librave të domenit publik ofron mundësi për të ricikluar apo ripërdorur vepra ekzistuese, si klasikët e letërsisë, duke shtuar një dimension të ri në karrierën tuaj si shkrimtar.
Sipas Profesor Arshi Pipës, “Në një kohë kur Shqipëria po rrëshqiste ndër krahët e Jugosllavisë, për tu bërë republikë e shtatë e saja dhe udhëheqja komuniste shqiptare nën diktatin e Beogradit nuk mund t’ia falte Gjergj Fishtës shprehjet e tija kundër Jugosllavisë.” Si përfundim, thekson Pipa në artikullin e tij, botuar në gazetën e Nju Jorkut, “Shqiptari i Lirë”, në vitin 1961, “Me eliminimin e fraksionit nacionalist mbrenda partisë, të kryesuar nga Malëshova dhe Dishnica dhe më vonë nga fraksioni autonomist Nako Spirua – të tre këta kundërshtarë të politikës pro-jugosllave – triumfoi vija ekstremiste e çiftit Hoxha-Xoxe, të cilët për arsyet e tyre personale dhe partizane ishin gati të sakrifikonin interesat dhe vlerat kombëtare”, ka shkruar Arshi Pipa.
Patriot shqiptar “apo fanatik fetar, e shovinst të tërbuar antisllav?
Sipas Pipës është e vërtetë se Fishta ishte më i ashpër me sllavët, por kjo duhet të gjykohet bazuar në rrethanat nën të cilat ka jetuar dhe vepruar Fishta.“Fishta nga një katund i Fushës së Shkodrës, u bë meshtar katolik dhe kishte ra në dashuri me malet e Mbishkodrës. Kur të jenë peshuar mirë këto tre elementa”, shkruan Pipa, “do të matet vlera e shoqërore e veprës së Fishtës. “Lënda e “Lahutës së Malëcisë, vepra madhore e Fishtës, është një hymn i gjatë i jetës së malësorve të Veriut. “Jeta e këtyre fiseve malësore, kufitare me sllavët”, ka theksuar Profesor Pipa në artikullin e tij, “ka qenë një luftë e pandërprerë për ruajtjen e tyre etnike nga presioni sllav. Përfundimi është një epikë dramatike, një furi që shpërthen mbi armikun dhe armiku qëllon të jetë sllavi, armik tradicional i malësorit të Veriut” citon Frank Shkreli.
Pipa shkruan se komunizmi e ka paraqitur Fishtën si një fanatik fetar, si shovinst të tërbuar antisllav që urren kombet e tjera, si reaksionar i tipit kleriko-borgjez. Por a “Është Fishta shovinist sepse mbron tokën shqiptare dhe sulmon ata që e sulmojnë” Shqipërinë” pyet Pipa. Profesor Pipa e cilëson interpretimin komunist të Fishtës si një qëndrim “arbitrar që nuk i qëndron kritikës objektive” dhe thekson se “At Gjergj Fishta u rrëzua nga piedestali ku e kishte vendosur populli shqiptar, në kohën kur regjimi komunist i Enver Hoxhës varej nga jugosllavët” dhe ka vazhduar ashtu, bazuar në “logjikën revolucionare”, sipas profesorit. ”Fishta i përkiste Urdhrit françeskan, një pjesë e madhe të cilëve janë vrarë nga regjimi enverist, një pjesë kanë vdekur nëpër burgjet komuniste të Shqipërisë, shkruan Pipa.Fishta, si përfaqësuesi më i njohur i françeskanëve nuk mund të lihej pa prekur, thekson ai. Sipas tij, një arsye tjetër se pse At Gjergj Fishta dhe vepra e tij ishte ndaluar nga regjimi komunist, kishte të bënte me“rendin ideologjik botëror” të asaj kohe.“Binomi i famshëm i Fishtës ‘Atme e Fe”, ishte krejtësisht i papranueshëm për komunistët”, ka arsyetuar Arshi Pipa.”
Në vitet e fundit, idetë e ripërdorimit të materialeve të vjetra — si druri i ricikluar nga hambarët apo veshjet vintage — dhe të “ribrandimit” të vetvetes janë bërë pjesë e mendësisë moderne. Termat “ripërdorim” dhe “ribrandim” tashmë janë ngulitur fort në fjalorin e përditshëm. Në fund të fundit, shfrytëzimi maksimal i një objekti apo zbulimi i një rruge të re profesionale lidhen me gjetjen e një qëllimi të ri.
Kjo ndodhi, sipas Profesor Arshi Pipës, “Në një kohë kur Shqipëria po rrëshqiste ndër krahët e Jugosllavisë, për tu bërë republikë e shtatë e saja dhe udhëheqja komuniste shqiptare nën diktatin e Beogradit nuk mund t’ia falte Gjergj Fishtës shprehjet e tija kundër Jugosllavisë.””Si përfundim, thekson Pipa në artikullin e tij, botuar në gazetën e Nju Jorkut, “Shqiptari i Lirë”, në vitin 1961, “Me eliminimin e fraksionit nacionalist mbrenda partisë, të kryesuar nga Malëshova dhe Dishnica dhe më vonë nga fraksioni autonomist Nako Spirua – të tre këta kundërshtarë të politikës pro-jugosllave – triumfoi vija ekstremiste e çiftit Hoxha-Xoxe, të cilët për arsyet e tyre personale dhe partizane ishin gati të sakrifikonin interesat dhe vlerat kombëtare”, ka shkruar Arshi Pipa. “Ai ka sulmuar të gjithë ata, persona ose shtete të vogla, ose fuqi të mëdha, të Lindjes e të Perëndimit, të Krishtit ose të Muhametit, që kanë synuar robërimin, pushtimin, coptimin e Shqipërisë Ata që kanë cënuar tagrin e popullit shqiptar, ata që kanë fyer dinjitetin dhe krenarinë kombëtare”, ka shkruar Profesor Arshi Pipa për patriotizmin e Fishtës.
Sipas tij, është e vërtetë se Fishta ishte më i ashpër me sllavët, por kjo duhet të gjykohet bazuar në rrethanat nën të cilat ka jetuar dhe vepruar Fishta.“Fishta nga një katund i Fushës së Shkodrës, u bë meshtar katolik dhe kishte ra në dashuri me malet e Mbishkodrës. Kur të jenë peshuar mirë këto tre elemente”, shkruan Pipa, “do të matet vlera e shoqërore e veprës së Fishtës. “Lënda e “Lahutës së Malëcisë, vepra madhore e Fishtës, është një hymn i gjatë i jetës së malësorve të Veriut. Jeta e këtyre fiseve malësore, kufitare me sllavët”, ka theksuar Profesor Pipa në artikullin e tij, “ka qenë një luftë e pandërprerë për ruajtjen e tyre etnike nga presioni sllav. Përfundimi është një epikë dramatike, një furi që shpërthen mbi armikun dhe armiku qëllon të jetë sllavi, armik tradicional i malësorit të Veriut”, thotë Pipa.
Pipa shkruan se komunizmi e ka paraqitur Fishtën si një fanatik fetar, si shovinist të tërbuar antisllav që urren kombet e tjera ,si reaksionar i tipit kleriko-borgjez. Por a “Është Fishta shovinist sepse mbron tokën shqiptare dhe sulmon ata që e sulmojnë” Shqipërinë” pyet Pipa. Profesor Pipa e cilëson interpretimin komunist të Fishtës si një qëndrim “arbitrar që nuk i qëndron kritikës objektive” dhe thekson se “At Gjergj Fishta u rrëzua nga piedestali ku e kishte vendosur populli shqiptar, në kohën kur regjimi komunist i Enver Hoxhës varej nga jugosllavët” dhe ka vazhduar ashtu, bazuar në “logjikën revolucionare”, sipas profesorit. Fishta i përkiste urdhrit françeskan, një pjesë e madhe të cilëve janë vrarë nga regjimi enverist, një pjesë kanë vdekur nëpër burgjet komuniste të Shqipërisë, shkruan Pipa. Fishta, si përfaqësuesi më i njohur i françeskanëve nuk mund të lihej pa prekur, thekson ai. Sipas tij, një arsye tjetër se pse At Gjergj Fishta dhe vepra e tij ishte ndaluar nga regjimi komunist, kishte të bënte me “rendin ideologjik botëror” të asaj kohe. “Binomi i famshëm i Fishtës ‘Atme e Fe”, ishte krejtësisht i papranueshëm për komunistët”, ka arsyetuar Arshi Pipa.
Përkthyesi i saj në anglisht Robert Elsie e ka quajtur e vlerësuar “Lahutën e Malcis” të Atë Gjergj Fishtës si kryeveprën epike kombëtare shqiptare, duke e krahasuar me veprat më të mëdha të letërsive evropiane. Ai e përshkruan si “një epope që mishëron shpirtin e kombit shqiptar në prag të pavarësisë, një përzierje e rrallë heroizmi, humori dhe patriotizmi.” Në përmbledhje, Robert Elsie e vendos “Lahutën e Malcis” në një nivel me eposet kombëtare si “Iliada” greke, “Kalevala” finlandeze dhe “Pan Tadeusz” polake, duke thënë se “ajo është një testament i shpirtit të pavarur të shqiptarëve.
Sipas Elsiet:“Fishta është Homeri i shqiptarëve. ‘Lahuta e Malcis’ është jo vetëm një poemë heroike, por edhe një dokument historik dhe gjuhësor i pashoq, që ruan gjallërinë e gegnishtes dhe frymën e një epoke të tërë.”
Në analizat e tij, Elsie thekson disa pika kryesore: Gjuha dhe stili: Ai e konsideron gegnishten e Fishtës si “një mrekulli gjuhësore”, me pasuri shprehëse, humor, sarkazëm dhe ritëm poetik që e vendos Fishtën në radhën e poetëve të mëdhenj evropianë. Tematika kombëtare: Elsie shpjegon se “Lahuta e Malcis” nuk është thjesht një poemë për luftën kundër osmanëve, por një alegori për mbijetesën e identitetit shqiptar në një botë që e kërcënonte nga të gjitha anët. Roli historik: Ai e quan veprën “monument i ndërgjegjes kombëtare” dhe “themeli i letërsisë moderne shqiptare me shpirt tradicional.”Ndalesa komuniste: Elsie vëren me keqardhje se gjatë periudhës komuniste, Fishta u ndalua dhe u shpall “armik i popullit”, çka bëri që “një nga figurat më të mëdha të kulturës shqiptare të fshihej për dekada nga kujtesa zyrtare.”
Botimi i II-të dhe “salvimi”
Në vitin 1958, në Romë, At Danjel Gjeçaj O.F.M. përgatiti dhe botoi botimin e dytë të Lahutës, në Shtëpinë Botuese “Hylli i Dritës”, me 720 faqe. Ky botim ruajti tekstin origjinal të 1937-ës, shtoi komente gjuhësore dhe historike, dhe u bë burim themelor për mërgatën shqiptare dhe studiuesit e huaj. Ai përfaqësonte një akt të vërtetë patriotik, që shpëtoi epopenë nga errësira e ndalimit, duke i dhënë përjetësi Lahutës dhe Fishtës.
Siç shkroi vetë At Danjel Gjeçaj:”Përfundoj, tuj ua porositë Shqiptarëvet dhe Albanologëvet kryeveprën e Fishtës, i sigurtë se si të parët si të fundit kanë për të gjetë në të atë freski poetike, e cila në botën e sotshme atomike shkon dalëkadalë tuj u zhdukë.”
Kështu, Lahuta e Malcís mbeti jo vetëm një vepër letrare, por një flamur i pavdekësisë, një thirrje për liri dhe identitet, një epope që frymëzon shqiptarët kudo që ata ndodhen
Në thelb, botimi i vitit 1958 është versioni i mërgatës së Lahutës së Malcis, që ruajti trashëgiminë e Fishtës në një kohë kur ajo ishte fshirë nga Shqipëria zyrtare. Ribotimi i saj sot e bën atë më të aksesueshёm pёr njё lexues më të gjerë,
****
Parathëniet për ribotimin e dytë të “Lahutës së Malcis *
“Janë bërë katërmbëdhjetë vjet që fortesa jonë, Shqipëria, është në duart e armikut. Pushtimi i atdheut tonë po bëhet çdo ditë e më i rëndë e kërcënues. Brenda kufijve të saj, në rrënojat që mbajnë eshtrat e etërve tanë – luftëtarëve të lirisë, mbrojtësve të nderit dhe shpirtit të racës sonë iliro-shqiptare – po shuhen dalëngadalë ata që ishin trashëgimtarët e ligjshëm të traditave dhe të kanunit të zakonit shqiptar, të gdhendur dikur me penë të zezë mbi shajak të bardhë dhe të skalitur në zemra me shenja që vetëm ne, pasardhësit arbërorë, i kuptojmë.
Shpresa e gjallë e çdo kombi – bijtë e tij të lirë – po treten sot në gjak ose po kalben në errësirën e burgjeve, kthyer tashmë në flijime të atdheut.
Edhe ne që jetojmë mërgimtarë nëpër udhët e botës, jashtë kufijve të atdheut të lidhur me tela e hekur, po ndiejmë si na venitet drita që e ndriçon njeriun në terr. Një ditë, të vetëdijshëm, duhet të marrim armët për të mbrojtur zemrat tona – atje ku i kemi rrënjët, atje ku kemi lënë gjithçka që jemi. Por, mjerisht, këto armë që duhej të shkrepen për një qëllim të vetëm, për një ideal të përbashkët, po ndryshken në harresë, ose më keq akoma, po drejtohen kundër njëri-tjetrit, në dëm të qëndresës sonë kombëtare.
Kërkohen ndihma të reja luftarake, por atdheu nuk ka mundësi t’i japë. Megjithatë, Shqipëria duhet të shpëtohet, sado që bijtë e saj janë pak në numër. Kjo epope kombëtare himni madhështor i shpirtit shqiptar, i kënduar nga mjeshtri i madh i letrave, At Gjergj Fishta – po shpërndahet sot me këtë botim të përvujtë si një dhuratë për luftëtarët e lodhur nga koha e vështirësitë e jetës.
Ajo është kënga që të bën të thithësh ajrin e pastër të maleve shqiptare, gjithmonë të lira; burimi që del nga gjaku i tokës sonë dhe nuk shterret kurrë, sado tërmete të tronditin themelet e Alpeve tona. Është shkolla e vatrës shqiptare, ku rreth zjarrit të mikpritjes u ruajt ndër shekuj nderi, burrëria, virtyti, besa, trimëria, dashuria për atdheun, shpirtmadhësia, bujaria dhe idealizmi i pashuar. Me një fjalë: thelbi dhe zemra e kombit tonë, që nuk pushoi kurrë së jetuari për aq kohë sa Lahuta këndohet dhe kujtohen heroizmi i Osos, mençuria e Marash Ucit, vendosmëria e Ali Pashës, bashkimi i Lidhjes së Prizrenit, trimëria e Drangojve të Shalës, qëndresa në Rrzhanicë, Qafë-Hardhi, Sutjeskë e Deçiq, flijimi i Pater Gjonit, guximi i Dedë Gjo’ Lulit dhe fisnikëria burrërore e Tringës.
Këto janë armët e përjetshme të lahutës fishtjane, ku zemra e shpirti shqiptar marrin vendin e barutit e të flakës që shpërthen me shpejtësinë e vetëtimës kur gjen dorën që di ta shkrepë. Këtë armë shpirtërore na e sjell sërish Fishta me kryeveprën e tij, të ndaluar mizorisht në atdhe. Ka drurin e ri, por tytën e vjetër e të fortë po atë që në vitin 1937 veshi për herë të parë këtë vepër të farkuar në shpirtrat e malësorëve tanë. Sepse edhe arma më e mirë, nëse nuk përdoret, humbet shpejtësinë e saj – ndaj m’u duk e nevojshme e ndoshta e dobishme të shtohen këto sqarime, që e zmadhojnë vëllimin e Lahutës, por pa ia ndryshuar natyrën e as thumbin që deshi autori.
Lexoje me dashuri, bashkatdhetar, Lahutën e Malcis – dhe do të kuptosh pse shqiptarët nën robëri, burrat e shtyrë në moshë, nuk qajnë kot kur këndojnë vargjet e Fishtës me zërin vajtues të lahutës së zgavruar apo të çiftelisë që këput tingujt si lot, duke lagur telat e saj me gjakun e zemrës. Shfletoje me kujdes këtë kryevepër, sepse Homeri i kombit tonë – siç e quajti me të drejtë profesori Lambertz nuk flet vetëm për trimëri legjendare, por për vetë jetën tonë si popull, për atë që arritëm në foshnjërinë e shtetit shqiptar, me shpalljen e Pavarësisë që mbyll me kapak të artë poemën kombëtare.
Dëgjoje me vëmendje Fishtën, dhe faqet e Lahutës le të jenë për ty si grimcat e dheut që hungarezët, larg atdheut, i ruajnë në shishe për t’i pasur nën krye kur të vdesin, që të mbyllin sytë mbi tokën e të parëve – siç mësoi mjeshtërisht poeti i madh Petöfi. Studioje me mendje të kthjellët Lahutën dhe do të gjesh aty botën e dikurshme që rrahu dikur e që sot është thuajse zhdukur, por që në vendin tënd të largët ende jeton, e mbuluar, por jo shlyer, nga orteku i zi që erdhi nga lindja. Ruaje Lahutën, sepse ajo është më shumë e jotja se e Fishtës. Bëje të njihet ndër të huaj dhe të lexohet ndër bashkatdhetarët tanë në mërgim – dhe do të shohësh se edhe për këtë vepër armiku do të detyrohet të pranojë një ditë, siç thanë dikur austriakët për Silvio Pellicon C shkrimtar i njohur patriot italian, Pas lirimit në vitin 1830, Pellico botoi librin “Le mie prigioni”, ku përshkruan me ndjenjë dhe humanizëm vuajtjet e tij në burgjet austriake. R.F.):“Më shumë dëm na bëri pena e shkrimtarit, se sa arma e ushtarit.”
Kriteret e ribotimit
Me këtë botim të dytë të kryeveprës së letrave shqipe, mendoj se kemi përmbushur një detyrë kombëtare. Rrethanat në të cilat del sot në dritë Lahuta e Malcis nuk më lejuan t’i jap as përmasën, as peshën që vërtet meriton, por shpresoj se dashamirësia e lexuesit do ta plotësojë çdo mungesë.
Kam zgjedhur një shtyp të mesëm për lehtësi leximi, që sytë të mos lodhen, dhe jam shmangur nga komentet e tepërta letrare e historike, i bindur se ato do të vijnë më vonë me studime të posaçme.
Jam përpjekur të ruaj ndriçimin dhe thjeshtësinë e paraqitjes, pa i cenuar hijeshinë e vargjeve.
Trashësia e librit është kushtëzuar nga mundësitë materiale – prandaj, nëse duket e mangët, kjo lidhet me kufizimet e kohës. Për herë të parë Lahuta botohet me vargjet e numëruara, gjë e domosdoshme për studime dhe referenca. Çdo këngë është pajisur me një përmbledhje përmbajtjeje që ndihmon në ndjekjen e ngjarjeve. Në fund të faqeve janë vendosur pak shpjegime për fjalë të vështira, për ata që nuk njohin mirë gjuhën e pastër të maleve veriore.
Jam përpjekur që çdo këngë të mund të lexohet më vete, ndaj përsëritjet janë të qëllimshme.
Shpjegimet janë ruajtur me respekt për tekstin origjinal, pa e deformuar frymën e autorit.
Për drejtshkrimin jam përpjekur të ruaj sa më besnikërisht formën e botimit të parë. Dora më është dridhur edhe kur më është dashur të ndreq ndonjë gabim të vogël të botimit të vitit 1937, duke kujtuar fjalët e vetë Fishtës, i cili në ditët e fundit të jetës shprehej i pakënaqur për gabimet e shtypit dhe premtonte përmirësime në një ribotim të ardhshëm. Studiuesi, pa dyshim, mund të hasë përsëri ndonjë mungesë apo gabim, por shpresoj të gjykojë me mirësi, duke menduar se kjo kryevepër është shtypur në një vend të huaj, ku gjuha jonë mbetet e panjohur dhe e vështirë.
E mbyll këtë parathënie duke ia porositur Lahutën e Malcis shqiptarëve dhe albanologëve, i bindur se të parët e të fundit do të gjejnë në të atë freski poetike që, në këtë botë moderne e të zhurmshme, po zhduket dalëngadalë.”
At Danjel Gjeçaj O.F.M.
Shkodër, 1941
Si nisi “Lahuta e Malcis”
Që në kohën kur gjendej ende në Bosnjë, At Gjergj Fishta kishte njohur dhe çmuar shumë poezinë jugosllave. Kishte lexuar me kujdes poetët kroatë Kaçiq e Martiq, ashtu si edhe poetët klasikë latinë e italianë, të cilët nuk i linte kurrë nga duart.
Megjithëkëtë, edhe pse unë, si koleg i tij, pas kthimit tonë në Shqipëri u përpoqa disa herë ta bindja të shkruante një vepër poetike kombëtare, duke marrë si shembull këngët popullore, ai nuk pranonte. Ishte tepër i dhënë pas klasikëve dhe nuk besonte se mund të bëhej i njohur me një vepër popullore.
Në rininë e tij kishte krijuar disa poezi me frymë popullore, plot humor (fatkeqësisht të humbura sot), të cilat ishin aq të bukura sa bënin të shpërthente e qeshura. Prej atyre vargjeve kuptova se kishte prirje të natyrshme për poezinë popullore.
Ndonjëherë në jetë ndodhin gjëra të vogla që sjellin pasoja të mëdha — dhe kështu ndodhi edhe me lindjen e Lahutës së Malcis.
Në vitin 1902, At Leonard Gojani, famullitar në Rrapshë të Hotit, u largua nga famullia, dhe At Fishta u dërgua aty përkohësisht si zëvendës. Aty u njoh me Marash Ucin, një burrë i vjetër malësor, që çdo ditë shkonte ta takonte e i çonte tri thelbinj hudhre.
Marash Uci i bëri shumë përshtypje At Fishtës, sepse i tregonte ngjarje të vjetra e beteja që kishin bërë malësorët me malazezët — sidomos luftën te Ura e Rrzhanicës, në të cilën kishte marrë pjesë vetë.
Kjo njohje i dha shkas At Fishtës të shkruante këngën e parë të Lahutës së Malcis — “Te Ura e Rrzhanicës.”
Në atë kohë unë ndodhesha në Zarë, si mësues i gjuhës shqipe në mesin e arbëreshëve të Borgo Erizzos. Gjatë verës së vitit 1904 erdha në Shkodër për pushime dhe lexova këto vargje të At Fishtës. Më pëlqyen shumë dhe i thashë t’i botonte, por ai, duke më dëgjuar me vëmendje, më tha:
— Le të presim pak. Të shohim më vonë.
Në atë kohë, unë dhe At Fishta ishim anëtarë të shoqërisë letrare “Bashkimi”, themeluar dhe drejtuar nga Imzot Preng Doçi, Abat i Mirditës. I fola Imzot Doçit që shoqëria t’i botonte ato poezi, por ai më tha se për momentin shoqëria nuk kishte mjete financiare për botime, as për ato poezi, as për vepra të tjera që ishin gati.
Pas pushimeve u ktheva në Zarë. Në atë kohë isha në korrespondencë të rregullt me Faik Konicën, që botonte revistën “Albania” në Londër. Në një letër që mora prej tij, më pyeti pse “Bashkimi” nuk kishte botuar prej kohësh asnjë vepër. I shpjegova se kishte vepra gati, por mungonin mjetet financiare.
Pas pak, Faiku më dërgoi 200 franga dhe më shkroi se ato para ia kishte dërguar Ministria e Jashtme e Austro-Hungarisë për botimin e poezive të Filip Shirokës; por siqë Shiroka nuk i kishte ende gati, ia dërgonte mua që të botohej ndonjë vepër e “Bashkimit.”
Menjëherë i shkrova Imzot Doçit dhe At Fishtës, që të më dërgonin poezitë “Te Ura e Rrzhanicës.” I mora dhe u kujdesa t’i botoja në shtypshkronjën “Vitaliani” në Zarë.
Por u ndesha me një pengesë: sipas ligjit, në çdo libër duhej shënuar vendi i shtypshkronjës, çka mund ta vinte botimin në sy të qeverisë turke, e cila ndalonte çdo libër në shqip përveç atyre fetarë.
Në ato ditë Imzot Doçi ndodhej në Vjenë. I shkrova që të ndërhynte pranë Ministrisë Austro-Hungareze për të parë nëse mund të anashkalohej ky detyrim. Ai më ktheu përgjigje që të shkoja të flisja me Mëkëmbësin Mbretëror të Dalmacisë, i cili tashmë ishte njoftuar nga Ministria.
Në atë kohë mëkëmbës ishte Nardelli, një dalmat. E takova dhe më tha se ligji nuk mund të shkelej, por mund t’i thuhej shtypshkronjës që emri i vendit dhe i shtypshkronjës të mos vihej në faqen e parë, por në faqen e fundit, e cila mund të pritej më pas para se libri të shpërndahej.
Kështu doli në dritë pjesa e parë e Lahutës së Malcis. Dhe megjithëse gjithë lavdia i përket At Fishtës, një pjesë nderi duhet t’ia njohim edhe Marash Ucit, sepse po të mos ishte takuar me të, ndoshta Fishta nuk do ta kishte nisur kurrë këtë vepër madhështore.
Sapo doli nga shtypi, menjëherë e çova në Shqipëri dhe e shpërndava ndër albanologë dhe shqiptarë jashtë atdheut. Kudo u prit me entuziazëm. Studentët shqiptarë në Vjenë u mahnitën aq shumë, sa thanë se duhej propozuar At Fishta për Çmimin Nobel.
I nxitur nga kjo lavdërim, At Fishta mori zemër dhe në vitin 1907 botoi në Sarajevë, bashkë me “Anzat e Parnasit,” pjesën e dytë të Lahutës së Malcis — “Oso Kuka.” Lavdia dhe entuziazmi ishin po aq të mëdha si për pjesën e parë.
Për të treguar se ende nuk ishte plotësisht i bindur se me Lahutën do të fitonte famë, po rrëfej këtë ngjarje:
Në vitin 1907, Abati i Mirditës, Imzot Doçi, po kthehej nga një udhëtim në Vjenë. At Fishta, At Bernardin Shllaku (më vonë ipeshkëv i Pultit) dhe unë i dolëm përpara kur ndaloi avulli. Imzot Doçit i erdhi mirë që na pa, dhe kur u nisëm drejt qytetit, e thirri At Fishtën të ulej pranë tij. I tregoi se në Vjenë, të gjithë profesorët e studentët që merreshin me gjuhën shqipe ishin mahnitur pas “Oso Kukës” dhe e kishin lavdëruar pa masë. At Fishta e pyeti:
— Po për “Anzat e Parnasit”, Monsinjor, çfarë thoshin?
Imzot Doçi iu përgjigj:
— I dashur At Gjergj, aq shumë u ka marrë mendja “Lahuta e Malcís,” sa nuk u kujtohen më për “Anzat e Parnasit.” Poezi të tilla si ato, ata kanë lexuar plot në gjuhë të tjera, por “Lahuta e Malcís” është diçka krejt e jona, kombëtare. Prandaj, vazhdo, se me këtë vepër do t’i lësh emër vetes dhe letërsisë shqiptare.
Kështu At Fishta mori zemër, vazhdoi me botimin e Lahutës së Malcis, dhe sot ne kemi një epope kombëtare të shkruar me mjeshtëri të rrallë.
At Pashk Bardhi O.F.M.
Shkodër, 24 janar 1941
Çabej e quajti gjuhën e “Lahutës” “një pasqyrë të gjallë të gjuhës së popullit shqiptar në shkallën më të lartë poetike”. Ai theksonte se Fishta, përmes gegnishtes së pasur të veriut, kishte krijuar një gjuhë poetike të standardizuar para standardit, me fuqi shprehëse, figuracion dhe ritëm të jashtëzakonshëm.
Sipas Çabejt: “Në ‘Lahutën e Malcis’, gjuha e maleve shqiptare ngrihet në art të madh. Fishta i dha dialektit verior dinjitetin e një gjuhe kombëtare.” Çabej e vendos Fishtën në traditën e epikave kombëtare evropiane, duke e krahasuar me Homerin, Mickiewicz-in dhe Njegosh-in. Ai vëren se Fishta nuk është vetëm poet që rrëfen luftëra, por një krijues që përzien historinë me mitin dhe shpirtin popullor me ndërgjegjen kombëtare.
“Lahuta është një epope kombëtare e lindur në truallin e popullit, por e përpunuar me mjeshtërinë e një poeti të kulturuar.”Në analizat e tij, Çabej e përmbyll vlerësimin me një ton të qartë:
“Nëse Naimi i dha kombit shpirtin e butësisë dhe dashurisë, Fishta i dha shpirtin e burrnisë dhe krenarisë. Të dy janë dy shtylla të tempullit të shpirtit shqiptar.”
Ndaj shqiptar ti sot zbatoje atë porosi
“Lexoje me dashuri, o bashkatdhetar, Lahutën e Malcis – dhe do të kuptosh pse shqiptarët nën robëri, burrat e shtyrë në moshë, nuk qajnë kot kur këndojnë vargjet e Fishtës me zërin vajtues të lahutës së zgavruar apo të çiftelisë që këput tingujt si lot, duke lagur telat e saj me gjakun e zemrës. Ruaje Lahutën, sepse ajo është më shumë e jotja se e Fishtës.”
Për të qenë më të kuptueshme nga lexuesi i sotëm parathëniet janë sjellë ne shqipen letrare. (R.F)