(Noli figurë qendrore dhe unike, “kryemonument” si simbol suprem kombëtar)
Prof. Dr. Fejzulla Berisha
1.Noli si urë ndërmjet dy botëve
Në historinë e qytetërimit njerëzor, rrallë lindin personalitete që në një trup të vetëm mishërojnë shpirtin e fesë, fuqinë e dijes, misionin e politikës dhe madhështinë e artit. Fan Stylian Noli është një nga ata përfaqësues të paktë të njerëzimit që e shndërroi jetën e vet në urë ndërmjet tokës dhe shpirtit, ndërmjet Shqipërisë së vogël dhe botës së madhe.
I lindur në Ibrik-Tepe të Trakisë, por i formuar në Bostoni e Harvard, Noli e ndërtoi personalitetin e vet mbi themelet e dy kulturave – lindore në ndjeshmëri dhe perëndimore në arsyetim.
Në personalitetin e tij u bashkuan shpirti i Krishtit, mendja e Sokratit, idealizmi i Shekspirit dhe guximi i Skënderbeut.
2. Boston – djepi i dytë i shqiptarisë
Nuk është rastësi që Noli u bë prifti, mësuesi dhe udhëheqësi shpirtëror i shqiptarëve pikërisht në Boston. Këtu, në këtë qendër të dritës amerikane, ai themeloi më 1908 Kishën Ortodokse Shqiptare Autoqefale, duke e bërë shqipen gjuhë të Zotit dhe fenë një instrument bashkimi kombëtar.
Në një kohë kur shqiptarët në Ballkan vuanin nga ndarjet fetare e krahinore, Noli në Boston ngriti altarin e bashkimit kombëtar mbi besimin në identitetin gjuhësor e kulturor.
Liturgjia e tij në shqip, e mbajtur për herë të parë në Kishën e Shën Gjergjit në Boston, është ndër aktet më të mëdha të emancipimit shpirtëror të shqiptarëve.
Aty ku më parë dëgjohej greqishtja kishtare, u dëgjua për herë të parë fjala “Atë ynë” në gjuhën e Skënderbeut.
Ky ishte çasti kur shpirti shqiptar mori zë në sytë e Perëndisë dhe të botës.
3. “Vatra” dhe “Dielli” – dy institucione të pavdekshme
Noli ishte arkitekti shpirtëror i Federatës “Vatra”, e themeluar në Boston më 1912, si dhe i gazetës historike “Dielli”, që vazhdon të ndriçojë edhe sot.
Nëpërmjet “Diellit”, Noli nuk vetëm informoi mërgatën shqiptare, por ndërtoi opinionin kombëtar dhe mbajti gjallë identitetin e diasporës shqiptare në Amerikë.
Ai përdori fjalën si armë, penën si pushkë dhe dijen si mburojë.
Në faqet e “Diellit”, ai i dha formë politikës shqiptare moderne, duke e lidhur çështjen kombëtare me idealizmin amerikan të lirisë dhe barazisë.
Falë Nolit, Boston u bë seli e dytë e shpirtit shqiptar – një “Athinë e vogël e shqiptarisë”.
4. Noli si shtetar me ideal dhe moral
Në vitin 1924, historia e solli Fan Nolin në majën e pushtetit – si Kryeministër i Shqipërisë.
Por ai erdhi në qeverisje jo për pushtet, por për mision: për ta shpëtuar politikën shqiptare nga korrupsioni, injoranca dhe feudalizmi moral.
Programi i tij qeverisës me 20 pika ishte një manifest republikan, arsimor dhe moral, që parapriu mendimin modern shtetformues shqiptar.
Ai kërkonte:
-Reformë agrare dhe drejtësi sociale;
-Arsim kombëtar laik;
-Administratë të pastër dhe qeverisje me dinjitet moral;
-Shqiptarizimin e institucioneve dhe barazinë e qytetarëve para ligjit.
Megjithëse qeverisja e tij zgjati vetëm pak muaj, ajo mbeti epoka më etike e politikës shqiptare, sepse Noli nuk e pa pushtetin si privilegj, por si shërbesë ndaj kombit.
Kur ra nga pushteti, nuk u ankua, nuk kërkoi hakmarrje – thjesht u kthye te misioni i tij: dija, kultura, arti dhe atdheu.
5. Noli në mërgim – misionar i përjetshëm i dritës
Pas vitit 1924, Noli u vendos përfundimisht në SHBA, ku për gati katër dekada u bë institucion më vete i identitetit shqiptar në diasporë.
Ai vazhdoi të udhëheqë Kishën Shqiptare Autoqefale të Amerikës, të botojë në “Dielli”, të përkthejë, të kompozojë dhe të shkruajë poezi.
Në Boston, Noli u shndërrua në shenjtor të dijes, një figurë që bashkonte përulësinë e priftit me madhështinë e filozofit.
Në predikimet e tij theksonte shpesh:
Ky parim mbetet sot mësim për politikën shqiptare, e cila shpesh harron dimensionin moral të lirisë.
6. Noli si poet, përkthyes dhe muzikolog
Si poet, Noli e ktheu fjalën shqipe në muzikë. Në poezitë “Anës lumenjve” dhe “Sytë e mjegulluar” ai shpreh dhimbjen e mërgimtarit, mallin për atdheun dhe etjen për drejtësi.
Në “Këngën e Skënderbeut” ai ngriti figurën e heroit kombëtar në epope të shpirtit shqiptar, duke e lidhur simbolikisht Skënderbeun me Krishtin – si shpëtimtarë të kombit e të shpirtit.
Si përkthyes i Shekspirit, Servantesit dhe Ibsenit, Noli solli në gjuhën shqipe përmasën e universalitetit, duke e bërë shqiptarin pjesë të kulturës botërore.
Në muzikë, ai përktheu “Missa Solemnis” të Beethovenit dhe krijoi vepra origjinale kishtare që u interpretuan në katedrale amerikane.
Kështu, Noli nuk ishte thjesht një shqiptar i madh, por një personalitet botëror me shpirt shqiptar.
7. Noli dhe dimensioni ndërkombëtar i idealit shqiptar
Në sferën diplomatike, Noli ishte një ambasador moral i Shqipërisë. Ai përfaqësoi vendin në Lidhjen e Kombeve dhe mbrojti me argumente të fuqishme integritetin territorial të Shqipërisë, në një kohë kur fuqitë evropiane përpiqeshin ta copëtonin.
Në fjalimet e tij në Gjenevë, Noli i bëri botës të qartë se Shqipëria nuk kërkon mëshirë, por drejtësi.
Ky ishte kulmi i mendimit të tij politik – një mendim që përkonte me filozofinë amerikane të lirisë dhe me vizionin e Presidentit Wilson për vetëvendosje të kombeve.
Prandaj, Noli nuk ishte vetëm pjesë e historisë shqiptare, por edhe zë i ndërgjegjes ndërkombëtare për të drejtat e kombeve të vegjël.
8. Noli, monument shpirtëror i përjetësisë shqiptare
Fan Stylian Noli nuk është një figurë e së kaluarës; ai është një monument shpirtëror që frymon edhe sot në çdo akt të dijes, kulturës dhe bashkimit kombëtar.
Ai mbetet themeluesi i humanizmit shqiptar, prijës i gjuhës dhe moralit kombëtar, arkitekt i identitetit tonë modern.
Në Boston, ku shkroi, predikoi dhe jetoi, Noli është si një dritë që s’ka perëndim.
Në Tiranë e në Kosovë, ai është zëri i ndërgjegjes, që na kujton se shteti pa kulturë është trup pa shpirt, dhe politika pa moral është pushtet pa drejtim.
Nëse Skënderbeu është monumenti i lirisë fizike të kombit, atëherë Fan Noli është monumenti i lirisë shpirtërore dhe morale të shqiptarisë.
Kombi shqiptar do të jetë i përjetshëm për sa kohë do të kujtojë e do të ndjekë rrugën e dritës që Noli e ndriçoi me fjalën, penën dhe shpirtin e tij të pavdekshëm.