ose si Dr. Adhamudhi kërreu origjinën e lashtë të shqipes
Nga Rafael Floqi
Figurat e Rilindjes shqiptare janë të njohura për mbrojtjen e të drejtave të kombit shqiptar dhe për lirinë e atdheut të tyre. Ata luftuan për të ndërtuar një Shqipëri të pavarur dhe të fuqishme, dhe ndikuan në ndërtimin e identitetit kombëtar dhe kulturor të Shqipërisë moderne. Megjithatë, ka figura historike që janë lënë mënjanë në histori, dhe që meritojnë të njihen më mirë për rolin e tyre në luftën për liri dhe pavarësi. Është e rëndësishme që të nderojmë dhe t’i njohim të gjitha figurat e Rilindjes shqiptare, pavarësisht nga popullariteti i tyre.
Gjergj Adhami Frashëri, i njohur edhe si Gaqo Adhamidhi ose Adhamidh Frashëri, ishte një mjek dhe figurë politike shqiptare në fillim të shekullit të 20-të. Ai lindi në Korçë gjatë pushtimit turk dhe më pas emigroi në Egjipt, ku studioi mjekësinë dhe u bë mjek personal i Abbas II të Egjiptit. Pas Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1914, Adhamidhi u kthye në Shqipëri dhe u bë Ministër i Financave në kabinetin e Turhan Pashë Përmetit. Gjatë Luftës së Parë Botërore, ai u vendos në Zvicër dhe u bë kryetar i “Këshillit Kombëtar Shqiptar” në Gjenevë. Ai gjithashtu përfaqësoi Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve.
“I njohur me pseudonimet Pano Bej Frashar apo Dr. Frassari Adamiti, të cilin Çajupi, për inate veç personale (pse Adhami nuk e bëri dhëndër të tij, nuk i dha vajzën për grua !) do ta shndërronte atë në personazh qesharak, “Dr. Adhamuti” apo “Adham –Uti”, siç e shkruan këtë nofkë Dr. Robert Elsie. Çajupi te komedia e tij Klubi i Selanikut e ndërtoi personazhin “Doktor Adhamudhi” duke portretizuar Adamidin. Përmes këtij personazhi autori trajtonte shqiptarin grekoman, zengjin, parazit e oportunist që gjendej rëndomë nëpër shoqëritë sekrete të Selanikut dhe gjetkë nëpër perandori. Arsyeja se pse Çajupi e trajtoi në mënyrë të tillë ka qenë sepse i kërkoi dorën njërës prej vajzava të familjes ku ishte dhëndërr Adamidi, sipas Krishti Frashërit ky i fundit kishte refuzuar ta kishte për baxhanak Andon Zakon; ku dhe gjeti burim mëria e shkrimtarit. Më 1908 u zgjodh njëzëri në krye të grupit “Bashkimi” të shqiptarëve të Egjiptit dhe mori pjesë në përgatitjet për Kongresin e Manastirit, ku ishte i prerë për vendosjen e alfabetit latin si dhe shkronjave “dh” e “th”.
Ai duke përfituar nga pozicioni që kishte në Egjypt ishte ndër të parët që hodhi me argumente historike tezën në kumtesën e tij “Les Pelasges et leurs descendants les albanais”, “Pellazgët dhe pasardhësit e tyre shqiptarët”, në institutin e Akademisë Historike të Kajros botuar në frëngjisht fillimisht me 1902
Një polemikë që ka vazhduar edhe ne buletinet e viteve 1904 -1906. Nuk po i hyjmë biografisë së këtij personaliteti të Rilindjes sonë më në thellësi , kur tashmë prof. Kristo Frashëri, ndër të parët, është ndalur posaçërisht te kjo figurë e nderuar patriotike. Doktor në shkencat mjekësore, fizike e historike, Gjergj Adhami Frashëri, intelektual me të paktën shtatë gjuhë të huaja (greqisht, latinisht, arabisht, osmanisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht), ishte në shekullin XIX një anëtar aktiv i bashkësisë shqiptare të Egjiptit dhe anëtarë i Akademisë Historike aty.
Gjergj Adhami Frashëri, i njohur edhe si Gaqo Adhamidhi ose Adhamidh Frashëri, ishte një mjek dhe figurë politike shqiptare në fillim të shekullit të 20-të. Ai ishte i njohur për qëndrimin e tij patriotik dhe për erudicionin e tij të thellë në çështjen e kombësisë shqiptare të Epirit. Adhamidhi kishte ndërtuar një historik të plotë të Pellazgjisë, që e cilësonte si “Perandori pellazge”, e konsideronte si një qytetërim të lulëzuar me fise të ndryshme të përbëra nga një gjuhë të përbashkët pellazge në dialekte të ndryshme. Ai kishte argumentuar me shkencë përkatëse ndaj tezës së filologut grek Dr. Apostolidès se “Pellazgët u helenizuan tërësisht dhe u përthithën nga Helenët”, duke theksuar se “Pellazgët nuk u përthithën nga raca e vogël helenike, por vazhduan të mbijetojnë gjer në ditët e sotme si pasues të tyre me emrin shqiptarë”. Adhamidhi gjithashtu kishte botuar një referat me titull “Pushtimet e Racave Evropiane në Egjipt në Kohën Parahistorike”, ku argumentonte se pellazgët kishin shtrirë veprimtarinë e tyre deri në Egjipt.
Pushtimet e Racave Evropiane në Egjipt në kohën Parahistorike
“Falë monumenteve egjiptiane dhe teksteve më të vjetra që rreshtojnë dhomat mortore të piramidave të Pepit dhe Tetës, si dhe figurave të tridhjetë e shtatë amunëve të sallës funerale të Kh.-Hotepi i Beni-Hassanit dhe skllevërve të faraonëve Ramses, egjiptologët e ditur na mësojnë, se racat e huaja, Ha-neb-u, e kishin pushtuar Egjiptin nga ana veriore e Detit, qysh në kohëra të lashta dhe në periudha të ndryshme. Megjithatë, ne nuk kemi vendosur për llojet etnologjike që formuan elementet heteroktone të popullsisë së Egjiptit të lashtë. Kolegu i nderuar Dr. Apostolidès, duke u bazuar në stelin me trilinja të Canopus dhe tryezën e famshme të nëntë kombeve, ishte përpjekur të demonstronte përpara shoqërisë suaj të ditur se Ha-neb-u duhej t’i bashkohej racave helene, të cilat, pa ndërprerje, duhet të jenë vendosur në luginën e Nilit qysh nga kohërat parahistorike, por me të drejtë është vënë në dukje se veç këtyre popujve veriorë mund të kenë pasur raca të tjera evropiane, përveç helenëve, të cilët, sipas pohimit të ‘Herodotit, shfaqen vetëm për herë të parë në Egjipt. në kohën e mbretërimit të Psammitichus nën emrin e karo-jonianëve dhe si mercenarë të mbretit, përveç kësaj, emri i duhur i helenëve nuk përmendet, deri rreth shekullit të njëmbëdhjetë,( p. K) madje edhe vargjet që kanë të bëjnë me këtë racë, në poemën e Homerit, diskutohen nga Straboni se janë nga Epiri, nga një rajon i Thesprotisë. Atje na thotë Tukididi, helenët, ose Greci, ose Selli u grupuan rreth orakullit të famshëm pellazg Dodona, ku ruanin lopët Larini (në shqip: lopë gri) të Herakliut dhe quheshin Lopëssi (në shqip: barinjtë e lopëve), prej nga vjen rrethi Ellopia (në shqip: lopë fshati), emër i përkthyer nga athinasit në Euboia (vend i qeve).
Grekët formuan kështu një fis hierarkik të kaligrafive pellazgjikë të Dodonës, duke u shquar ndër fiset e tjera pellazge të Epirit, si dhe emrin e tyre Selli ose sylianët (në shqip: shpërthim drite, në greqisht selas = dritë tregon. atë dhe për Zeusin e tyre Sylian, perëndinë e tyre të dritës.) Ata emigruan vetëm në Thesali pas luftës së Trojës, në drejtim të fushave të Pelasgiotis (Thesalisë), por lanë gjurmë të origjinës së tyre, të maleve të Shqipërisë, aty ku etnografi Chopin i gjeti, në gjysmën e parë të shekullit të kaluar, një fis Greci, ndër shqiptarët e veriut. Emigrimi i grekëve dhe thesalianëve u pasua menjëherë nga ai i Heraclïdëve Dorianë, nën kryetarin e tyre Hyllus (në shqip: Hyll. është ylli, dielli), emigracion që sipas traditës ende kujtohet nga shqiptarët me emrin Kohë e Hirit (që do të thotë: koha e heronjve) është ήρωας Heroi në greqisht. Herakleidët janë zhdukur, nga vendi i Hyllianëve, një rajon në kufi me Thesprotinë; ata pra ishin fqinjë me pellazgët e Epirit. Ata janë ilirët ose hyllirët, sepse ilirët në latinisht, përmenden në mbishkrime edhe si Hyllirici, emër që kujton qartë Hyllianët.
Por nëse Dorianët Herakleidë janë ilirë, atëherë pse përmenden edhe nga autorët grekë si pellazgë? Është e njëjta gjë me Thesalinë, origjinën ilire të së cilës e demonstron gjerësisht profesori O. Müller. Ne kemi pasur rastin, për më tepër, të merremi me këtë çështje para jush në konferencat e mëparshme të Institutit dhe kemi vërtetuar se perandoria e pellazgëve përfshinte, përveç racave të shumta të gjithë Greqisë, edhe një numër të madh popujsh ilirë, të cilët quhen herë ilirë, herë pellazgë. Kështu Maqedonia, vendi i parthinëve (të bardhëve, shqip) ilirëve, për Justinin është vendi i Popullit të Pellazgëve; Epiri i lashtë është Kátu IIecoyis; Epiri i Epërm (Shqipëria e Veriut) është “Avo IIɛdæoyis; provinca shqiptare e Dardanisë është vendi i origjinës së dardanëve të Trojës, të cilët, duke qenë ilirë, përmenden edhe si pellazgë.
Së fundi, e gjithë Greqia, ne kemi demonstrime, mbante, para shfaqjes së helenëve, emrin e lledaoyía dhe gjithçka që ishte helene në kohën e Herodotit, më parë mbante emrin e pellazg, sipas pohimit të vetë këtij autori. Vetë babai i historisë na bën të analizojmë racat e ndryshme helene dhe na bind se Jonianët, Akaianët, Argjivët, Dorianët, Athinasit, të gjithë ata, më parë, kanë qenë pellazgë. Është e pamohueshme, pra, se një perandori e madhe pellazge dhe, për ta shprehur të vërtetën më mirë, një perandori e pamasë, e një boshti kryesor, Iliro-Pellazg pushtoi gjithë gadishullin ballkanik. Kjo tendosje etnike, arkaike dhe homogjene përbën thurjen e kanavacës së banorëve autoktonë, evropianë dhe arianë, mes thurjeve të së cilës, falë dyndjeve të përsëritura të kohërave parahistorike janë përmbledhur edhe elementë të tjerë heteroktonë. Duke hedhur një vështrim të shpejtë edhe mbi toponimet e ndryshme të këtij rajoni, si dhe në ndarjet filetike dhe gjeografike, vërejmë se iliro-pellazgët autoktonë kishin pushtuar, përtej Adriatikut, brigjet e Italisë së Jugut dhe të Siçilisë, e në të njëjtën kohë, duke kaluar Helespontin, ata kishin emigruar në Azinë e Vogël. Sinonimet e shumta të emrave të qyteteve dhe maleve, si dhe popujve të cituar nga gjeografët e lashtë, na kanë mundësuar të gjejmë gjurmët dhe rrugën e ndjekur nga emigrantët nga Evropa në Azi në një zonë që shtrihet nga brigjet e Italisë deri në Azinë e Vogël. Profesor Pauli, i goditur edhe nga ky homogjenitet etnik dhe toponimik i kësaj zone, ia atribuon atë tirreno-pellazgëve; por, po të kemi parasysh se gërmimet tirrenase mbivendosen mbi rrënojat shumë më të vjetra të pellazgëve dhe se sinkronizmi i këtyre dy popujve është i pamundur dhe raporti i tyre i dyshimtë, natyrshëm kthehemi në trungun arkaik të Ilirëve. Pellazgët, banorët e vërtetë të Evropës Jugore, emigrimin e të cilëve do t’i ndjekim deri në luginën e Nilit. Por kjo etnografi kolektive e iliro-pellazgëve kontestohet nga kolegu ynë D’Apostolidhes, i cili u përpoq të reduktonte perandorinë pellazge të kufizuar në një rreth të vetëm të Thesalisë dhe të përthithur me shpejtësi nga raca helene. Për të demonstruar origjinën e toponimeve ballkanike, ai fut në skenë skytho-tartarët ose turanët, me një interpretim krejtësisht të gabuar; kështu që “toponimet”, thotë ai, të maleve Skardos, Pindos, Olympos, etj., janë vetëm transkriptime të fjalëve turaniane Scharg-dagh, Pin-dagh, el-Bouz etj., emra që turqit i japin edhe sot (për fjalën “mal” si Karadagh, Mali i Zi, RF). Por emri Skardos ose Kardos, Skambe ose Kambe, Skambouni ose Kambouni i këtyre trevave janë nga fjalët shqipe. Skarde do të thotë greminë, rrëshqitje që vjen nga rrënja shqipe shkaet ose skas analoge me greqishten e vjetër oxàs dhe do të thotë rrëshqitje, anim. Është e njëjta gjë me skambin që në shqip do të thotë shkëmbinj. Pindus, në shqip do të thotë “krahët” pendët, Olimpes, në shqip është peloton (mal i kodrinuar), në analogji me malet Tempes dhe Dempeles (Dhëmbeli R.F) që do të thotë i dhëmbëzuar. Përsa u përket prapashtesave dagh, turqit qysh nga pushtimi i tyre e shtuan këtë fjalë për të treguar se bëhet fjalë për male. Sigurisht, D’Apostolidès u mashtrua nga prapashtesat “dagh” të gjuhës turke, këtë do t’i shmangej po të dinte shqipen, e vetmja mbetje e paprekur e të gjitha idiomave iliro-pellazgjike, gjuha pelake ose shqyp siç e quajnë shqiptarët. Ne kishim këmbëngulur tashmë në rëndësinë kapitale të gjuhës shqipe dhe të ndarjeve filetike dhe të emrave të fiseve që kombi ka mundur t’i ruajë të paprekura deri më sot, pavarësisht nga përmbysjet e mesjetës.
Kështu, për sa i përket dardanëve që z. Apostolidès i nxjerr nga Te-Thranes, tradita e mëposhtme e Plinit na jep çelësin e gabimit etimologjik të kësaj race të madhe dhe gjuha shqipe na e vërteton atë. Vëllai i Keltusit dhe Galatusit, Iliri, kishte tre vajza: Parthô, Dassurô dhe Darda, prej nga ishin fiset ose popujt e Parthenët ose Bartheni, që banonin në të gjithë Maqedoninë, Dasaretët që banonin në rrethin e Goricës dhe Dardanët e Dardanisë. Nga me shkop Skopi (shkopi, shqip). Epo, Parthô është e bardha, Dassurô është e dashura ose delet dhe Darda është dardha. Fshatrat Dardha ekzistojnë në shqip dhe banorët edhe Dardanët apo Dardharët. Dy vëllezër shqiptarë, në Aleksandri (mjek dhe avokat), mbajnë mbiemrin Dardha, të huazuar nga fshati ku jetojnë. Atëherë nuk mund ta kuptoj se si z. Apostolides mundi ta deshifrojë këtë emër të pastër dhe të thjeshtë shqiptar me një etimologji Te-Thrané.
Autorët latinë dhe grekë na përshkruajnë një seri të tërë fisesh të trungut iliro-pellazgë, disa prej të cilëve ruhen te shqiptarët e Epirit dhe të Shqipërisë së Epërme dhe që do të shërbejnë si filli i Arianës, si origjinë e racës së Brygeve ose Frigasve ( Frigjianët), Sekuliotët (Sikoulis), Chanes ose Chaones, Dardanët së bashku me Tros ose Teukrët dhe Mosches etj. Nga bregu i Adriatikut, duke iu afruar bregut të Italisë, më pas drejt ishujve Esperides, drejt Gjibraltarit, ku ndodheshin stelat e liderit të madh legjendar Herakliut. Më pas gjejmë Herakleidët që migrojnë drejt brigjeve të Afrikës, në Libi; ku Heracliu plak, pas triumfeve të piraterisë kthehet në Iliro-Thesproti, ku fillon një sherr për tufat e Gérysne, etj. Në çdo rast, pikënisja e këtyre aventurierëve është bregdeti i Iliro-Thesprotisë, bregdeti i Adriatikut. Është gjithashtu në një pikë të këtij bregdeti që zbarkojnë argonautët, të dëbuar nga kolkët. Ekspedita e Argonautëve është gjithashtu vepër e Iliro-Pellazgëve. Sipas traditës, aq të njohur, argonautët u larguan nga Yolcos për t’u kthyer në vendin e tyre të origjinës në bregdetin e Iliro-Thesprotisë, duke zbritur në Yleine. Këta dy emra topografikë, pika e nisjes dhe e kthimit, identifikohen duke përcaktuar ujkun në shqip, sepse shqipja yle është greqisht (lycos = ujk). Emërtimi Argo, për më tepër, të kujton fjalën aq të dashur nga pellazgët, duke qenë se i gjithë Argos ishte pellazgjik. Pa dyshim pra se në këtë fabul të bukur bëhet fjalë qartë dhe qartë për një sipërmarrje të iliro-pellazgëve, një sipërmarrje e ngjyrosur dhe e modifikuar sipas imagjinatës së çdo poeti më modern. “E njëjta gjë vlen edhe për ekspeditën më të famshme, Luftën e Trojës, e përjetësuar në Eposin e Homerit. Edhe pse tradita e priftërinjve të Tebës nuk përputhet me atë të poemës homerike, megjithatë emri i Argiens, nën të cilin janë përfshinte konfederatat e gadishullit helen, na kthen në një kohë para shfaqjes së racës së helenëve, kur Greqia quhej Pellazgji dhe qytetet e Argosit ishin të shumta pasi që i gjithë Argosi është pellazgjik, mjafton për të bindur. ne, që emërtimi i Argjienëve ishte sinonim i Pellasgëve dhe është i justifikuar mirë, pasi emri përgjithshëm i helenëve daton nga një periudhë shumë më e re, dhe ishte për shkak të shtëpisë mbretërore të racës akaike, një racë që përmendet vetë si pellazgjike dhe vjen nga rajonet veriore të Greqisë.
Ne e dimë, në fakt, se në Pelasgiotis të Thesalisë ekzistonte një Akaia, e cila më vonë u transferua tek ata në jug të Greqisë dhe se thesalët, ishin një racë iliro-pellazgjike, sipas 0. Müller të afërm të Akainjve, emigruan nga Pleasgis (Epiri) i poshtëm, që iu takonte Khaonëve dhe Chaones ose Kaos ose Chaios. Nuk ka dyshim se ata janë një fis iliro-pellazgjik dhe jo aziatik, siç pretendon D’Apostolidès; sepse çfarë lidhje mund të kishte midis popullit të Greqisë veriore, akaianëve dhe a-çashdëve të Azisë aq larg, farefisnia e të cilëve nuk përmendet aspak? Sa për Danaoï, ne e dimë se ky emër u imponua nga Danaus mbi Argjivët. Kështu poema e pavdekshme e Homerit na përshkruan një aventurë të konfederatëve iliro-pellazgë të Gadishullit Helen përpara mureve të Trojës. Agamemnoni dhe vëllai i tij, Menelausi biond, nuk mund të ishin A-chashdes ose Kaldeas, por Evropianë.
Egjipti nuk mundi t’i shpëtonte lakmisë së aventurierëve të tillë, të cilët kishin guxuar të lundronin nga Deti i Zi në Hesperidet dhe kishin pushtuar ishujt e Arkipelagut dhe Jonit. Tradita e njohur e ekspeditës së Herakliut, me bashkëshokët e tij ilirët (hilianët), në Gjibraltar, Libi dhe Egjipt, ku ishin robër, tashmë na vë në gjurmët e dyndjeve të iliro-pellazgëve në luginën e Nilit. dhe të burgosurit Ha-neb-u, të cilët ndjekin qerret triumfale të Ramsesit, dëshmojnë për pushtimin e këtyre nga “populli” tradicional i Detit të Veriut. Ne do të vazhdojmë këto gjurmë në hijen parahistorike falë shqipes edhe me. Phryges ose Bryges. Frigëve ose Brigëve. – “Një nga mbretërit më të lashtë të Egjiptit, Manes, ishte një Frig,” pushtuesi i parë i huaj i luginës së Nilit, sipas Plutarkut. Këtë e vërteton edhe Diodorius. Për të qenë pushtues, ky mbret duhej të shoqërohej nga bashkatdhetarët e tij, Frigas, të cilët duhej të largoheshin ose nga Evropa ose nga Azia. Frigjianë janë gjithashtu tridhjetë e shtatë amunët, të cilët shfaqen në sallën e funeralit në Beni-Hassan. “Me veshjet e tyre, frizurën e tyre dhe një lire frigjiane, ata u ngjajnë grekëve parahelenikë (prehistorikë). Ata janë Frigjianë ose Myzo-Frigjianë,” thotë studiuesi D’Apostolidès “Këta janë grekë të epokës parahelene”, konfirmon egjiptologu francez. Këta grekë parahelenë, siç e kemi treguar, janë iliro-pellazgët. Në të vërtetë, Frigët ose Frigët e Frigjisë në Azinë e Vogël, ishin nga zona iliro-pellazgjike, me banim në Maqedoni, fqinjë me Medët, pranë malit Bormia (në shqip do të thotë: mali i dëborës). Sipas Herodotit, vetë maqedonasit konfirmuan se “frigët ilirë bashkëjetonin me ta në Maqedoni dhe quheshin më parë Bryges, por me emigrimin në Azi e ndryshuan këtë emër në Friges”. Kjo është shumë e drejtë, sepse fiset e tjera, qoftë ilire qoftë maqedonase, përmenden nga autorë grekë apo latinë, me emrin Bryges apo Bruges apo Briges, Βρύξ, Βρέας, Βρεκεντίοι etj., etj., etj. Hesychius zbulon se Bçuk dhe Bpèxs identifikohen me Bpiyes. Është thjesht një fjalë topografike shqipe, Breg që ka shumës Brigje, Brekes, dhe që do të thotë male ose kodra. Kështu, në ditët e sotme, ne e quajmë Breg-Détis një rreth të Epirit, që do të thotë kodrat e Detis, deti, ku mbretëronte perëndesha Oétis dhe i biri i Akilit, Parisi ose Neoptolémos. Bryges pranë Dyrrhachium, citohen nga Appian, Briges pranë qytetit shqiptar të Korçës afër Maqedonisë, qytetet e trakëve që mbanin emrin Briga ose Brigje, janë krejtësisht analoge me emrin Brygé ose Bregun e shqiptarëve, që thonë: për Malin e Zi Brygué-Brygué, pra kodra-kodra. Nëse trakët nga Iliro-Pellazges shpërndanë toponimin Brigje në gjurmët e tyre të kalimit, Bryges ose Phryges me të vërtetë lanë gjurmë të origjinës së tyre përgjatë zonës gjeografike të Iliro-Pellazge. Ashtu si populli i thrakëve (thrakasve), raca e frigëve konsiderohej si një nga më të vjetrat dhe më të mëdhatë në Evropë dhe po ashtu fiset e trakasve, nga Bryges kishin emigruar në Azinë e Vogël, Frigji, duke ndryshuar theksin e fortë nga B në Ph (F). ; pra Phryges në vend të Bryges. Nëse Herodoti na mëson se “Πολλαι δ’ ομωνυμίαι Θραξί και Τρωσίν”, nga Platoni na thotë, se frigët janë të lidhur me grekët dhe shumë fjalë frigjiane janë të zakonshme. Kjo do të thotë se Bryges ose Phryges, të dy të Gadishullit Ballkanik dhe ata të Azisë, janë iliro-pellazgë, të afërm të grekëve, të cilët janë po ashtu vetë janë sipas studiuesit Apostolides. “Këta janë grekë të epokës parahelene”, konfirmon egjiptologu francez. Këta grekë parahelenë, siç e kemi treguar, janë iliro-pellazgët. Në të vërtetë, Frigët ose Frigët e Frigjisë në Azinë e Vogël, ishin nga zona iliro-pellazgjike, me banim në Maqedoni, fqinjë me Medët, pranë malit Bormia (në shqip do të thotë: mali i dëborës). Sipas Herodotit, vetë maqedonasit konfirmuan se “frigët ilirë bashkëjetonin me ta në Maqedoni dhe quheshin më parë Bryges, por me emigrimin në Azi e ndryshuan këtë emër në Friges”. Kjo është shumë e drejtë, sepse fiset e tjera, qoftë ilire qoftë maqedonase, përmenden nga autorë grekë apo latinë, me emrin Bryges apo Bruges apo Briges, Βρύξ, Βρέας, Βρεκεντίοι etj., etj., etj. Hesychius zbulon se Bçuk dhe Bpèxs identifikohen me Bpiyes. Është thjesht një fjalë topografike shqipe, Brek që ka shumës Bregues, Brekes, Bryrguès; dhe që do të thotë mali ose kodra. Kështu, në ditët e sotme, ne e quajmë Brek-Détis një rreth të Epirit, që do të thotë kodrat e Detis, deti, ku mbretëronte perëndesha Oétis dhe mbretëronte i biri i Akilit, Parisi ose Neoptolemi. Bryges ndodheshin pranë Dyrrhachium, (Durrësit) cituar nga Appiani, Briges pranë qytetit shqiptar të Korçës në Maqedoni, qytetet e trakëve që mbanin emrin Briga ose Brigje, janë krejtësisht analoge me emrin Brygé ose Brégué të shqiptarëve, që thonë: për Malin e Zi Brigje-Brigje, pra kodra-kodra. Nëse trakët nga Iliro-Pellazges shpërndanë toponimin Breg në gjurmët e tyre të kalimit, Bryges ose Phryges me të vërtetë lanë gjurmë të origjinës së tyre përgjatë zonës gjeografike të Iliro-Pellazgëve. Ashtu si populli i thrakëve (thrakasve), raca e frigëve konsiderohej si një nga më të vjetrat dhe më të mëdhatë në Evropë dhe po ashtu fiset e trakasve, nga Bryges kishin emigruar në Azinë e Vogël, Frigji, duke ndryshuar theksin e fortë nga B në Ph. ; pra Phryges në vend të Bryges. Nëse Herodoti na mëson se “Πολλαι δ’ ομωνυμίαι Θραξί και Τρωσίν”, nga citohet dhe Platoni na thotë, se frigët janë të lidhur me grekët dhe shumë fjalë frigjianase janë të zakonshme tek helenët. Kjo do të thotë se Bryges ose Phryges, të dy të Gadishullit Ballkanik dhe ata të Azisë, janë iliro-pellazgë, të afërm të grekëve, të cilët vetë janë Frigjianë dhe Thrakas, nga Pellazgjia ose Epiri (Shqipëria e Jugut) ose Thesprotia, shtëpia kryesore e iliro-pellazgëve. Përveç kësaj, Bryges kishin pushtuar edhe Greqinë. Këta banorë malorë, pra Bryges ose Phryges të shpërndarë në Evropë, erdhën në klimën më të butë të Azisë; me zakonet e këtij mjedisi të ri ata u rafinuan dhe në kontakt me aziatikët, evoluan krejt ndryshe nga prindërit e tyre në Evropë. Ashtu si pellazgët, edhe Frigjianët lanë monumente megalitike në Azi. Ashtu si trakasit, Frigjianët kishin lirën e tyre, dhe për këtë arsye ishin të përshtatshëm për muzikën. Por ç’të themi për shkrimin frigjian, që zoti Ewans beson – se e ka gjetur në Arkipelag dhe madje edhe në Kretë?
A duhen krahasuar këto pak elementë të qytetërimit frigjik me qytetërimin mjaft të përparuar të iberikëve, të cilët gjithashtu e kanë origjinën në Iliro-Thesprote? Kjo është një pikë shumë e rëndësishme për t’u studiuar. Sepse ne e dimë mirë se pellazgët hyjnorë të Epirit (Thesprotisë) kishin krijuar mitologjinë e parë të bukur greke dhe kishin përdorur alfabetin e parë parahelen dhe se edhe iberianët që ishin larguar nga Thesprotia përdornin një alfabet dhe poema shumë arkaike. A është i njëjti alfabet, e njëjta gjuhë e përdorur edhe nga Phryges të cilët gjithashtu lanë të njëjtin trashëgimi? Është e vështirë t’i përgjigjesh kësaj. Gjithsesi duhet të vërejmë se këta malësorë Bryges ose Phryges na lanë disa fjalë që janë të njëjta si te shqiptarët; kështu fjala becos, të cilën foshnja e burgosur nga Psammitichus e shqiptoi, është bukë në frigjianisht; tek shqiptarët ruhet si buk ose beke, si dhe fjalët e cituara te Platoni, si fjala bukëpjekëse e gjermanëve është e ngjashme me të, ashtu si berg është thuajse bregu i shqiptarëve dhe briga e skocezëve është afër bregut alban. Kjo tregon sërish se Iliri, vëllai i Keltusit dhe Galatusit, duhet të ketë pasur lidhje farefisnore gjuhësore me këto raca. Kështu kthehemi në përfundimin se Frigët ose Bryges janë evropianë iliro-pellazgë të vendosur në Azinë e Vogël dhe se Frigët e Kretës, të mbretit frigjian Manes dhe tridhjetë e shtatë amonët që mbanin lirën frigjiane, në Beni-Hassan, janë. aq shumë të njëjtë. Të njëjtat fjalë frigjiane gjenden identike në gjuhën armene; kjo është ajo që vërteton pohimin e Herodotit se “armenët e marrin origjinën e tyre nga Frigasit. ( Ka mjaft ngjasime në fjalë mes shqipes dhe armenishtes gjithashtu, deri më sot të pashpjegueshme nga lidhja duke pasur parasysh distancën gjeografike R.F) Shenjat e pushtimit progresiv të iliro-pellazgëve nga Ballkani, Greqia, në Egjipt. Sa për Muso-Fryges, ky koalicion na duket krejt i natyrshëm; sepse Muzat ose Mushët ose Moisiu kanë bashkëjetuar në Maqedoni me Bryges dhe maqedonasit e tjerë “μετά Μοισών μόνοι τότε οικούντες”, por ne e dimë se të gjithë banorët e kësaj treve mbanin një emër të përgjithshëm “Ilirë- Parthinë”, domethënë ilirët e bardhë në shqip. Mysët me Brygët, duke u larguar nga Maqedonia, emigruan me ta në Azi. Përveç Moises apo Myses apo Mushit formuan edhe një krahinë të madhe të Ballkanit, Moesia. Ata janë po iliro-pellazgë, dhe këta tridhjetë e shtatë amonët të Beni-Hassanit, këta Muso-Fryges të Dr. Apostolides, dhe kjo aleancë mes Frigjeve dhe Moisiut është e natyrshme. Teukrët dhe Dardanët Rreth shekujve të pesëmbëdhjetë dhe të tretë para Krishtit, pushtuesit e guximshëm Ha-ne-u nga Deti i Veriut u lidhën me zinxhirë pas karrocës triumfale të faraonit Ramses. Studiuesit egjiptologë kanë mundur të lexojnë midis këtyre të burgosurve Takra, Sacali ose Sekouli, Shardanët ose Dardanët, Achaionët ose A bajonet etj. Me emrat e Takrës dhe Shardanëve ose Dardanëve, ne njohim menjëherë Teukrët dhe Dardanët, të cilët së bashku, duke filluar nga Samothraka dhe Lemnosi, themeluan nga kolonia e tyre qytetin e Trojës; prej nga vijnë Troes ose Teukres ose Tros dhe Dardene të cituar nga Homeri, duke pasur si prijës Priamin dhe Enean. Qyteti i Trojës, quhet edhe Illion dhe Teukrët janë pranë Dardanëve dhe Pellazgëve. Këto sinonime midis këtyre kolonizatorëve dhe vendeve të tyre të reja, analoge me të ngjashmet në Gadishullin Ballkanik, na detyrojnë të mendojmë se Teukrwt dhe Dardanët u larguan nga Evropa për t’u vendosur në Azi. Pohimi i Herodotit se Teukrët pushtuan Evropën mund të jetë i vërtetë vetëm pas rënies së mbretërisë së Priamit. Por ekzistenca e një krahine të madhe iliro-pellazgjike në Evropë, Dardanisë, si vend i banuar nga Dardanët autoktonë, pasardhës të një fëmije të Ilirit, dhe analogjia e shpërnguljeve të Frigëve dhe racave të tjera trake, na detyron të mendojmë se Teukrët dhe Dardanët e Trojës e kanë origjinën nga Gadishulli Helen ose Ilirik. Krahas traditës, se dardanët vijnë nga Iliri njësoj si Parthenët, Daseretët etj., na jep çelësin, që vajza Parthô, është vajza e bardhë (Parth ose Bartho, në shqip është e bardha) dhe i dha Partheni, vajza Dasserô është “dashuri” ose dele dhe se Dassaretët dhe se Dardanët vijnë nga emri Darda ( dardha në shqip). Kjo është e vërtetë në kuptimin që emrat e vendeve dardha dhe banorët e Dardanëve apo Dardarëve përdoren edhe sot shumë te shqiptarët. Dardanët e Dardanisë, përmenden edhe herë si ilirë, herë si pellazgë dhe në çdo rast të lidhur me arkadët, pellazgë par excellence të Peloponezit. Por këta arkadë ruajtën gjuhën e tyre dhe zakonet e tyre pellazgjike, arkaike, me gjithë pushtimin e Dorianëve Herakleidë, me të cilët megjithatë kishin një marrëdhënie gjuhësore. Kjo na tregon se dorianët erdhën nga vendi i ilirëve (hillianët) të quajtur edhe pellazgë, me të mbërritur në Peloponez gjetën banorë arkaikë, të cilët ruajtën gjuhën e tyre primitive dhe se kjo gjuhë arkaike e arkadëve ishte pothuajse identike me atë të pushtuesit hyliano-dorianë, është pellazgjikja ose iliro-pellazgjikja. Atëherë është e lehtë të kuptosh marrëdhëniet e përmendura midis dardanëve dhe arkadianëve, të dy racat që vijnë nga i njëjti grupin iliro-pellazg. E njëjta marrëdhënie vërehet edhe midis Teukrëve të Kretës (Etookrestëve), Pellazgëve dhe Dorianëve, të cilët kanë jetuar së bashku në Kretë edhe para luftës së Trojës dhe para Dorianëve Herakleidë. Para Homerit, pra, kanë qenë dorianët iliro-pellazgë dhe teukrë, ku z. Ewans gjeti gjurmë të shkrimit trojan ose frigjik, gjurmë gjithmonë të kalimit të iliro-pellazgëve. Po këta Dardanë dhe Teukër u larguan nga Evropa dhe u vendosën në Azinë e Vogël, me një qytet Illion, kjo është ajo që kujton vendin e Hyllianëve, një rajon Dardania sinonim i Dardanisë shqiptare me kryeqytet Skopin (skeptri në shqip),(Skopi,Shkopi, Spektrim Shkupi R.F) ndërsa kalonte nga ishulli Candie, takoi të burgosurit e faraonit Ramses. Ndërsa të afërmit dhe paraardhësit e tyre, Phryges, shfaqen më tepër si pushtues në histori. Megjithatë, nuk është thelbësore të konkludohet se këta iliro-pellazgë kanë ndjekur gjithmonë të njëjtën rrugë, duke qenë se bregu i Adriatikut është mjaft afër ishujve të Jonit. Kjo ide na sugjeron Sekali ose Sekouli (Sikeliotët e Sicilisë), të cilët figurojnë në burg me konfederatat e tyre Teukras dhe Dardanët, të cilët janë të afërm shumë të afërt. Për të demonstruar lidhjen e tyre farefisnore, duhet vetëm të kërkohen ndër fiset shqiptare të ditëve tona, tek ato që mbijetojnë në Epir. Të lashtët na thonë se ka pasur disa fise sikuliotësh apo sikeli të vendosur në Sicili, Epir, Etoli etj. Ndër shqiptarët e Epirit kanë mbijetuar këto fise: Lyncheritët që kujtojnë Lynchistae të grekëve, Phliokiotët që citohen gabimisht si (Ani)philochioi, Sikuliotët, të cilët janë të njëjtët Sikuliotë të historianëve dhe në fund Hanetët që përfundojnë tek Khaonët ose Chaones e autorëve të lashtë. Të gjitha këto raca flasin shqip, qysh nga kohërat e lashta. Por edhe sikuliotët e Italisë, na thotë Straboni, ata që kishin ndërtuar qytetin e Brindisit, duket se flisnin të njëjtën gjuhë me sikuliotët shqiptarë të sotëm, domethënë shqip. Për çfarë tjetër është gjuha që, sipas Strabonit, a arrin e shpjegon emrin e qytetit të Brindrésit me “brirët e drerit”, siç e kishin quajtur banorët sikuliotë të Brindizit? Vetëm në shqip gjejmë këtë shpjegim: bri, është bri, ndrése-dreri. Veç kësaj, të gjithë autorët latinë na përmendin fise sinonime në Epir dhe në Sicili. Për më tepër, të burgosurit sikali ose sikuliotë të Ramsesit, sipas vëzhgimit të mjekut të ditur Abate Pasha, mbajnë në kokë brirët e drerit, si simbol të vendit të tyre. Këtu jemi përsëri një fis iliro-pellazg, i cili, me të afërmit e tyre, kishte vizituar luginën e Nilit. Nëse këtyre fiseve do t’u shtojmë Akaianët ose Abaiouches, të burgosurit e tjerë të Ramsesit, do të kemi akoma akaianët, ndoshta nga Thesalia. Kështu, ne u kujdesëm në praninë e konfederatëve të tjerë të eposit të Homerit, por këta pak të famshëm dhe me një fat shumë të trishtuar e paguajnë nga burgu shfrytëzimin e tyre të guximshëm. Të gjitha këto raca të aleatëve të robëruar e kanë pikënisjen në Gadishullin Ballkanik, të lidhura shumë ngushtë me fiset e ndryshme të shqiptarëve të sotëm, të cilët janë pasardhësit më të drejtpërdrejtë të iliro-pellazgëve, ashtu si dhe historia, etnologjia dhe gjuhësia e dëshmojnë këtë. Grekët, përkundrazi, falë apogjeut të tyre të qytetërimit, për kaq shumë shekuj, ndonëse të afërm të shqiptarëve, u devijuan shumë nga lloji i tyre primitiv, nga vëllezërit e tjerë iliro-pellazgë. Kjo është arsyeja pse ata vetë e kishin keqkuptuar marrëdhënien e ngushtë që i bashkon me shqiptarët apo arbrit, dhe për këtë arsye athinasit, edhe pse vetë pellazgët, kishin dashur t’i përçmojnë iliro-pellazgët e tjerë që banonin si në Greqi ashtu edhe në Epir, në Maqedoni dhe në Ilirinë greke. Ndaj si konkluzion, popujt e Detit të Veriut, Ha-neb-u i përkisnin llojit të grupit të madh të iliro-pellazgëve, të cilët ishin përpjekur vazhdimisht të banonin ose plaçkitshin Egjiptin në kohët e lashta, para shfaqjes së racës helene.
Kështu autori nuk mungon me këtë rast, të nënvizojë se i janë dashur njëzet vjet studime të thelluara për të ndërtuar të plotë historikun e Pellazgjisë (që e cilëson “Perandoria pellazge”), si një qytetërim i lulëzuar, i përbërë nga fise (të cilat i quan “popullata”) të ndryshme, me një gjuhë të përbashkët pellazge, por në dialekte të ndryshme qëndrime që po ta lidhësh gjuhësisht me gjuhën shqipe i qëndrojnë përqasjeve edhe pas një shekulli si ato të studiuesit Petro Zheji.
Nuk mund të kuptohet kjo anw e studiuesit pa patriotizmin e tij per tw cilin Sekretari i Komitetit kombëtar të Gjenevës, Visar Dodani, e përmend në kujtimet e veta, ku i kushton radhët “… Z. Dr. Adamidi […] është njeriu që ndihu pa masë të përparojë dëshir’e të gjithëve. Mik me Englezë, me Amerikanë, njerëz të mëdhenj […] të gjithë filloshqiptarë, Dr. Adhamidhi ka shërbyer çështjen shëntore plotësisht […] Dr. Gjorgji Adamidhi ka punuar dhe dëshëronj të kujtohet emër i tij për jetë.” Dhe ne besojmë se po hedhim një hap në këtë drejtim.
Literaturë
Thomas Frashëri,. “E vërteta e Dr. Adhamudhit: zbulohet profili “Pashait të Frashërit” i damkosur nga Çajupi. Botohet për herë të parë biografia e Dr. Gjergj Adamidi Frashërit, personalitetit të shquar të Rilindjes Kombëtare”. Shqiptarja.com. – Nr. 28. suplementi Rilindasi, II-5: 13–16.
Fotaq Andrea, https://shqiptarja.com/lajm/gjergj-adhami-nje-proteste-br-historike-per-kufijte-e-shqiperise
Dr. Dr. Adamidi, Institut égyptien. Bulletin De L’Institut Égyptien. Alexandrie Quatrieme Serie -N6 LeCaire Impremerie nathionale 1905 fq 77-87