Uran Butka/
Kur vallë sërish do të kthehem?
Nuk u kthye dot në atdhe sa qe gjallë, poeti dhe prozatori i shquar, Bilal Xhaferri, të cilit ia nxiu dhe rrezikoi jetën regjimi komunist, aq sa ai i braktisi vendin e njerëzit e tij, por nuk i harroi për asnjë çast. U kthye tashmë i vdekur, për t’u çmallur e për t’u prehur në tokën mëmë. Bir i Ninanit të Konispolit, që ka nxjerrë njerëz të njohur, ndër ta edhe rilindasin e madh Hasan Tahsini, Bilali trashëgoi traditën patriotike dhe kulturore të Çamërisë, fatin tragjik të saj, vetëdijën e qëndresën shqiptare si edhe talentin dhe kurajën për t’i përjetësuar ato.
Fati tragjik i çamëve, që u përndoqën, u vranë dhe u përzunë dhunshëm nga vatrat e tyre prej ultrashovenëve grekë, si edhe jeta e tyre e pasigurt, e trazuar dhe e përbuzur nga regjimi i Enver Hoxhës, ishte njëherësh edhe fati i Bilal Xhaferrit. Babanë ia pushkatoi pushteti komunist qysh më 1945 si nacionalist dhe kundërshtar politik. Mbeti jetim me tri motra të mitura dhe pa asnjë mbështetje përveç gjyshit, që u shpall kulak dhe iu sekuestrua pasuria. U rrit në mjerim dhe poshtërim të vazhdueshëm. Pasi kreu shkollën 7-vjeçare, u detyrua të largohej nga vendlindja për të punuar dhe për të gjetur një fat më të mirë. Punoi si hamall në Sarandë, punëtor e normist në Sukth, ndërtues në Ulzë, meremetues i rrugëve në Rrëshen, Krujë etj, ndërkohë që kreu edhe një shkollë teknike për ndërtim, meqenëse nga gjimnazi e kishin përjashtuar si të deklasuar. I sfilitur nga punët më të rënda, urrejtja klasore dhe lufta e përbindshme e klasave që e ndoqën këmbakëmbës, i plandosur nga varfëria , vetmia, pluhuri i rrugëve dhe era e ziftit, i privuar nga shoqëria, dashuria dhe gëzimet e jetës, por i privilegjuar dhe i zgjedhur i Muzës, Bilal Xhaferri e kapërceu me guxim e vullnet titanik rrezikun e ambientimit me të keqen, të nënshtrimit e të përdorimit nga pushteti, të vegjetimit e të kotësisë. Mbijetoi dhe u shqua në sajë të geneve, vullnetit, librit dhe talentit.
Im vëlla, Iljazi, topograf që kishte shkelur në gjithë vendin, e kishte takuar rastësisht Bilalin rrugëve si puntor i mirëmbajtjes dhe i kantiereve të ndërtimit. Ai më rrëfente me simpati se shpesh e gjente duke lexuar libra në rrugë, i mbështetur te bishti i lopatës, apo duke shkruar pa e ngritur kokën nën tymtajën, gërhitjen dhe zhurmën e barakave të puntorëve.
Poezitë dhe tregimet e para në fillim të viteve ’70 dhe libri befasues “Njerëz të rinj- tokë e lashtë” ishin për mua një rrufe në qiell të kthiellët dhe autori – një meteor në djegie e sipër.
Me krijimtarinë e tij të mrekullueshme, larg skematizmit dhe ideologjizmit të letërsisë së realizmit socialist, Bilal Xhaferi dilte në pah si shkrimtar e poet i talentuar, original e antikonformist, por vihej edhe përballë inkuizitorëve të letërsisë e artit, gjithaq edhe xhelozisë vrastare të shkrimtarëve mediokërr të oborrit.
Unë nuk dija gjë nga këto, sepse punoja larg kryeqytetit. Vija çdo fundjavë në Tiranë, ku kisha familjen. Im vëlla që atëherë punonte inxhinier në fermën “Gjergj Dimitrov”, më tregoi një ditë se Bilali, punëtor krahu për pak kohë në atë fermë, megjithëse qe trupvogël dhe i dobët, e kishte rrahur keq operativin e sigurimit B.Shahu, nga që ky i ishte qepur gjithë kohës, e fyente, e provokonte dhe s’e linte të qeë për asnjë çast. Nuk e arrestuan se i dolën në mbrojtje im vëlla dhe punëtorët e fermës, që gjithashtu ishin të përndjekur.
Një ditë , miku im, Sherif Delvina, më tha se Bilali po shkruante një roman për Skënderbeun te hotel “Çajupi”. Aty punon dërçe, pasi kthehet nga puna në fermë, më tha ai. Del sa për të marrë ndonjë ushqim të thatë dhe mbyllet brenda… Unë po tundohesha nga padurimi për ta njohur, por edhe për ta ftuar në një takim me nxënësit e gjimnazit të Krujës. Ishte viti 1967. Një të diel, kur kishte një ndeshje të rëndësishme sporti dhe njerëzit ishin të përqëndruar atje, unë shkova tek hoteli, që ishte i heshtur e i zbrazur dhe i fola urtë e butë portierit se doja të shkoja tek ai shkrimtari “që rron veç me ujë”. I kam sjellë diçka për të ngrënë, i thashë. Më lejoi. Ngjitu lart, dhoma 109, më tha. Edhe numrat e dhomave janë të kamufluara, të fshehta, mendova. Numërimi i tyre niste nga njëqinta për të rrëfyer sesa shumë dhoma kanë hotelet tona të rënuara e të qelbura. Trokita disa herë te dera , që u çel me vonesë. I thashë kush isha dhe pse kisha ardhur, por ai hezitoi. Jam i vëllai i Iljazit, i thashë. Ai e çeli derën përgjysmë dhe unë hyra brenda. Dhoma ishte e vogël, me një dysheme dërrase të vjetër e të kalbur, që kuiste nën këmbë. Edhe orenditë e pakta ishin të ronitura. Tavolina e mbushur çrregullt me libra dhe dorëshkrime. Mbi komodinë, një letër e çmbështjellë me pak bukë dhe djathë… M’u kujtua Serembja. U ula mbi krevat, ndërsa ai në karike.
I thashë se isha mësues letërsie në Krujë dhe se e ftoja për një bashkëbisedim me nxënësit e rrethit letrar të gjimnazit. Kishim bërë takime me disa shkrimtarë të njohur, dhe, ndonëse Bilali nuk ishte në programin mësimor, ne dëshironim ta njihnim dhe debatonim veprën e tij letrare. Nxënësit krutanë janë veçanërisht të interesuar dhe duan të dinë më shumë për romanin mbi Skënderbeun, që po shkruan, i thashë… Është i ngritur mbi tragjedinë e Beratit, m’u përgjegj. Aty janë edhe heroizmi, edhe tradhtia, edhe masakra, edhe pavdekësia, shtoi ai. Lirinë e kemi paguar shtrenjtë dhe do ta paguajmë ende. ..Mos e kishte fjalën për Kosovën? Ndoshta edhe për lirinë tonë të munguar…
M’u kujtuan vargjet e Bilalit për Kosovën e përgjakur, fatnjëlloj si Çamëria;
Kosova
e mbetur në udhëkryq të historisë.
Kosova
ku shqiptarët flasin një gjuhë
dhe dëgjojnë dy gjuhë,
edhe gjuhën e mëmës
edhe gjuhën e UDB-së.
Pas Çamërisë e Kosovës,
ku mbetet Shqipëria?
Mua më kishte bërë përshtypje të jashtëzakonshme veçanërisht “Ballada Çame”
, që e kisha lexuar me një frymë te gazeta “Zëri i Rinisë”. E njoh çështjen çame, i thashë, po tragjizmin e saj e gjeta të realizuar artistikisht dhe emocionalisht te Balada Çame, në të vërtetë tragjizmin e çështjes sonë kombëtare të pazgjidhur dhe të njeriut shqiptar në shekuj. I dija përmendësh vargjet e baladës dhe hera-herës citoja ndonjë: “Në kullotat e braktisura të saj, kullosin rrufetë…Ne, popull muhaxhir, ecim nëpër shi… Dhe të gjitha udhët tona shpien në veri…Na e tregojnë drejtimin plumbat… Na e ndriçojnë udhën flakët…” Çfarë drame, çfarë metaforash!
Kisha marrë edhe unë flakë… Do të ishte më mirë t’ua thoshe nxënësve, sesa mua, më ndërpreu me buzëqeshje Bilali. Më solli në vete. Kisha dëshirë të madhe t’i flisja edhe për tregimet e tij “Njerëz të rinj, tokë e lashtë”, sidomos për “Purpurantin” , por ai ma preu hovin. Ishte njeri modest, por edhe i prerë, nuk i pëlqenin lëvdatat, teprimet.
Gjithsesi u gëzua për ftesën, që e pranoi me kënaqsi. Por nuk erdhi kurrë. Ashtu rrodhën ngjarjet. Pas diskutimit në Lidhjen e Shkrimtarëve, Bilalin e morri rrëpira.
Kështu, vëllimi poetik “Lirishtja e kuqe” e shtypur më 1967, u ndalua të shpërndahej dhe u dërgua në brumatriçe, për t’u kthyer në karton. Edhe romani historik “Krastakrahus”, shkruar me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut, e pësoi më keq . Nuk u botua fare, mbasi u end nga një zyrë censure në tjetrën, nga një redaksi në tjetrën.
Dënimi me mosbotim ishte vdekja shpirtërtërore e autorit, përndjekja politike ishte vdekja morale e fizike e tij. Pushtetarët e kuq e shpallën reaksionar, armik, provokator.
E internuan në Hamallaj të Durrësit, e izoluan dhe e survejonin në çdo hap që bënte, me çdo njeri që takonte. Natyrisht që do të përfundonte në burg. Operativët e Sigurimit të Shtetit dhe spiunët e fshehtë nuk i ndaheshin.
Bilal Xhaferrin e priste hapsana. Dhe jo vetëm atë. Shqipëria ishte kthyer e gjitha në burg dhe në geto përqendrimi.
…Rrugëve të Atdheut
si kukuvajka nën hënë,
leh e ulurin
gazi “69”,
shkruan me dhimbje poeti. Dhe me dhimbje u largua nga ky atdhe. U arratis në vitin 1969. Por edhe në dhe të huaj, ai e vijoi përpjekjen e tij kombëtare dhe letrare. Në Çikago nxorri revistën letrare “Krahu i shqiponjës”, ku u botua edhe pjesa më e madhe e shkrimeve të tij, në vazhdën e Konicës dhe Nolit. Por edhe atje e ndoqën falangat e Sigurimit të Shtetit, sepse Bilal Xhaferri ishte një rrezik potencial për regjimin komunist të E. Hoxhës, një nacionalist i spikatur, një dëshmitar i tmerrit shqiptar nën diktaturë, por edhe një penë e fuqishme, një artist antikomunist. E plagosën, i dogjën studion dhe shkrimet, edhe ia bënë jetën të pasigurtë edhe në Amerikën e lirë. Ndoshta edhe e vranë, si mjaft personalitete të tjera disidente të Ballkanit e të Europës. Vdiq në rrethana ende të panjohura mirë në vitin 1986.
“Kur vallë sërish do të kthej?” pyeste ai edhe i vdekur, përmes vargjeve të tij.
Ne e dëgjuam zërin e tij dhe e kthyem në Atdhe.
Eshtrat e tij do të prehen në tokën mëmë.
“Kur vallë sërish do të kthej?”
U kthye sërish tek ne vetë Bilal Xhaferri, i gjallë. (Ligjeratë e mbajtur me rastin e kthimit në Atdhe të eshtrave të Bilal Xhaferrit, maj 1995)