Gjon F. Ivezaj/
Figura e Imam Isa Hoxhës përbën një nga personalitetet më të spikatura të historisë së klerit islam shqiptar të shekullit XX, veçanërisht në kontekstin e diasporës shqiptare, ku ai u shqua si dijetar i formuar, udhëheqës shpirtëror, intelektual i angazhuar dhe patriot i vendosur. Jeta dhe veprimtaria e tij përfaqësojnë një model të rrallë të ndërthurjes harmonike midis besimit fetar islam, formimit intelektual dhe përkushtimit të palëkundur ndaj çështjes kombëtare shqiptare. Ai i përkiste atij brezi klerikësh shqiptarë që e kuptonin fenë jo si praktikë të kufizuar rituale, por si mision moral, edukativ dhe kombformues, në shërbim të ruajtjes së identitetit kombëtar dhe të dinjitetit njerëzor në kohë të vështira historike.
Isa Hoxha lindi më 25 maj 1918 në Bytyç të Malësisë së Gjakovës, rrethi Tropojë, një trevë e njohur për traditën e saj të thellë atdhetare, për besimin fetar të qëndrueshëm dhe për qëndresën historike të banorëve të saj kundër pushtimeve dhe padrejtësive. Malësia e Gjakovës ka qenë ndër shekuj një vatër ku feja, zakoni dhe atdheu kanë bashkëjetuar si shtylla të identitetit shqiptar. Në këtë mjedis u formua personaliteti i tij, i rritur në një familje ku ndershmëria, besimi në Zot, dashuria për dijen dhe përkushtimi ndaj komunitetit ishin vlera themelore të edukimit. Që në fëmijëri, Isa Hoxha u rrit me bindjen se shërbimi ndaj njerëzve dhe atdheut është një formë e lartë adhurimi.
Arsimin fillestar e mori në vendlindje, ndërsa formimin fetar e vazhdoi në institucionet më të rëndësishme të arsimit islam shqiptar të kohës. Studimet në Medresenë e Madhe të Gjakovës dhe më pas në Medresenë e Tiranës i dhanë atij një bazë të fortë në shkencat islame, në jurisprudencën fetare, në gjuhën arabe dhe në etikën islame. Paralelisht me këtë formim fetar, ai u pajis edhe me njohuri të gjera mbi historinë, kulturën dhe traditat shqiptare, çka e bëri një imam me horizont të gjerë intelektual dhe me ndjeshmëri të thellë kombëtare. Ky formim e përgatiti për një mision që do ta shoqëronte gjatë gjithë jetës: lidhjen e pandashme midis fesë islame dhe identitetit kombëtar shqiptar.
Pas Luftës së Dytë Botërore, me vendosjen e regjimit komunist në Shqipëri, Isa Hoxha u përball me presione të forta për shkak të bindjeve të tij fetare dhe qëndrimit të tij të hapur kombëtar. Politika ateiste dhe represive e regjimit synonte shkatërrimin e institucioneve fetare dhe eliminimin e elitës morale të shoqërisë shqiptare. Në këto rrethana historike jashtëzakonisht të rënda, në vitin 1949, ai u detyrua të largohej nga atdheu, duke nisur një rrugëtim të gjatë e të dhimbshëm mërgimi që kaloi përmes Kosovës, Vojvodinës dhe Sllovenisë, për të përfunduar në Itali. Ky mërgim nuk ishte thjesht një largim fizik, por një provë e rëndë shpirtërore, të cilën ai e përballoi me dinjitet, besim dhe durim.
Në vitin 1959 u vendos në Trieste, ku për rreth tre vjet shërbeu në kampet e refugjatëve shqiptarë. Në këtë periudhë, Imam Isa Hoxha u shndërrua në një figurë qendrore për shqiptarët e mërguar, duke u ofruar atyre jo vetëm shërbim fetar, por edhe mbështetje morale, shpirtërore dhe kombëtare. Ai i ndihmoi bashkatdhetarët të ruanin besimin në Zot, gjuhën shqipe dhe vetëdijen kombëtare, duke e kthyer mërgimin nga një gjendje dëshpërimi në një mision qëndrese dhe shprese.
Në vitin 1962, Isa Hoxha emigroi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku do të zhvillonte veprimtarinë e tij më të rëndësishme dhe më jetëgjatë. Në komunitetin shqiptar të Amerikës ai u shndërrua shpejt në një nga figurat më të respektuara të klerit islam. Kulmi i kësaj veprimtarie ishte themelimi, në vitin 1972, i Qendrës Islame Shqiptare-Amerikane për New York dhe New Jersey, në Brooklyn. Kjo qendër nuk ishte vetëm një xhami, por një institucion i plotë fetar, kulturor dhe kombëtar, ku ruheshin gjuha shqipe, traditat kombëtare dhe ndjenja e unitetit ndër shqiptarët e diasporës. Përurimi i saj më 12 nëntor 1972 shënon një moment historik për Islamin shqiptar në Amerikë.
Imam Isa Hoxha shërbeu aty si imam, ligjërues dhe udhëheqës shpirtëror, duke predikuar gjithmonë në gjuhën shqipe, të cilën ai e konsideronte shtyllë themelore të identitetit kombëtar. Në ligjëratat e tij ai theksonte se besimi fetar nuk mund dhe nuk duhet të shkëputet nga përgjegjësia qytetare dhe kombëtare. Ai luftoi me vendosmëri kundër fanatizmit fetar, përçarjeve krahinore dhe rrezikut të asimilimit, duke promovuar një Islam shqiptar të moderuar, human dhe në shërbim të paqes, bashkëjetesës dhe unitetit kombëtar.
Përveç veprimtarisë fetare, Imam Isa Hoxha ishte edhe njeri i penës dhe i mendimit. Ai kontribuoi me shkrime, ese dhe ligjërata në shtypin shqiptar të diasporës, veçanërisht në revistën “Përpjekja e Jonë”, ku trajtoi çështje që lidhen me besimin, edukimin moral, identitetin kombëtar dhe përgjegjësinë shoqërore. Këto shkrime përbëjnë sot një trashëgimi të çmuar intelektuale dhe historike për studimet mbi Islamin shqiptar në mërgim.
Angazhimi i tij për çështjen kombëtare shqiptare ishte i pandërprerë. Në vitet e rënda për Kosovën dhe trojet shqiptare, Imam Isa Hoxha ishte një zë i fuqishëm i lutjes, solidaritetit dhe ndërgjegjësimit kombëtar. Ligjërata e tij më 19 gusht 1999 në Xhaminë e Madhe të Prishtinës, pas çlirimit të Kosovës, mbetet një moment domethënës i këtij angazhimi, ku ai nderoi sakrificën e dëshmorëve dhe u lut për paqe, drejtësi dhe unitet mbarëkombëtar.
Imam Isa Hoxha ndërroi jetë më 20 tetor 2001 në Old Tappan, New Jersey, dhe u përcoll për në banesën e fundit më 24 tetor 2001, në prani të një numri të madh besimtarësh, imamësh, intelektualësh dhe veprimtarësh të çështjes shqiptare nga mbarë Amerika. Ikja e tij u përjetua si një humbje e madhe për komunitetin shqiptar dhe për Islamin shqiptar në diasporë.
Figura e Imam Isa Hoxhës mbetet një nga shembujt më të plotë dhe më domethënës të rolit që kleri islam shqiptar ka luajtur në ruajtjen e identitetit fetar, kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve, veçanërisht në kushtet e mërgimit. Në personalitetin e tij u bashkuan dijetari fetar, intelektuali i formuar dhe patrioti i vendosur, duke krijuar një model të qëndrueshëm të imam-it shqiptar që e jetoi fenë si shërbim ndaj Zotit dhe ndaj kombit.
Veprimtaria e tij në diasporë, kontributi në institucionalizimin e jetës fetare shqiptare në Amerikë, angazhimi i tij i pandërprerë për çështjen kombëtare dhe mendimi i tij i moderuar fetar e bëjnë Imam Isa Hoxhën një figurë me rëndësi të veçantë historike dhe studimore. Trashëgimia e tij jeton sot në institucionet që ai ndihmoi të ndërtohen, në brezat që ai edukoi dhe në kujtesën kolektive shqiptare, duke mbetur një burim frymëzimi për studiuesit, klerin dhe shoqërinë shqiptare në tërësi.