Kadare: Pse nuk kam pranuar asnjëherë të jem President
Në një intervistë për “La Repubblica”, Ismail Kadare rrëfen Shqipërinë mes së kaluarës dhe së ardhmes. Shkrimtari, i ndodhur në Tiranë për të prezantuar librin e tij të fundit “Mëngjeset në Kafe Rostand”, flet edhe për marrëdhënien me diktatorin shqiptar Enver Hoxha, patriotin e tij. Në qendër të mendimeve, e ardhmja europiane e Shqipërisë. “Për ne, të hyjmë në Europë është çështje jetë a vdekje”
NGA Giovanni Cedrone, Liljana Maksuti/
Sprova e tij e fundit letrare “Mëngjeset në Kafe Rostand- motive nga Parisi” lajmërohet si suksesi i radhës i një autori që mund të mburret me miliona kopje të shitura në çdo cep të globit.
Ismail Kadare, i ulur në restorant “Juvenilia”, një lokal elegant në zemër të parkut me të njëjtin emër të Tiranës, një vend veçanërisht i dashur nga shkrimtari shqiptar.
Një vend i dashur nga Kadare njësoj si ‘Kafe Rostand’ e Parisit, qytet që e ka pritur me të gjitha nderet kur kërkoi azil politik për të protestuar kundër elitës komuniste shqiptare, e cila po rrënohej në të largëtin vit 1990.
Në librin e fundit, gati një autobiografi, rrëfen episodet më domethënëse të jetës së tij: një portret prekës i së ëmës, refleksione intime mbi disa miq poetë e shkrimtarë si Frederik Rreshpja (poet, që në gjykimin e tij, është autor i “shumë vargjeve brilante dhe befasues”- por i pazoti për të gjetur kohën e tij në kohën e madhe të botës”), miqësia me baronin Pierre–Bordeaux Groult, burrë i kulturës dhe drejtor i përgjithshëm i gazetës, i bindur se populli shqiptar është “më europiani nga popujt ballkanikë” dhe mbi nevojën e Europës për të mbështetur këtë komb “për të mundësuar emancipimin e gadishullit ballkanik”.
Dhe disa faqe të tjera të kushtuara “zonjushave të vogla të letërsisë shqiptare”, shkrimtare shqiptare me talent të madh që kërkojnë të ecin përpara mes mijëra vështirësish në botën e letërsisë botërore, të cilave Kadare u kushton vëmendje të madhe. Shumë histori të vogla që plotësojnë një enigmë të jetës së tij, gjithnjë të rrëfyera me stilin e tij të pangatërrueshëm.
Takimi, është rasti për të folur edhe për marrëdhëniet mes Italisë dhe Shqipërisë, një marrëdhënie “intime” që as pushtimi italian i vendit nuk arriti ta gërvishte.
Një afri kulturore që shpërfaqet edhe në interesin e madh për Dante Aligierin, “më i studiuari në Shqipëri dhe Francë” pavarësisht se diktatura komuniste druhej kur lexonte në Ferrin e tij gati një evokim të “gulagëve”.
Shkrimtari na pret në hapësirën e kafenesë së rezervuar për të.
Ndjesia është ajo e të hyrit në një vend të pakohë, gati sikur të ishte një nga ato kafenetë letrare të Parisit, ku pëlqenin të kalonin ditët e tyre personazhe si Ernest Hemingway, Pablo Picasso, Jean Paul Sartre apo Samuel Beckett. Janë vite që shkrimtari është mes të parapëlqyerve për “Nobelin” në Letërsi, por edhe këtë vit çmimi prestigjioz i iku nga duart.
Pak rëndësi ka për një autor që ka shkruar faqet më të bukura të letërsisë europiane dhe që me veprën e tij ka edukuar breza të tërë drejt mendimit të lirë.
Në qendër të mendimeve të tij është gjithmonë Shqipëria, e ardhmja e saj, shpresa që vendi të mund të hyjë sa më parë në Bashkimin Europian “ një çështje jetë a vdekje” sipas Kadaresë, një kalim deciziv për të lënë pas krahësh vitet e vështirë të diktuarës dhe ata po aq të vështirë të tranzicionit, me në sfond çështjen e Kosovës që ka shtrënguar marrëdhëniet me Serbinë, ai afrim që për tani është “e nevojshme të bashkëpunohet nëse Shqipëria do të hyjë në familjen e madhe të kombeve europiane” siç pëlqen të përsëritë.
Panairi i Librit në Tiranë ishte rasti për të prezantuar sprovën tuaj të fundit letrare, “Mëngjeset në Kafe Rostand”. Për çfarë bëhet fjalë?
Është një libër i shkruar me reflektimet e mia. Ka disa pjesë letrare të nxjerra nga shënimet e mia, nga përmbledhje, nga mendime, nga skica. Vepra që nuk kam mundur t’i shkruaj më parë dhe që nuk di nëse do kem kohë t’i shkruaj. Është e vështirë t’i japësh një përkufizim këtij libri.
Ju jeni i njohur në të gjithë botën për disa prej faqeve më të bukura të letërsisë botërore të ‘900-ës dhe të dhjetëvjeçarëve të fundit, nga “Gjenerali i Ushtrisë së vdekur” te “Kronikë në gurë” te “Piramidat dhe “ E bija e Agamemnonit”, vetëm për të cituar disa. Ku e gjeni frymëzimin për veprat tuaja?
Asnjë shkrimtar nuk do i përgjigjet kurrë kësaj pyetje me të vërtetën. Këto janë sekrete që i përkasin familjes së madhe të shkrimtarëve. Dijeni se kur një shkrimtar flet për këto gjëra nuk thotë kurrë të vërtetën, sepse, edhe po të dojë, nuk mund ta thotë.
Të pyesësh një shkrimtar se cilat nga veprat e tij preferon është pak si të pyesësh një prind se cili është fëmija i tij i parapëlqyer. Por, a ka një vepër me të cilën ndiheni më i lidhur?
Sinqerisht nuk e di. Ndonjëherë ndihem më pranë njërës, herë tjetër më pranë një tjetre. Për shkrimtarët ka vepra që kanë një sukses të jashtëzakonshëm dhe të tjera që kanë më pak fat. Në të vërtetë libri që më ka sjellë më shumë fat, një prej romaneve të mi të parë, është një libër që çmoj mesatarisht. Padyshim që i jam mirënjohës këtij libri, por nuk është ai më i miri që kam shkuar.
Historia dhe gjeografia kanë bërë që si Italia, ashtu edhe Shqipëria të vendosura në qendër të Mesdheut, kanë pasur gjithnjë marrëdhënie të ngushta. Po sot si perceptohet Italia dhe italianët në Shqipëri?
Mendim i shqiptarëve drejt Italisë është një mendim shumë intim. Italia është fqinji ynë, prej më shumë se mijëra vitesh është e lidhur me Shqipërinë. Unë prej kohësh kam shfaqur një lloj pakënaqësie për sjelljen e Italisë drejt Shqipërisë, dhe nuk ka pasur një përgjigje adekuate. Janë dy vende përballë njëri-tjetrit.
Kanë bashkëpunuar qindra herë, me parime dhe me ushtri. Në fund ndodhi që italianët zbarkuan në Shqipëri. Për italianët ishte një “bashkim” një pjesë e shqiptarëve konsideroi “pushtim”, edhe pse nuk mungonin shqiptarët që e mendonin si italianët.
Historia dihet. Me kalimin e kohës vizioni i kësaj afërsie ndryshoi dhe nga ana e Italisë neglizhimi kundrejt vendit fqinj.
Një vend që për katër vite ishte i bashkuar me Italinë: Viktor Emanueli III ishte “Mbret i Italisë dhe i Shqipërisë” dhe “Perandor i Etiopisë”.
Ku ndërlikim historik dot ë krijonte në mënyrë të paevitueshme , probleme. Mendoj se pala shqiptare ka qenë gjithnjë dashamirëse kundrejt palës italiane.
E theksoj këtë tezë. Populli shqiptar njeh shumë mirë kulturën italiane (pikturën, muzikën, letërsinë) dhe një ndërlikim politik ( pushtimi) nuk e ka modifikuar këtë gjë, domethënë interesin drejt Italisë.
Për shembull Italia dhe Shqipëria, të bashkuara kishin një Mbret dhe kështu një poet të madh zyrtar: ky ishte Dante Aligieri. Me diktaturën komuniste mund të pritje një ftohje ndaj vëmendjes për Danten.
Shqipëria është vendi ish komunist ku Dante Aligieri është më i studiuar. Madje, Aligieri është më i studiuar në Shqipëri sesa në Francë. Kjo dashuri që nuk ndryshon për politikën apo për një pushtim ,është diçka e madhe.
Vepra e plotë e Dante Aligierit është përkthyer tre herë gjatë komunizmit në Shqipëri. Dante është një shkrimtar që ka vënë në vështirësi komunizmin.
Ferri i Dantes paralelizohej me gulagët komunistë dhe gjë që i bënte pak të pëlqyeshëm për regjimin komunist, sepse thelbi i veprës së tij ishte ndëshkimi i krimit: kush kryen krim duhet të paguajë. Për këtë komunizmi nuk e donte.
Po pavarësisht kësaj, është përkthyer në Shqipëri. Unë mendoj se Italia duhet të ishte më e vëmendshme ndaj Shqipërisë. Duhet ta ndihmonte.
Siç ka bërë Franca me Algjerinë, gjithmonë shumë e ndjeshme kundrejt ish kolonisë së saj, pavarësisht se ishte larg, në një kontinent tjetër dhe me një fe myslimane. Ne kemi një komunitet të rëndësishëm shqiptar në Itali.
Shteti me ne është sjellë shumë mirë. Por gjatë komunizmit Italia e dinte se çfarë po ndodhte në Shqipëri, duhet të ishte interesuar më shumë. Italia interesohet për vende shumë më të largëta, si Madagaskari, Angola dhe të tjerë, por jo për Shqipërinë. Ndonjëherë shoh dokumentarë italianë mbi Luftën e Dytë Botërore dhe në disa i kushtohet jo më shumë se 30 sekonda pushtimit italian të Shqipërisë më 1939-n, nga Musolini.
Në Akademinë e Shkencave Morale dhe Politike të Francës ju keni zënë vendin e një prej eksponentëve më të lartë të mendimit liberal të ‘900, Karl Popper-it. Çfarë ndjesie ju ka lënë të zëvendësonte një personazh kaq të rëndësishëm? A ishte një përgjegjësi?
Së pari, dua të them që nuk e konsideroj një përgjegjësi. Së dyti, është se shkrimtarët kanë një karakteristikë: nuk zgjidhen nga populli si politikanët.
Nga ky këndvështrim shkrimtarët përfaqësojnë vetveten dhe nuk kanë asnjë përgjegjësi, mund të thuhet se një shkrimtar është i “papërgjegjshëm”. Natyrisht po bëj shaka. Sigurisht që për mua ishte një nder i madh që u zgjodha në vend të tij.
Karl Popper përveçse është një filozof i madh ishte një person simpatik, që kam pasur fatin ta njoh personalisht. Ishte një rastësi që unë u zgjodha në vend të tij. Dua të sqaroj: vendet e Institutit francez janë të kufizuara dhe ishte një nder i madh që Shqipëria përmes meje, pati një vend në këtë seli. Gjithsej anëtarët e huaj janë 12: ishte rastësi që më qëlloi mua.
Nuk mund të thuhet se ju mungon modestia…
Nuk është modesti. Përse ta quajmë kështu? Nuk e pranoj konceptin e modestisë kur i referohet shkrimtarëve. Në Shqipëri gjatë komunizmit përdorej shumë shpesh fjala “modesti” që i referohej letrarëve. Shteti i donte shkrimtarët të nënshtruar “kokulur” dhe përsëriste vazhdimisht “duhet të jeni modestë!”. Ajo e modestisë ishte një nga direktivave kryesore të dhëna nga Lenini.
Peter Morgan në librin e tij “ Ismail Kadarè, The writer and the dictatorship 1957-1990” krahason marrëdhënien tuaj me diktatorin shqiptar Enver Hoxha, me atë mes dy mjeshtërve të shahut, të angazhuar në një ndeshje të vështirë. E gjeni veten në këtë krahasim?
Nuk më duket krahasim i saktë. Jo vetëm në rastin tim, por në përgjithësi mes një shkrimtari dhe një diktatori nuk mund të ketë asnjë lloj lidhjeje. E vetmja lidhje mes tyre është fakti që janë të dy “tiranë”, por një i vërtetë dhe një i rremë. Në të vërtetë për një shkrimtar, diktatori është një tiran i rremë. E them në përgjithësi: ndërgjegjja e një shkrimtari nuk mund ta pranojë.
Ju rrëfej dy anekdota për marrëdhënien time me hoxhën: jemi të dy nga i njëjti qytet ( Gjirokastra), nga e njëjta lagje dhe madje nga e njëjta rrugicë që ka një emër vërtet të çuditshëm “ sokaku i të marrëve”.
Ky është një fakt, ju mund ta verifikoni nëse doni. Gjatë regjimit një gazetar suedez, duke bërë shaka, shkroi: dy shqiptarët më të famshëm të botës vijnë nga e njëjta rrugë e quajtur “Sokaku i të marrëve”.
Një batutë e rrezikshme për kohën. Por që shpjegon shumë. Ndërsa episodi tjetër ka ndodhur me time bijë: ajo, gjenetiste, ka marrë pjesë vite më parë në një kongres mjekësor ndërkombëtar i përmbyllur me një ballo siç e do zakoni.
Vallëzoi me një koleg t panjohur të huaj që e pyeti: “Ju nga vini?”. Ime bijë i përgjigjet: “ Vij nga Shqipëria”.
Tipi i kërkon ndjesë sepse nuk dinte asgjë rreth Shqipërisë. Pas pak shton: “Më duket se kam dëgjuar diçka. Ju keni pasur në vendin tuaj një diktator shumë të egër”. “Po”, i përgjigjet vajza. Ai vazhdoi: “E sheh që di diçka rreth vendit tënd? Më vjen madje në mend edhe emri i tij: Ismail Kadare”. Ime bijë duke qeshur, i thotë: Kjo nuk mund të jetë e vërtetë pasi Kadare është im atë. Pjesa tjetër kuptohet vetë.
Çfarë domethënieje ka pasur të bënit shkrimtarin nën një regjim diktatorial si ai shqiptar?
Sipas mendimit tim, nuk është aq e papritur sa mund të duket. Pjesa më e madhe e regjimeve të botës ka qenë, nëse jo krejt diktatoriale, të paktën shumë e ashpër. Letërsia është e mësuar me këtë.
Kryeministri aktual shqiptar, Edi Rama, ju ka propozuar të bëheni Presidenti i Republikës së Shqipërisë, por ju e keni refuzuar. Përse?
Rama nuk ishte i vetmi që ma ka propozuar presidencën e Republikës, edhe të tjerë ma kanë propozuar. Tashmë është bërë zakon.
Duke e ditur që nuk do e pranoja, për ta ishte e lehtë të ma bënin këtë propozim. Një detyrë e tillë nuk është në natyrën time. Shkrimtari nuk është një qenie demokratike, shkrimtari është një qenie vetmitare, punon me kokën e vet. Gjë që është e mirë për letërsinë, por jo për demokracinë. Unë të paktën e mendoj kështu.
Gjatë viteve të fundit, prodhimet tuaja letrare janë përqendruar mbi çështjet ballkanike dhe veçanërisht mbi temën e Kosovës. Libri “Mbi krimet në Ballkan” rrëfen me saktësi dhe përpikmëri çështjen dramatike të Kosovës që ka pasur si epilog lindjen e shtetit kosovar. Për atë që i sheh nga jashtë zhvillimet dramatike është vështirë të kuptojë sesi është pjekur gjithë ajo urrejtje në atë tokë. Ju ç ‘përgjigje i keni dhënë ?
Është e vërtetë, është fatkeqësia jonë e përbashkët. Ndoshta i ka rrënjët e veta në një situatë anomalie në gadishullin Ballkanik. Mes tre gadishujve në jug të Europës ai Iberik, ai Italian dhe Ballkani, më i pafat ka qenë Ballkani sepse edhe pse pjesë e Europës, për pesë shekuj kanë qenë të shkëputur për t’u ribashkuar më pas me të, si fëmija i panjohur që rikthehet tek e ëma. Sipas meje e gjitha kjo ka krijuar këtë anomali që na bën me turp të gjithëve.
Një ditë kjo urrejtje do të zhduket nga Ballkani. Është e pashmangshme qytetërimi europian ka rënë pikërisht aty ku ka nisur.
Në disa ese ju flisni për rivalitetin e gjatë serbo-shqiptar, një rivalitet që ka origjinë të lashtë dhe që siç ka treguar me ato që kanë ndodhur në Beograd gjatë ndeshjes së futbollit Serbi-Shqipëri është ende larg shuarjes. A do të munden këto dy kombe të kenë herët a vonë një marrëdhënie fqinjësie të mirë?
Sipas një kulture humanitare unë duhet të përgjigjesha: po, do të vijë ai moment. Do të ishte bukur të thuhej kështu.
Por nga një këndvështrim “i papërgjegjshëm” mendoj se kjo do të vijë vetëm falë një trysnie ndërkombëtare. Gjë që për mua është fat. Shtetet e vegjël nuk duhet të bëhen servilët e të mëdhenjve, por është e udhës që në disa raste të binden.
Një sjellje e vendosur të Europës perëndimore do të ishte e shëndetshme për të gjithë gadishullin sepse thelbi i problemit që konsiston në atë shkëputje të Ballkanit nga Europa, është kthimi i mëpasshëm në Europë.
Disa e mendojnë se do të ishte një luks të ishim europianë. Por për Shqipërinë të hyjë në Europë është çështje “jetë a vdekje”. Për Shqipërinë dhe për të gjithë shtetet ballkanikë. Do të shpëtojë i pari që do ta kuptojë.
Nuk shihni një paradoks që Shqipëria dhe vendet ballkanike duan të hyjnë në Europë pikërisht tani që BE është në krizë?
E di. Po një krizë kontinentale është një gjë e ndryshme nga kriza e vendeve më të vegjël. Unë, si thuhet, nuk jetoj me një idil për Europën. Unë e di si është Europa. Por unë mbroj gjithmonë tezën që ne ballkanasit duhet të jemi europianë me gjërat e mira dhe më pak të mira të Europës, sepse duhet të njohim që ky qytetërim ka gjëra të mira dhe më pak të mira.
Në këta muajt e fundit, kronikat ndërkombëtare janë mbushur me fakte dramatike të Lindjes së Mesme. Tmerri i pengjeve të ekzekutuar, të të krishterëve dhe të jazidëve në arrati prej tokave të tyre, gratë e përdhunuara dhe të shitura. Si mund të mbrohet bota nga ky kërcënim?
Ka disa lloj kërcënimesh nga të cilat bota mund të mbrohet vetëm me një këmbëngulje shumë të fortë, nuk duhet të jesh agresiv por duhet ët jesh i vendosur për t’u mbrojtur. Sepse kur dy forca përplasen ajo që është më e qytetëruar është me e dobët, ose thënë më mirë, duket më e dobët. I forti, i paqytetëruari, e kupton “çmendurinë” e tij si një forcë.
Në shtator, në Kosovë u arrestuan 15 persona të dyshuar për terrorizëm dhe për aktivitete të lidhura me ekstremizmin fetat dhe me rekrutimin e islamikëve të gatshëm për të luftuar krah ISIS dhe Al Nusra-s në Siri dhe Irak, ndërkohë pak javë më parë shkrime të ISIS u shfaqën në muret e manastirit ortodoks të Deçanit në Perëndim të Kosovës. Besoni se prozelitizmi i ekstremizmit islamik mund të ushtrojë ndikim mbi të rinjtë e Kosovës dhe Shqipërisë?
Po, besoj te një ndikim i kufizuar dhe për një periudhë kohe të kufizuar. Do të jetë vetëm një valë kalimtare. Një grumbullim moskuptimesh. Disa ofrojnë shpjegimin e parehatisë sociale ndaj kësaj për shkak se çështjet sociale fryhen aty ku nuk duan të shihet e vërteta.
Më 9 nëntor e gjithë Europa kujtoi 25 vjetorin e rënies së Murit të Berlinit. Në atë kohë, Europa shkonte drejt fundit të Luftës së Ftohtë, por sot me krizën e Ukrainës duket se po përsëritet një proces largimi mes Rusisë dhe Perëndimit. Vendet e Lindjes, mbi të gjitha vendet baltike dhe Polonia, i druhen shumë aktivizmit të presidentit rus Putin. Ju besoni se mund të përfaqësojë një kërcenim për paqen botërore?
Po, është e mundur. Por varet nga strategjia e përgjigjes, sesi do të përgjigjet Perëndimi.
Çfarë ideje keni krijuar mbi Putinin?
Për fat të keq, populli rus toleron lider të tillë, sepse zgjojnë iluzione. Duhet të kërkojmë ta kuptojmë Rusinë: ka qenë një vend i madh dhe do të kthejë atë prestigj të së kaluarës. Përse vallë Rusia do të rifitojë prestigjin e saj të lashtë? A është kaq i çmuar? Çfarë sensi do të kishte për një vend tre herë më të madh se Europa të rikthehet në prestigjin e së kaluarës? Është një fatkeqësi gjeografike. Njerëzimi duhet të gjejë një mënyrë për ta evituar. Është një sublimim për një vend që është 300 herë më i madh se një vend tjetër.
Disa muaj më parë, presidenti rus Putin ka krahasuar zgjedhjen e Krimesë për aderimin në Federatën rusë me çështjen që solli pavarësinë e Kosovës. Sipas jush a është e mundur të hiqet një paralele mes dy çështjeve?
Nuk besoj. Nuk mund të bëhet paralelizëm, Kosova është një rast shumë i qartë. Është një popull, vazhdimësi i një populli tjetër dhe i së njëjtës histori. Nuk mendoj se Krimea është vazhdimësi e Rusisë, është një rast shumë i ndryshëm.
Mendoni se një ditë, Kosova do të bashkohet me Shqipërinë?
Nuk përjashtohet, por kjo nuk është në programin e Shqipërisë. Nuk kemi ngritur çështje të tilla. Hyrja e Ballkanit në Europë është shumë e rëndësishme. Shqipëria dhe Kosova apo bashkim i i dy shteteve duke hyrë në familjen e madhe të Kombeve, do të gjejnë në mënyrë të natyrshme zgjidhjen më të mirë.
Sinqerisht nuk mund të parashikoj se ç ‘zgjidhje do të gjendet, por duke qenë Kosova e ngjitur me Shqipërinë, duke pasur të njëjtën histori , të njëjtën gjuhë dhe një moral të përbashkët historik, nuk ka zgjidhje tjetër. Por kjo do të ndodhë kur nuk do të jetë kaq e rëndësishme.
Në qershor, Shqipëria u bë zyrtarisht një shtet kandidat për të hyrën BE. Ju shpesh keni theksuar në të kaluarën rëndësinë e këtij kalimi dhe keni tregu mbi rezistencat e brendshme mbi rrugën e Shqipërisë drejt Europës. A janë akoma këto rezistenca?
Për fat të keq, po. Janë, por janë të izoluara, të kufizuara, janë jashtë kohe, pa logjikë, pa asnjë arsye.
Në librin Mbi Krimet në Ballkan mund të lexohet edhe një këmbim epistolar mes jush dhe një prej personazheve të historisë së vonë botërore. Shumë prekëse letra e dërguar prej jush Papa Gjon Palit II, i shpallur pak muaj më parë shenjtor. Çfarë kujtimi keni për Karol Vojtilën?
Papa Vojtila ishte shumë pranë Shqipërisë dhe të gjithë Ballkanit për dy arsye: së pari sepse kishte një aspiratë europiane në Ballkan, në një univers ku aspirata europiane ishte parë si armike. Përtej kësaj, sillte në të njëjtën kohë një disidencë të brendshme ndaj komunizmit. Ai i kuptonte shumë mirë vendet ish-komuniste, dhe kjo për kohën kishte rëndësi të madhe. Papa Vojtila është i ngulitur thellë në kujtesën tonë.
Papa Françesku e bëri më 21 shtator udhëtimin e tij të parë në Europë, pikërisht në Shqipëri dhe e tregoi vendin tuaj si shembull i bashkëjetesës paqësore mes besimeve fetare. Ku bazohet harmonia fetare në Shqipëri?
Kjo është një harmoni e vërtetë dhe konkrete, jo një metaforë. Nuk është një vizion romantik, por një realitet. Shqiptarët para se të martohen, nuk pyesin mbi besimin fetar të bashkëshorti, por e kërkojnë vetëm pas martese. As nuk interesohen për besimin fetar të Presidentit të Republikës apo të Kryeministrit. Në këto fakte unë gjej konkretësinë e harmonisë.
Madje edhe në SHBA, besimi fetar i kandidatëve për president ka njëfarë rëndësie në terma elektoralë…
Kjo është e vërtetë. Për shembull në vitet ’30, kur ekzistonte një rivalitet i fortë politik mes monarkistëve dhe republikanëve, asnjë nuk theksonte se kundërshtari i Mbretit ishte një peshkop. Por kjo nuk kishte asnjë rendësi.
Fan Noli ishte peshkopi i Shqipërisë, ishte rivali i Mbretit, por askush nuk i kërkonte çfarë feje kishte. Jam interesuar gjithnjë për Fan Nolin, sepse ai bënte pjesë në familjen e madhe të shkrimtarëve.
Megjithatë detyra e tij peshkopiale nuk ishte as forca as dobësia e tij. Fan Noli nuk ka manovruar kurrë mbi besimin fetar si një instrument për të fituar apo humbur betejat e tij politike.
La Republica/MAPO/
koke e madhe