Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/
Konteksti kushtetues dhe rëndësia e funksionimit institucional
Në çdo sistem demokratik modern, funksionimi i pandërprerë i institucioneve kushtetuese është gur themeli për stabilitetin politik, juridik dhe shoqëror. Republika e Kosovës, e shpallur si shtet sovran dhe demokratik, mbështetet në parimet e ndarjes së pushteteve, sundimit të ligjit dhe demokracisë parlamentare, të sanksionuara në nenin 7 të Kushtetutës.
Kuvendi i Republikës së Kosovës, si organi më i lartë përfaqësues i sovranitetit popullor (neni 63), ushtron funksione legjislative, kontrolluese dhe përfaqësuese të pazëvendësueshme. Funksionimi i tij i rregullt është kusht për stabilitetin institucional dhe për legjitimitetin demokratik të shtetit.
Moskonstituimi i Kuvendit pas zgjedhjeve përbën një devijim të rëndë nga rendi kushtetues, duke krijuar vakum institucional dhe duke cenuar ekuilibrin ndërmjet pushteteve. Në rrethanat aktuale, ky bllokim ka gjeneruar një krizë funksionale të thellë që ndikon negativisht në pushtetin ekzekutiv, gjyqësor dhe në perceptimin ndërkombëtar të Kosovës.
Ky punim synon të ofrojë një analizë të detajuar juridiko–kushtetuese dhe krahasimore, si dhe rekomandime konkrete për daljen nga kjo situatë, duke respektuar standardet më të larta të së drejtës kushtetuese dhe praktikat ndërkombëtare.
Analiza juridiko–kushtetuese e gjendjes aktuale
Moskonstituimi i Kuvendit dhe shkeljet kushtetuese
Neni 67 i Kushtetutës së Kosovës obligon që Kuvendi të konstituohet brenda 30 ditëve nga certifikimi i rezultateve zgjedhore. Moszgjedhja e Kryetarit dhe Kryesisë brenda këtij afati përbën shkelje të qartë kushtetuese dhe krijon një vakum institucional që rrezikon parimin e ndarjes së pushteteve (neni 4).
Në vendimin KO 26/21, Gjykata Kushtetuese ka theksuar detyrimin për respektimin strikt të afateve kushtetuese, duke paralajmëruar se vakumet institucionale minojnë legjitimitetin e shtetit dhe stabilitetin demokratik.
Pasojat në pushtetet e tjera
-Ekzekutivi – Mungesa e kontrollit parlamentar cenon legjitimitetin politik dhe juridik të Qeverisë.
-Gjyqësori – Pamundësia për miratimin e ligjeve dhe buxhetit ndikon negativisht në funksionimin e sistemit gjyqësor dhe në zbatimin e sundimit të ligjit.
-Presidentja – Kufizimi në ushtrimin e rolit kushtetues si garantuese e funksionimit të institucioneve.
Pasojat ndërkombëtare
Kriza aktuale perceptohet nga partnerët ndërkombëtarë si shenjë e mungesës së stabilitetit institucional. Serbia e instrumentalizon këtë situatë për të penguar procesin e njohjeve dhe për të bllokuar integrimin euroatlantik të Kosovës.
Krahasime ndërkombëtare
Në demokracitë parlamentare të konsoliduara, moskonstituimi i parlamentit trajtohet me dispozita vetë-ekzekutuese për të shmangur bllokime të gjata:
-Gjermania – Kushtetuta përcakton afate të detyrueshme për konstituimin e Bundestagut dhe parashikon shpërndarjen e tij automatike në rast bllokimi.
-Italia – Presidenti ka kompetencën për shpërndarjen e Parlamentit dhe thirrjen e zgjedhjeve të reja kur ai nuk funksionon.
-Belgjika dhe Kanadaja – Zbatojnë mekanizma kushtetues dhe ligjorë për të shmangur krizat parlamentare dhe për të garantuar vijueshmërinë institucionale.
Këto modele përfaqësojnë standarde të larta të funksionimit demokratik dhe mund të shërbejnë si referencë për Kosovën.
Standardet e Komisionit të Venecias dhe jurisprudenca
Komisioni i Venecias thekson rëndësinë e respektimit të afateve kushtetuese dhe të mekanizmave të qartë për funksionimin e pandërprerë të parlamentit.
Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut ka vendosur se bllokimet institucionale që pengojnë ushtrimin e sovranitetit popullor përbëjnë shkelje të parimeve të demokracisë përfaqësuese.
Implikimet politike, juridike dhe diplomatike
Kriza aktuale:
-Cenon legjitimitetin e institucioneve.
-Krijon pasiguri politike dhe juridike.
-Dëmton imazhin ndërkombëtar të Kosovës.
-Rrezikon proceset integruese në BE dhe NATO.
Rekomandime për dalje nga kriza
Vendim vetë-ekzekutues i Gjykatës Kushtetuese – Përcaktim i afatit për konstituimin e Kuvendit dhe pasojë automatike shpërndarjeje në rast mosrespektimi.
Zgjedhje të parakohshme – Organizim brenda 45–60 ditësh me monitorim ndërkombëtar.
Marrëveshje politike gjithëpërfshirëse – Për garantimin e stabilitetit institucional, me garanci ndërkombëtare.
Ndërmjetësim ndërkombëtar – Për zbatimin e marrëveshjeve dhe shmangien e krizave të ngjashme në të ardhmen.
Reforma kushtetuese dhe ligjore – Futja e mekanizmave vetë-ekzekutues dhe dispozitave të qarta për parandalimin e bllokimeve.
Republika e Kosovës po kalon një nga momentet më sfiduese të funksionimit të saj institucional. Moskonstituimi i Kuvendit nuk është vetëm çështje procedurale, por një problem themelor i rendit kushtetues që kërkon veprim të vendosur, reformë të thellë dhe bashkëpunim të sinqertë ndërmjet forcave politike dhe partnerëve ndërkombëtarë.
Vetëm në këtë mënyrë Kosova mund të ruajë besueshmërinë e saj si një demokraci funksionale dhe të përforcojë pozitat e saj në arenën ndërkombëtare.