Atentati ndaj Gurakuqit u bë preludi i një kapitulli ku dhuna shtetërore dhe frika politike u institucionalizuan. Vrasja e tij, e ndjekur më pas nga eliminimi i figurave të tjera si Bajram Curri dhe Hasan Prishtina, shënoi një cikël të zi që i dha kombit më shumë plagë sesa shpresë. Letra e Stamollës dërguar Zogut, që shndërroi atmosferën e gjykimit nga dënimi maksimal në një akt të justifikuar politik, ishte momenti kur dhuna u amnistua dhe u shndërrua në mjet legjitim për mbajtjen e pushtetit.
Nga Skender ASANI
Në shënimin e njëqindtë të përvjetorit të rënies së Luigj Gurakuqit, kujtesa jonë kolektive rikthehet te një faqe e errët e historisë kombëtare, kur dhuna politike dhe intrigat e pushtetit morën mbi vete jetën e një prej figurave më emblematike të Rilindjes dhe shtetformimit shqiptar. Atentati i 2 marsit 1925 në Bari nuk ishte thjesht eliminimi i një individi, por një goditje ndaj idealit, një përpjekje për të asgjësuar vizionin e një Shqipërie të lirë, demokratike dhe të orientuar drejt Evropës. Ky akt, i mbuluar për dekada me mjegullën e misterit dhe fshehjes, zbulohet sot përmes dokumenteve arkivore, pasaportave, telegramëve të koduar dhe dëshmive të diplomacisë së kohës si një shembull i qartë se si pushteti i paqëndrueshëm e përdori dhunën për të ruajtur veten, duke e lënë kombin peng të frikës dhe intrigave.
Pas rikthimit të Ahmet Zogut në pushtet, me mbështetjen e strukturave të jashtme dhe ndërhyrjeve rajonale, u ndërtua një logjikë politike ku çdo mendim ndryshe shihej si kërcënim. Në këtë kontekst, figura e Gurakuqit, intelektual, vizionar dhe përfaqësues i vlerave të Rilindjes, përfaqësonte atë që pushteti donte të shuhej: idealin e lirisë dhe pluralizmit. Në krahun tjetër, Baltjon Stamolla, i pajisur me pasaportë speciale dhe i shndërruar në instrument të errët të intrigave politike, simbolizon politikën e dhunës së planifikuar dhe eliminimin e kundërshtarit si strategji pushteti. Dokumentet që sot ruhen në arkivat italiane dhe kroate nuk janë thjesht dëshmi administrative, por rrëfim i një kohe kur shtetet përreth monitoronin, dirigjonin dhe shpesh nxisnin tensionet brenda emigracionit shqiptar, duke e mbajtur Shqipërinë në orbitën e varësive dhe paqëndrueshmërisë.
Atentati ndaj Gurakuqit u bë preludi i një kapitulli ku dhuna shtetërore dhe frika politike u institucionalizuan. Vrasja e tij, e ndjekur më pas nga eliminimi i figurave të tjera si Bajram Curri dhe Hasan Prishtina, shënoi një cikël të zi që i dha kombit më shumë plagë sesa shpresë. Letra e Stamollës dërguar Zogut, që shndërroi atmosferën e gjykimit nga dënimi maksimal në një akt të justifikuar politik, ishte momenti kur dhuna u amnistua dhe u shndërrua në mjet legjitim për mbajtjen e pushtetit. Ky ishte gjithashtu momenti i kthesës së politikës së jashtme shqiptare, nga një kurs i ftohtë ndaj Italisë, drejt një afrimi të shpejtë që përfundoi në marrëveshjen e miqësisë dhe varësinë e hapur nga Roma.
Ky zhvillim tronditi diasporën patriotike, e cila e pa veten të pambrojtur në Itali dhe rajon, duke u detyruar të zhvendoset në qendra të tjera si Kroacia, Austria dhe Selaniku. Megjithatë, edhe atje, rrjetet e fshehta të pushtetit nuk reshtën së ndjekuri, duke përdorur metoda të infiltrimit dhe eliminimit të fshehtë. Telegramet e koduara të Ministrisë së Brendshme të Mbretërisë SKS, raportet e policisë së Zagrebit dhe dokumentet e Lubjanës tregojnë qartë se Stamolla, me itinerarin e tij të mbuluar me shënime dhe vulat e kalimeve kufitare, ishte një hallkë e këtij mekanizmi rajonal, ku siguria, politika dhe diplomacia bashkëvepronin në mënyrë të padukshme por të pamëshirshme.
Në këtë kontekst, kontrasti është i dhimbshëm dhe i qartë: Gurakuqi, aristokrat shpirtëror dhe evropian në mendim, shfaqej si simbol i idealit dhe ndërtimit kombëtar, ndërsa Stamolla mishëronte intrigën, dhunën dhe politikën e frikës. Ky dualitet, ndërmjet dritës së mendimit dhe hijes së dhunës, pasqyron realitetin e Shqipërisë së viteve ’20, e cila mbeti peng i boshllëqeve institucionale dhe paaftësisë për të ndërtuar mekanizma demokratikë si fqinjët tanë ballkanikë.
Por kjo histori nuk është thjesht kronikë e një atentati. Ajo është testament për brezat. Ajo na thërret që pushteti kurrë të mos përdoret për hakmarrje, që mendimi ndryshe të mos shihet si rrezik, por si pasuri që forcon pluralizmin dhe lirinë. Ajo na paralajmëron se boshllëku institucional është terren për intrigë, ndërhyrje dhe shkatërrim. Kujtesa e Gurakuqit nuk është barrë, por frymëzim: ajo na mëson se gara për pushtet nuk duhet të shndërrohet në betejë për eliminim, por në garë për forcimin e institucioneve dhe konsolidimin e shtetit.
Sot, konferenca shkencore kushtuar 100-vjetorit të vrasjes së Luigj Gurakuqit në Ditët e Dom Mikelit në Stubëll nuk është thjesht një përkujtim, por një apel i fuqishëm për të ndërtuar një kulturë politike të mençurisë, drejtësisë dhe përkushtimit ndaj së mirës së përbashkët. Është thirrje që brezat e rinj të mos bien pre e frikës dhe intrigës, por të udhëheqin me guxim dhe përgjegjësi, duke e shndërruar pushtetin në shërbim të lirisë dhe demokracisë. Sepse kush nuk mëson nga e shkuara, është i destinuar ta përsërisë; por ata që guxojnë të mësojnë, të refuzojnë dhunën dhe të kultivojnë pluralizmin, krijojnë themelet e një të ardhmeje të qëndrueshme, të respektuar dhe të denjë për sakrificat që kanë ndërtuar historinë tonë. Kjo është trashëgimia e Luigj Gurakuqit: jo vetëm një kujtim i dhimbshëm i një atentati, por një thirrje e gjallë që pushteti të jetë në shërbim të kombit, e jo mbi kombin.
Stubëll, 20 shtator 2025
(Pjesë nga fjala e mbajtur në Akademinë shkencore: “Luigj Gurakuqi, shtetar dhe letrar – në 100 vjetorin e vrasjes” mbajtur në Stubëll)