Arben Iliazi/
Më 10 dhjetor 1936 mbylli sytë Luigji Pirandelo, një nga shkrimtarët më të mëdhenj italianë, poet dhe, padyshim, një prej emrave më të mëdhenj të dramaturgjisë moderne të shekullit njëzet, duke krijuar vepra që pasqyruan fuqishëm natyrën tragjikomike të ekzistencës njerëzore. Pirandelo krijoi një frymë të re letrare-dramatike, duke u marrë me tema të cilat ishin të ndërlidhura me psikologjinë, ndërsa personazhet e tij janë me ngarkesa që kanë të bëjnë edhe me identitetin si dhe me prejardhjen e tyre.
Në veprat e këtij autori fati njerëzor del se është i bazuar mbi iluzionet, lojërat, maskat, shkatërrimi i të cilave do të sillte një lloj fataliteti për njerëzit. Pirandelo tregon se si arti apo iluzioni përzihen me realitetin dhe se si njerëzit i shohin gjërat në një mënyrë krejt ndryshe – fjalët nuk janë të besueshme dhe realiteti është në të njëjtën kohë i vërtetë dhe i rremë. Çdo njeri kërkon që të përfitojë me çdo lloj forme dhe e shtuquajtura xhentilesë në jetë nuk është gjë tjetër veçse një maskë boshe që mbulon këta demonë të urrejtjes dhe xhelozisë.
Pirandelo demonstroi me vepra se sa e kotë dhe boshe është jeta njerëzore dhe ajo që në lojën e ndërgjegjes është ftesë për vdekje, shndërrohet në një rregull jete, që përfshin rebelimin, lirinë dhe pasionin.
Sipas Pirandelos, jeta është skenë ku veprojmë jashtë dramës me veten tonë si njerëz të zakonshëm, apo me veten tonë si heronj. Procesi i “zbulimit të së kundërtës” kryhet nëpërmjet situatave komike, farsës ose ngjarjeve të çuditshme. Veprat e tij dëshmojnë për fuqinë tragjike të rrethanave mbi njerëzit, për pamundësinë e mirëkuptimit reciprok, për ndjenjën e tmerrshme të tjetërsimit.
Farsat tragjike të Pirandelos janë parë shpesh si pararendëse të Teatrit Absurd, duke ndikuar mjaft te autorë të njohur si: Zhan Anui, Zhan Pol Sartri, Eugen Jonesko, Albert Kamy, Samuel Beketi e të tjerë.
Ai ka merita të mëdha për “ringjalljen” edhe për “ringritjen” e dramaturgjisë në Itali. Dramaturgu anglez Ronald Harvud, në librin “Historia e teatrit” (E tërë bota është skenë), shkruan se Pirandelo ka mundur të jetë më shumë konvencional për nga qëllimet formale sesa, bie fjala, Arto, por ia doli fuqishëm të ishte po aq radikal.
Dramën e parë “Epilogu” e shkroi në vitin 1898. Suksesin e parë në krijimtarinë dramatike e ka arritur me një dramë të shkruar në vitin 1916 dhe 1917, kur publikoi dy dramat: “Lisora” si dhe “Keni të drejtë”. Në vitin 1921 shkroi dramën “Gjashtë personazhe kërkojnë autorin”, e cila e bën të njohur autorin e saj edhe jashtë kufijve të Italisë. Drama “Secili me mënyrën e vet” doli nga shtypi më 1924 dhe më 1930 edhe pjesa e tretë e saj “Sonte improvizojmë”. Dramat “Henriku IV”, “T’i veshësh lakuriqët”, “Njeriu me lule në gojë”, “Jeta që të dhashë”, u shkruan ndërmjet viteve 1918 dhe 1935 dhe u përmblodhën në një libër të përbashkët me titullin “Maskat lakuriqe”.
Për shkak të qëndrimeve profashiste, në vitin 1924, Pirandelo emërohet drejtor artistik i Teatro d’Arte të Romës.
Në vitin 1934, dy vjet para se të vdiste, Luigji Pirandelos i jepet Çmimi Nobël për Letërsi. Në arsyetimin e Komitetit për Ndarjen e Çmimit Nobël specifikohet talenti i dramaturgut të njohur, ndikimi i të cilit u tregua i thellë dhe jetëgjatë. “Mendoj se jeta është një çmenduri e pikëlluar”, shprehej Pirandelo, teksa komentonte fitimin e këtij çmimi prestigjioz.
Pirandelo ishte dhe mbetet një gjeni i artit i cili, përmes dhimbjes dhe filozofisë, la një trashëgimi të pavdekshme.
***
Luigji Pirandelo kish lindur më 28 qershor 1867, në fshatin Kaos të Agrixhentos, një qytezë në Rajonin e Sicilisë jugore, që i përket katundeve arbëreshe, të themeluar nga emigantët shqiptarë që erdhën në Sicili.
Siç dëshmohet nga historiani nga Palermo, Rocco Pirri (1577 – 1651), shumë familje të provincës së Agrixhentos mund të kenë ardhur nga territoret arvanite të Greqisë, nga Peloponezi, në vitet 1448. Në vitin 1521 arriti një valë tjetër popullsie shqipfolëse, nga ishulli i Peleponezit, Andria.
Pirandelo ishte mik i ngushtë i Zef Skiroit, poet, gjuhëtar, folklorist dhe publicist i shquar arbëresh. Miqësia e tyre daton nga viti 1882, kur Pirandelo u transferua bashkë me familjen në Palermo. Studiuesi i letërsisë arbëreshe, profesor Matteo Mandalà, thotë se Pirandelo mbajti një letërkëmbim të rregullt me Skiroin.
(Shih Peppino mio: lettere di Luigi Pirandello a Giuseppe Schirò (1886-1890), a cura di Antonino Perniciaro, Filomena Capobianco, Cristina Iacono, con un saggio introduttivo di Matteo Mandalà, Biblioteca museo Pirandello di Agrigento, 2002), pas një botimi të pjesshëm dhe të cungët të vitit 1994 (Luigi Pirandello, Amicizia mia. Lettere inedite al poeta Giuseppe Schirò (1886-1887), a cura di A. Armati, A. Barbina, Istituto di studi pirandelliani. Quaderni 9, Bulzoni, Roma, 1994).
Sipas studiuesit Matteo Mandala, interes paraqet gjithashtu edhe një çështje që ka intriguar gjithmonë studiuesit e Pirandelos.
E kemi fjalën për njohjen e shqipes nga ana e shkrimtarit të madh, i cili pati përkthyer italisht poezinë “Jashta Jetës” të mikut Zef Skiroi (shih Arbri i ri, viti I, nr. III, Palermo, 1887, f. 11-12c). Luigji u mor me shqipen, siç del nga shënimet autografe në fletoren e njohur me titullin “Provenzale” që përmban studime të filologjisë romane, shkruar në Bon mes viteve 1889-1891. (shih Luigi Pirandello, Provenzale. Bonn a/Rh. 1889-91. Manoscritto, Regione Siciliana Ass. BB.CC.AA. e P.I., Biblioteca-Museo “Luigi Pirandello” di Agrigento, Siracusa, 2002, f. 191). A i përkiste Pirandelo komunitetit të arbëreshëve të Italisë? Ai vetë nuk është se e ka pohuar gjëkundi. Është detyra e studiuesve ta vërtetojnë këtë. Nuk duhet nxituar për të arritur përfundime.