Me rastin e festave, eksluzivisht për gazetën “Dielli”
Nga Hektor Çiftja, Universiteti “A.Xhuvani”, Elbasan
Një shtatore e harruar që ringjallet
Në panteonin e heronjve shqiptarë, disa figura kanë qëndruar në hije, si shtatore të mbuluara nga pluhuri, që presin një ag të ri për të zbuluar formën e tyre të vërtetë. Lef Nosi (1877–1946) është një nga këto figura. Për dekada me radhë, emri i tij qe thuajse fshirë nga historitë zyrtare, i fshehur në errësirën e shekullit të trazuar shqiptar. E megjithatë, koha di të lustrojë mermerin e vërtetë. Teksa Shqipëria kremton mbi një shekull pavarësi, trashëgimia e Nosit shkëlqen më bukur e më krenare se kurrë, e rilindur për t’u admiruar nga një brez i ri. Historia e tij na kujton se vlerat e atyre që punojnë pa u lodhur për kombin e tyre janë, pa dyshim, të pavdekshme. Lavdia që vjen me vonesë, pas një heshtjeje të gjatë, shpesh del të jetë më e sigurt dhe më fisnikja nga të gjitha.
Sot, kontributet e Lef Nosit po dalin sërish në dritë. Më shumë se patriot a intelektual, ai ishte një arkitekt vizionar i shtetit shqiptar dhe një aktivist shoqëror i palodhur. Ai nuk kërkoi kurrë shpërblim personal për shërbimin e vet; përkundrazi, ia kushtoi gjeninë e tij një kauze të madhe: lindjes dhe mbijetesës së një Shqipërie të lirë. Duke e sjellë sot historinë e tij, ne soditim një pamje prekëse — si një kryevepër e humbur që nxirret më në fund nga hijet. Shembulli i Nosit na flet drejtpërdrejt, sidomos të rinjve shqiptarë nëpër botë, duke na shtyrë të kuptojmë se të shërbesh një kauzë të madhe me përulësi është forma më e lartë e atdhetarisë.
Një gjeni i të shërbyerit ndaj kombit
Si e masim përmasën e gjeniut? Jo të gjithë gjenitë lënë pas romane epike apo monumente me emrin e tyre. Disa, si Lef Nosi, janë gjenitë e shërbimit, arkitektë të heshtur të përparimit, vepra e të cilëve është endur në indin e kombit. Të kujtosh një njeri të tillë është një detyrë e delikate: të ndash atë që shkroi nga mënyra si jetoi do të thotë ta shtrembërosh karakterin e tij. Gjenia e tij e vërtetë nuk qëndron te vetëlavdërimi, por te përkushtimi pa interes. Historia e Shqipërisë nuk do të ishte ajo që është pa këtë lloj heroi të pashpërblyer.
Lef Nosi ishte vërtet një nga etërit themelues i shtetit shqiptar, por një themelues ndryshe, i atij lloji që rrëfimet e zakonshme shpesh e lënë në hije. Ai nuk kërkoi dritat e skenës në ballë të ngjarjeve të mëdha, por qe gjithnjë aty, duke i bërë të mundura ato ngjarje prapa kuintave. Mendimi humanist perëndimor do ta quante një “gjeni riprodhues”: një njeri, gjenialiteti i të cilit shfaqej në ushqimin dhe ndërtimin e ideve të të tjerëve, duke mundësuar rilindjen e një kombi të tërë. Që ta çmojmë si duhet Nosin, duhet të kthejmë vështrimin nga parada e figurave gjigante dhe të njohim fuqinë e “gjenive të heshtur” të historisë, atyre që dalin përpara kudo e kurdo që kërkohet, ndërtuesve pa pretendime. Lef Nosi e mishëroi këtë lloj heroizmi dhe, nëpërmjet tij, na sfidon të rishohim se ç’do të thotë madhështia e vërtetë.
Rolet e shumta të një heroi të pashpërblyer
Nëse ndonjëherë një njeri i vetëm ka marrë përsipër shumë rrole në shërbim të vendit, ai ishte Lef Nosi. Herë pas here, ai vinte në dispozicion talentet e veta për të mbushur çdo boshllëk atje ku Shqipëria kishte më shumë nevojë, duke provuar se atdhetaria do të thotë punë, jo lavdi. Kontributet e tij formojnë një listë frymëmarrëse:
Arsimtar dhe shtetndërtues: Që i ri, Nosi ndihmoi në hedhjen e themeleve të arsimit shqiptar. Ai ishte organizator kyç i Kongresit të Elbasanit (1909), që themeloi Shkollën Normale të Elbasanit, shkollën e parë kombëtare të mësuesve. Edhe vetë dha mësim në kurset e mbrëmjes në Normalen e sapohapur, duke ushqyer brezin e ri me gjuhën dhe historinë e vet. Kështu, ai i dha një populli të copëtuar dhuratën e dijes dhe të unitetit.
Modernizues i komunikimeve: Kur Shqipëria shpalli pavarësinë më 1912 dhe duhej të vihej në funksion si shtet, Nosi pranoi të shërbente si Ministër i Postë-Telegrafëve. Në atë rol, ai lidhte shqiptarët përmes një rrjeti kombëtar komunikimesh. Nën drejtimin e tij, Shqipëria lëshoi pullat e para postare, mbi pulla osmane të mbishkruara me shqiponjën dykrenare, që një shtet sapolindur të mund t’i dërgonte fjalën botës se ishte i pavarur. Një popull i izoluar më parë mund të fliste, më në fund, me një zë.
Përkujdesës i ekonomisë: Pas Luftës së Parë Botërore, Shqipëria rrezikonte urinë dhe shembjen ekonomike. Nosi u hodh sërish në vijën e parë, si Ministër i Ushqimit dhe Ekonomisë Kombëtare në qeverinë e përkohshme të 1919-s. Ishte një detyrë e mundimshme, herkuliane. Ai punoi pareshtur për të siguruar drithë e furnizime, dhe u përpoq të vinte në rregull financat e shtetit të ri. Falë edhe përpjekjeve të tij, Shqipëria e kaloi njërën nga periudhat më të brishta pa u shkrirë në kaos.
Gardian i historisë dhe kulturës: Në një kohë kur Shqipëria pothuajse nuk kishte institucione për ruajtjen e së kaluarës, Nosi mori përsipër të bëhej arkivist dhe antikuar. Ai mblodhi me durim mijëra dokumente historike, libra të rrallë, këngë popullore, legjenda e madje edhe artefakte antikiteti. Në vitet 1920, botoi “Dokumenta Historike”, fletoret e para të historisë sonë të shkruara nga dora shqiptare, ku përfshiu edhe tekstin origjinal të Aktit të Pavarësisë 1912. Ai ruajti kujtesën e kombit kur vetë kujtesa rrezikonte të zbehej. Në thelb, ai ndërtoi arkivat e Shqipërisë para se të ekzistonin zyrtarisht, që brezat të dinin kush janë dhe nga vijnë.
Gazetar dhe botues: Duke njohur fuqinë e penës, Nosi themeloi në 1910 gazetën “Tomorri”, të pagëzuar me emrin e malit të shenjtë Tomorr, për t’i dhënë zë aspiratave të popullit. Ai dhe bashkëpunëtorët e tij mbrojtën gjuhën shqipe dhe unitetin kombëtar në shtyp. Më vonë, mblodhi e botoi vëllime me folklor dhe fjalë të urta, duke ndriçuar shpirtin e kulturës shqiptare. Jo rrallë, ai përkthente e përmblidhte lajmet botërore për lexuesin vendas, duke lidhur Shqipërinë me opinionin ndërkombëtar. Në një epokë kur, siç thumbonte Faik Konica, shumë jepnin mend pa bërë punë, Nosi ngrihej e punonte, krijonte botime që informonin, edukonin dhe frymëzonin.
Studiues i përulur: Megjithë prodhimtarinë e tij si mbledhës e shkrues, emri i Nosit rrallë dilte me gërma të mëdha. Ai nënshkruante thjesht si mbledhës ose përgatitës, duke lënë që të shkëlqejë përmbajtja, jo egoja. Fokus i tij mbeti kauza, përparimi i dijes dhe atdhetarisë, jo fama personale. Kjo përulësi shkencore ishte e vetëdijshme: ai donte që shqiptarët të mbanin mend idetë dhe faktet, jo domosdo njeriun që i mblodhi.
Diplomat i Shqipërisë: Pas Luftës së Parë Botërore, kur vetë mbijetesa e shtetit varej në fije, Nosi iu bashkua një delegacioni të vogël në Konferencën e Paqes në Paris (1919). Edhe pse të paftuar nga Fuqitë e Mëdha, ai dhe kolegët, krah për krah me figura si Imzot Fan Noli dhe Luigj Bumçi, lobuan me këmbëngulje që bota të njihte pavarësinë dhe tërësinë territoriale të Shqipërisë. Pa një trupë të mirëfilltë diplomatike, ai u bë diplomati. Thuhej se Nosi, veterani i pavarësisë së Vlorës, u shndërrua në “krye-propoganduesin e Shqipërisë së Pavarur” në arenën ndërkombëtare, duke mbrojtur çështjen kombëtare me pasion dhe arsye.
Rikthyes i shteshmërisë dhe institucionalizimit: Në shtrëngatën e Luftës II Botërore, kur Shqipëria ishte e pushtuar dhe e ardhmja e saj e paqartë, Nosi iu përgjigj thirrjes sërish. Në 1943, pas kapitullimit të Italisë Fashiste, ai u bashkua me një komitet nacionalist që ri-pohoi pavarësinë e Shqipërisë. Duke shërbyer për pak kohë si Kryeministër në një regjim të përkohshëm, ai nënshkroi dekrete që e shkëputën Shqipërinë nga kontrolli i huaj, duke mbrojtur de facto sovranitetin e insititucioneve në mes të kaosit. Ish sikur historia të kthehej në vitin 1912, dhe Nosi ishte aty sërish që Shqipëria të mos zhdukej. Edhe pse ai konfigurim lufte qe jetëshkurtër, ai ruajti idenë juridike dhe morale të Shqipërisë së lirë deri sa furtuna të qetësohej.
Kjo listë e jashtëzakonshme vetëm sa nis të përshkruajë ndikimin e Lef Nosit. Ai shfaqej kudo ku nevoja ishte më e madhe — si një ndërtues i vetëm institucionesh që mbushte boshllëqet e lëna nga pesë shekuj sundim i huaj. Fliste shumë gjuhë (shqip, turqisht, greqisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht), por gjuha që zotëronte më mirë ishte gjuha e shërbimit. Në vend që të shkruante vëllime të trasha për të bërë emër, ai shkruante fatin e kombit me veprat e veta. Në një moshë kur heronjtë shpesh mbanin uniforma ushtarake ose tituj mbretërorë, Lef Nosi mbante rrobat e thjeshta të mësuesit, nëpunësit, bibliotekarit — dhe nëpërmjet këtyre roleve të përulura, u bë një nga mirëbërësit më të mëdhenj që ka njohur Shqipëria.
Martirizimi për kombin
Për patriotët e Rilindjes Kombëtare, Shqiptaria ishte më shumë se një synim politik; ajo ishte thuajse një thirrje e shenjtë, një lloj “feje” laike e identitetit dhe lirisë kombëtare. Dhe, si çdo fe, pati martirët e vet. Jeta e shërbimit e Lef Nosit, fatkeqësisht, mori një fund martiri. Në moshën 69-vjeçare, pas një jete të dhënies, ai pagoi çmimin suprem nga duart e një regjimi të ri që nuk arriti të kuptonte pastërtinë e qëllimeve të tij.
Ish viti 1945. Lufta e Dytë Botërore sapo kishte mbaruar, dhe në Shqipëri erdhi në pushtet një qeveri komuniste, e cila mbështetej nga Jugosllavia. Nosi, po ai njeri që më 1912 kishte bërë kaq shumë për të penguar copëtimin e Shqipërisë nga fqinjët, u shpall tani “armik” nga një regjim që u shërbente po atyre fqinjëve. “Faji” i tij i vetëm ishte se mbeti besnik ndaj idealeve që kishte pasur gjithnjë: që Shqipëria duhej të mbetej e pavarur dhe e lidhur me botën e lirë, jo të binte sërish nën zgjedhë të huaj. Me një ironi të hidhur, heroi që kishte ruajtur flamurin dhe sovranitetin shqiptar u ekzekutua për “tradhti”, kur në të vërtetë ishte “fajtor” veç për atdhetari të palëkundur.
Në një ditë shkurti 1946, Lef Nosi u çua para skuadrës së pushkatimit, krah dy drejtuesve të tjerë të komitetit nacionalist të kohës së luftës. Autoritetet komuniste e dënuan për bashkëpunim me pushtuesit, por në mbrojtjen e tij Nosi argumentoi se gjithçka që kishte bërë ishte për të mbrojtur interesat e Shqipërisë në një kohë të rrezikshme. Dëshmitë e kohës tregojnë se ai e përballoi fundin me dinjitet. Në atë çast, Nosi iu bashkua radhëve të martirëve të Shqipërisë, atyre që u sakrifikuan, siç kishte bërë ai përherë, për ëndrrën e një Shqipërie të plotë, të lirë dhe të vërtetë ndaj vetvetes.
Për gati gjysmë shekulli pas kësaj, emri i tij u varros, përmendej vetëm me përçmim në tekstet zyrtare. Por, si çdo e vërtetë e madhe, shtypja qe e përkohshme. Kujtesa e një kombi, në fund, vetë-përmirësohet. Pas rënies së komunizmit, shqiptarët nisën ngadalë t’i fshijnë pluhurin shtatores së Nosit dhe ta shohin sërish qartë. Njeriu që dha gjithçka, madje edhe jetën, në shërbim të flamurit, tani njihet si patriot i shkallës më të lartë: viktimë e padrejtësive të historisë, por fitimtar në gjykimin e kohës. Martirizimi i tij na mëson një mësim të dhimbshëm: besnikëria ndaj parimeve mund të kërkojë sakrificë të madhe, por ajo sakrificë nuk shkon dëm nëse kauza është e drejtë. Siç thotë e moçmja: gjaku i martirëve është fara e kombit. Gjaku i Lef Nosit ushqeu idealin e lirisë shqiptare, i cili vijon të jetojë deri sot.
Mësimi i qëndrueshëm i shërbimit pa interes ndaj kombit
Ç’mund të mësojmë ne, në shekullin XXI, sidomos ne të rinjtë shqiptarë të shpërndarë nëpër botë, nga jeta e Lef Nosit? Nuk e mësojmë nga ndonjë libër i vetëm që ai shkroi (sepse ai nuk kërkoi të kurorëzohej si autor-hero). E mësojmë nga karakteri dhe zgjedhjet e tij. E gjithë jeta e tij “flet”, si një predikim i heshtur mbi detyrën dhe përulësinë. Thelbi i atij mesazhi është i thjeshtë: forma më e lartë e atdhetarisë dhe e virtytit qytetar është t’i shërbesh komunitetit pa kërkuar lavdi apo shpërblim. Dhurata më e çmuar që mund t’i japësh vendit a njerëzve të tu është dhurata pa emër, që lind nga dashuria dhe përgjegjësia.
Trashëgimia e Lef Nosit është një mësim i lartë shërbimi pa interes. Ai tregoi se atdhetaria nuk është medalje për t’u vënë në kraharor; është dritë që e mban brenda dhe që të udhëheq veprimet përditë, në të mëdha dhe të vogla. Ai pati mundësi të pasurohej apo të vetëlavdërohej, por nuk i mori kurrë. Përkundrazi, energjinë e tij e investoi në institucione, në arsim, në kulturë, në rritjen e të tjerëve. Ai na kujton se të jesh krenar si shqiptar (ose si qytetar i çdo kombi) nuk do të thotë të mburresh me trashëgiminë, por ta përmirësosh atë përmes kontributeve të tua.
Për ju të rinj shqiptarë në diasporë, larg tokës që Nosi deshi: historia e tij është edhe historia juaj. Mos harroni se diaspora shqiptare ka qenë pjesë e pandarë e udhëtimit të Shqipërisë. Vetë Nosi udhëtoi në Boston dhe New York në 1908 për të mbledhur bashkatdhetarët tanë jashtë. Ai korespondoi pa u lodhur me komunitetet shqiptare në Amerikë, Europë e më gjerë për ta mbajtur të gjallë flakën e pavarësisë. Shkolla e parë shqipe në Amerikë, shoqëritë e para të diasporës, të gjitha lidhen me punën e brezit të Nosit. Ashtu si ata shtrinë dorën përtej oqeaneve për të ndihmuar atdheun, edhe ju sot e mbani atë përgjegjësi dhe privilegj.
Në një botë ku mund të ndiheni të ndarë mes identiteteve, shembulli i Nosit tregon se përqafimi i rrënjëve i pasuron si ju, ashtu edhe komunitetin tuaj pritës. Ai ishte njeri besimi (ortodoks i devotshëm), por vendosi kultin e Shqiptarisë mbi gjithçka, duke provuar se dashuria për trashëgiminë mund t’i bashkojë njerëzit e besimeve të ndryshme. Ai punoi krah për krah me myslimanë, katolikë dhe laikë, duke kapërcyer ndasitë për një qëllim të përbashkët. Po kështu, ju, si shqiptaro-amerikanë ose shqiptaro-europianë, mund ta nderoni trashëgiminë tuaj duke lulëzuar në shoqëri pluraliste. Dy-gjuhësia dhe dy-kulturësia juaj janë mjete që Nosi do t’i kishte patur zili, ura për të lidhur njerëz, jo mure për t’i ndarë.
Jeta e Lef Nosit na mëson edhe angazhimin qytetar në formën më të pastër. Ai nuk priti kushte të përkryera për t’u përfshirë; sa herë pa një vakum, ai hyri dhe bëri ndryshim. Ai nuk pyeti “Çfarë do të marr unë?”, por “Nëse jo unë, kush?”. Qoftë kur hapte një gazetë për të edukuar të tjerët, qoftë kur ruante një dorëshkrim të vjetër për pasardhësit, qoftë kur negocionte ndihma ushqimore për një qytet të uritur, asnjë detyrë nuk ishte nën dinjitetin e tij nëse i shërbente popullit. Mendoni sikur secili prej nesh të përvetësonte qoftë një grimcë të asaj mendësie në komunitetet tona. Angazhimi qytetar mund të thotë të organizosh kurse të gjuhës shqipe në qendrën tuaj komunitare, të vullnetarizosh në një festival kulturor, të mentorosh një më të ri, ose thjesht të informohesh dhe të ngresh zërin për çështjet shqiptare në botë. Këto veprime, të bëra pa bujë, forcojnë fijet e identitetit dhe të komunitetit. Ato e mbajnë të gjallë flakën që ndezën Nosi dhe bashkëkohësit e tij.
Në fund, historia e Lef Nosit nuk është thjesht rrëfimi i një patrioti të dikurshëm; është thirrje për të gjithë ne sot. Ajo na kujton se historia mbahet gjallë nga njerëz të zakonshëm që bëjnë gjëra të jashtëzakonshme, qetësisht. Ajo na tregon se përkatësia nuk është një gjendje pasive, por një angazhim aktiv, një angazhim për ta mbajtur më të mirën e trashëgimisë tënde dhe për t’i dhënë diçka mbrapsht shoqërisë ku jeton. Nosi i përkiste plotësisht popullit të vet, dhe, në kthim, populli i tij tashmë, më në fund, e njeh si një ndër më të mëdhenjtë.
Prandaj, merrni zemër nga udhëtimi i Lef Nosit. Le të frymëzojë secilin të gjejë “shtatoret në hije” në komunitetin tuaj, mentorët e pashquar, organizatorët e qetë, pleqtë që mbajnë kujtime të vjetra, dhe t’i nderoni, të mësoni prej tyre, ndoshta madje të bëheni njëri prej tyre. Identiteti ynë shqiptar, sidomos në diasporë, është si një pishtar që kalon nga një dorë në tjetrën. Falë heronjve si Nosi, ky pishtar nuk u shua kurrë, as në kohët më të errëta. Tani ai qëndron në duart tona. Mund ta mbajmë lart me krenari dhe ta çojmë përpara me përulësi, duke ditur se madhështia e vërtetë nuk qëndron te kërkimi i njohjes, por te meritimi i saj përmes shërbimit.
Lef Nosi dha gjithçka nga vetja dhe nuk kërkoi asgjë mbrapsht. Duke bërë kështu, u bë një pjesë e pavdekshme e gjithçkaje që ne çmojmë si shqiptarë, gjuhës, lirisë, shpirtit tonë kulturor. Qoftë kujtimi i tij një flakadan i përjetshëm, që ndriçon rrugën tonë kudo që të jemi, nga Tirana në New York, nga Elbasani në Londër. Dhe të përpiqemi të mishërojmë qoftë një pjesë të përkushtimit të tij. Sepse, në historinë e Lef Nosit, shohim të vërtetën e thellë: t’u shërbesh të tjerëve është të përmbushësh qëllimin më të lartë të vetvetes.
Mesazh personal për të rinjtë shqiptarë jashtë atdheut: Identiteti juaj është një thesar, dhe përkatësia juaj është një urë, ruajeni të parin dhe forconi të dytën. Si Lef Nosi, mos kini frikë të “bëni shumë rrole” në shërbim të asaj që doni. Angazhohuni me trashëgiminë dhe komunitetin tuaj me zemër të hapur. Mund të mos shihni menjëherë vlerësim a shpërblim, por kujtoni shtatoren e harruar që, kur më në fund u zbulua, shkëlqeu edhe më fisnikërisht pse pati duruar provën e kohës. Kontributet tuaja, sado të qeta, janë lënda e së ardhmes sonë të përbashkët. Mbani flakën shqiptare gjallë brenda jush dhe lëreni t’ju udhëheqë për të bërë mirë për të tjerët. Në këtë mënyrë, kudo që t’ju çojë jeta, do të jeni gjithmonë në shtëpi, në vlerat që mbani dhe në veprat që bëni për të mirën e të gjithëve.