Dr. Nikollë Loka/
Kisha ishte mjeti i parë politik i entiteteve që u bënë shtete kombëtare në Ballkan(Karpat, 2014). Grekët dhe sllavët, falë përdorimit të gjuhës greke e sllave në ceremonitë fetare dhe në të gjitha entitetet ortodokse, kishin arritur të mbronin pjesët bazë të kulturës së tyre me mjetin më të rëndësishëm, gjuhën. Sistemi mori pak kohë për t’u zhvilluar dhe milete të tjera u krijuan më vonë, veçanërisht në shek. XIX dhe derisa mileti pas Revolucionit Xhonturk, u bë sinonim i kombësisë(Methodieva,2021:13). Mileti i parë që u institucionalizua ishte ai ortodoks. Bota ballkanike në këtë kohë ishte ortodokse jokombëtare(Stavrianos,1975: 345). Deri në gjysmën e dytë të shek. XVIII, territoret ballkanike ishin nën autoritetin e tri kishave të njohura autoqefale nga autoritetet osmane. Juridiksioni i Patrikanës së Stambollit fillimisht ishte i kufizuar në zona të përcaktuara mirë të Ballkanit dhe Anadollit. Shumë pjesë të Ballkanit në Bosnjën e sotme, Serbi, Maqedoninë e Veriut, Greqinë e Veriut dhe Shqipërinë e Jugut ishin nën juridiksionin e Patrikanës serbe të Pejës ose Kryepeshkopatës autoqefale bullgare të Ohrit(Shea,1997: 1972-1973). Ndërsa patriarkët e Pejës ishin serbë, shumë kryepeshkopë të Ohrit ishin bullgarë, vlleh ose shqiptarë, shpesh nga Himara ose Voskopoja(Hupchick,2002:206).
Shfuqizimi i kishave autoqefale serbe dhe bullgare e forcoi procesin e greqizimit të popullsisë së etnive të ndryshme. Nëpërmjet miletit ortodoks, gjuha greke u bë gjuha e Ballkanit osman jomysliman dhe kultura fetare greke u nxit pothuajse në çdo qendër kishtare ortodokse nën kontrollin e Patrikanës së Stambollit(Stavrianos, 1957: 345, Mackridgel 2009: 75). Hegjemonia kulturore greke brenda miletit ortodoks shkoi e padiskutueshme deri në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë. Këto zhvillime çuan në një prestigj edhe më të madh të gjuhës greke në tokat osmane (Mackridgel 2009: 75).
Në tërësinë e tij, elementi ortodoks i Ballkanit Jugperëndimor përmblidhte shqiptarë, grekë, arumunë, sllavë dhe ciganë. Në vitet 1766-1767, kur u mbyllën Patrikana e Pejës dhe Argjipeshkvia e Ohrit, të gjithë u lidhën shpirtërisht me Patrikanën e Stambollit dhe hierarkinë e saj. Por, duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XIX, krijimi i shteteve të para ballkanike(Serbi, Greqi, Principata rumune) dhe rritja e “nacionalizmave ortodoksë” çuan në krijimin e rrjeteve rivale që mbështeteshin në hierarki të dallueshme nga njëra-tjetra dhe te përdorimi i gjuhëve liturgjike (dhe të shkollimit) të ndryshme(Clayer, 2012: 46). Në ringjalljen intelektuale që ndodhi në Ballkan, grekët ishin përsëri zënë një pozicion drejtues. Tregtarët grekë kishin qenë më parë të gatshëm të investonin fitimet e tyre në shkolla dhe ata e panë vlerën e dërgimit të djemve të tyre për shkollim në Evropë(Jelavich&Jevalich,1977: 14).
Në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kombësitë e tjera ndanë gjithashtu një periudhë zgjimi kulturor kombëtar, i cili do të kishte një rëndësi të madhe për lëvizjet e ardhshme revolucionare. Edhe pse numri i tyre ishte jashtëzakonisht i kufizuar dhe ndikimi i tyre i drejtpërdrejtë në punët e kohës ishte i kufizuar, studiuesit, shkrimtarët dhe propaganduesit kombëtarë dukeshin se përfaqësonin interesat e kombit të tyre. Ata kishin një interes të thellë për gjuhën dhe historinë e tyre kombëtare dhe në përgjithësi kishin një njohje të ngushtë me iluminizmin(Jelavich&Jevalich,1977: 15).
Gjuha e arsimit nuk ishte domosdoshmërisht e njëjtë me gjuhën e folur në shtëpi, megjithatë hartat shkollore mundësonin vendosjen e pikave referuese për një hapësirë gjeografike më të favorshme për çështjen kombëtare që shtetet ballkanike synonin ta mbronin. Ata kufizuan në mënyrë implicite një “zonë të legjitimitetit kombëtar” dhe si të tillë skicuan kufijtë e një gdhendje të ardhshme të zotërimeve evropiane të Perandorisë Osmane(Lory,2011: 47).
Në fund të shek. XVIII dhe në fillim të shek. XIX në viset shqiptare depërtuan idetë e iluminizmit europian, jehonat e parimeve dhe të ngjarjeve të përftuara nga Revolucioni Francez e më pas nga romantizmi, si dhe më nga afër, shembulli i përpjekjeve mes popujve të tjerë të Ballkanit për t’u shkëputur si nga sundimi i huaj e prapambetja, ashtu edhe për të ecur në rrugën e qytetërimit, pjesëmarrës të të cilit kishin qenë edhe viset shqiptare si vise europiane(Lloshi, 2016:51). Në rrjedhën e shekullit të nëntëmbëdhjetë, autorët ballkanikë, të cilët kishin mësuar në shkollat greke, shkruanin bullgarisht ose shqip dhe ata kështu zbuluan dhe lartësuan individualitetin e popujve të tyre nëpërmjet kultivimit të identitetit të tyre të veçantë gjuhësor(Kitromilides, 2006: 46). Grekët, bullgarët, vllehët, serbët dhe shqiptarët formuan kombe, secili me gjuhën e vet(Kitromilides, 1989: 158).
Në shekullin e nëntëmbëdhjetë, Kisha Ortodokse Greke bëri përpjekje të pabesueshme për të shtypur të gjitha shenjat e veprimtarisë kulturore shqiptare. Një akt aq i padëmshëm sa mbështetja për hapjen e një shkolle në gjuhën shqipe mund të çojë në shkishërim. Zgjimi kombëtar shqiptar dhe rritja e njëkohshme e ndërgjegjësimit kombëtar do të binte në konflikt me interesat greke(Elsie, 2006: 290). Si qeveria osmane, ashtu edhe patriarkana greke ishin të vetëdijshme për rrezikun që etnonacionalizmi i bazuar në gjuhë i shkaktonte autoritetit të tyre të vazhdueshëm, kështu që ato u angazhuan për t’i penguar shqiptarët të zotëronin një gjuhë letrare: osmanët mandatuan turqishten si gjuhë mësimore në shkollat e tyre shtetërore shqiptare dhe ndaluan botimin e librave në gjuhën shqipe, ndërsa Patriarkana përdori shkollat e saj kishtare për të nxitur simpatitë pro-greke në mesin e studentëve të tyre shqiptarë(Hupchick, 2002: 303-304; Evered,2012: 54).
Forcimi i lidhjeve midis “identitetit ortodoks” dhe “identitetit grek” në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, nën autoritetin shpirtëror të Patrikanës së Stambollit, do t’i shtynte disa veprimtarë të shqiptarizmit të ndërtonin një “ortodoksi shqiptare”, në të njëjtën mënyrë siç ishte krijuar “ortodoksia bullgare” me formimin e Ekzarkatit(Poulton,2000: 65). Patrikana për të penguar formimin e Kishës Autoqefale Shqiptare, po përpiqej të eleminonte përpjekjet e komuniteteve ortodokse shqipfolëse jugore në rajon për të krijuar kishën kombëtare, siç kishte ndodhur me serbët, bullgarët dhe vllehët. Në vitin 1886, Patriarku ekumenik i Stambollit kërcënoi se do të shkishëronte këdo që gjendej duke lexuar ose shkruar shqip, dhe priftërinjtë mësonin se “Zoti nuk do t’i kuptonte lutjet e shqiptuara në shqip”(Zickel &Iwaskiw,1992: 19). Nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë në qytetet e Shqipërisë së Jugut, falë mbështetjes së rëndësishme të Patriarkut grek të Stambollit, shkollat fillore ortodokse greqishtfolëse morën një përhapje të madhe. Sipas një statistike të vitit 1878 vetëm në Gjirokastër, Vlorë dhe Berat kishte 163 shkolla fillore. Nga viti 1879 në rajonet e Beratit, Korçës dhe Durrësit u hapën 125 shkolla greke; sipas të dhënave të publikuara nga Konsullata e Janinës në vitin 1882 ky vilajet kishte 643 shkolla për djem ose shkolla të përziera me 736 mësues dhe 22 shkolla për vajza me 40 mësues; 84 shkolla fillore greke u hapën në vitin 1894 në sanxhakun (sanxhak) të Gjirokastrës(Shllaku, 1924: 63).Në fund të shekullit të 19-të, në të katër vilajetet, funksiononin më shumë se njëmijë shkolla në gjuhën greke(Hoti-Dani, 2014: 181-187). Grekomanet përsërisnin parullën e njohur: “Të gjithe ortodoksët, pa marrë parasysh se ku jetojnë e ç’gjuhë flasin, janë grekë”.
Pa dashur të ndalemi në kontekstin historik të hapjes së shkollës së parë laike shqipe, na duhet të theksojmë se nevoja për zhvillimin e arsimit kombëtar bëhej më e ngutshme, duke qenë se arsimi në gjuhë të huaj u zhvillua shumë në këtë periudhë. “Në vitet ’80-të të shekullit të XIX-të, qyteti i Korçës kishte 3 shkolla në gjuhën turke, 4 shkolla në gjuhën greke, ndër të cilat një gjimnaz, një shkollë fillore vllahe (themeluar në 1885) dhe një bullgare (themeluar më 1891(Kryeziu, 2017:100). Në ato kushte përhapja e arsimit shqip përbënde domosdoshmëri. Shqiptarët që kishin themeluar shoqerinë shqiptare në Stamboll arritën të marrin nga Ministri i Arsimit të Turqisë leje për të çelur shkollë private në gjuhën shqipe, në Korçë. Leja u dha në emrin e Pandeli Sotirit(Xhanari (Latifi), 2017:173).Dy javë më vonë u çel shkolla shqipe në Pogradec, pastaj me radhë në Ohër, Rekë, Ersekë, Leskovik, Polenë, Luaras, Elbasan (Historia e Arsimit 2003: 16). Shkollat shqipe të hapura në jug të vendit, nën presionin e Mitropolisë së Korçës dhe Patrikut të Stambollit filluan të mbyllen nga autoritetet osmane. E vetmja që shpëtoi me vështirësi, ishte ajo e Korçës, e cila u përball me sulme të vazhdueshme dhe në vitin 1891 vdiq drejtori i parë i saj shkolle Pandeli Sotiri. Mësues të tjerë si Gjok Shqiptari ishte vrarë dhe Petro Nini Luarasi ishin helmuar(Lito, 2004:76).
Për të siguruar objektivat e saj, Lëvizja Kombëtare Shqiptare kombinoi veprimtarinë legale me atë ilegale. Një brez i tërë me ndikim të madh: intelektualë, publicistë, mësues e punonjës të shtetit, në nëntor të vitit 1905, themeluan komitetin sekret “Për lirinë e Shqipërisë” në qytetin e Manastirit, që shënoi fillimin e një organizimi më të gjerë kombëtar. Komiteti hartoi një program të strukturuar mirë: sipas statutit, qëllimi i organizatës ishte “ringjallja e shtetit shqiptar, vëllazërimi, dashuria, bashkimi dhe hapja e një rruge qytetërimi nëpërmjet librit dhe edukimit”(Hoti Dani, 2014:105). Në nëntor të vitit 1905 u themelua Komiteti sekret “Për lirinë e Shqipërisë” në qytetin e Manastirit, që shënoi fillimin e një organizimi më të gjerë kombëtar, i cili u ndikua nga veprimtaritë e komiteteve të tilla që krijuan grekët dhe bullgarët në të njëjtin territor”(Hoti Dani, 2014:105). Lufta midis shqipes dhe greqishtes jo vetëm që nuk ishte ndërprerë por ajo vazhdonte të bëhej çdo ditë e më shumë një luftë e acaruar deri sa Shqipëria të shpallej një shtet i lirë. Kjo luftë u zhvillua përmes kërcënimesh e viktimash sidomos pas krijimit të Shoqërisë së Stambollit dhe çeljes së shkollave shqipe. Pandeli Sotiri mbeti i pari në këtë luftë pas Naum Veqilharxhit e më pas edhe Petro Nini Luarasi. Propaganda fetare, shpifjet, shantazhet, frikësimet dhe shtrëngimet kundër mësuesve, nxënësve, prindërve dhe përkrahësve të shkollës kombëtare shqipe, qenë mjetet e zakonshme të agjenturave greke dhe të autoriteteve osmane.
Megjithëse pas revolucionit xhonturk ishin hapur shkollat shqipe me statusin e shkollës private, autoritetet fetare të krishtera ortodokse vazhduan të shkaktojnë trazira për të penguar hapjen e këtyre shkollave. Kisha Ortodokse greke, duke mos dashur që shqiptarët ortodoksë të mësonin në shkollat e përmendura, jo vetëm kundërshtonte me fjalë por edhe i dëbonte fëmijët që ndiqnin këto shkolla. Këta nxënës flakeshin nga bashkësia dhe nuk lejoheshin të merrnin pjesë në ceremonitë fetare(Arslan, 2014). Nga fundi i shek.XIX (ne vitin 1879) Patrikana greke e Stambollit leshoi ne qarkullim mallkimin e tipit mesjetar kundër abetares në gjuhën shqipe. Ata që mësonin me abetare të tilla, cilësoheshin si heretike nga mitropoliti i Drinopullit, Anthimi. Në këtë kohë, organi i fanariotëve dhe i Patrikanës “Ylli i lindjes” rekomandonte qe letërqarkorja e Anthimit të lexohej me vëmendje dhe, si e tillë, të gjente zbatimin e vet në praktikë.