Jemi mbledhur sonte në këtë qendër hyjnore për të nderuar 20-vjetorin e themelimit të Fondacionit Dom Simon Filipaj. Zotni kryetar Tomë Shkreli dhe Fran Çotaj, u jam mirënjohës për ftesën tuaj për të thënë dy-tri fjalë në këtë përvjetor jubilar prej dy dekadash. Për mua personalisht është nder i veçantë të marr pjesë në këtë mbledhje shumë fisnike. Për faktin që Fondacioni juaj mban emërin e një personaliteti të shquar të kombit shqiptar, Dom Simon Filipaj, e ndjej për detyrë morale që sonte të përqendrohem te ky emër i madh i kombit tonë shqiptar. Kam detyrë morale ta kujtoj edhe për faktin se Dom Simon Filipaj e filloi meshtarinë në vendlindjen time në Triesh në vitin 1950 dhe e vazhdoi deri në vitin 1960.
Mësimet fillestare i kishte filluar në vendlindje, pastaj në Tivar dhe në fillim të viteve 40 kishte vazhduar mësimet fetare në Seminarin Jezuit të Shkodrës dhe më pas kishte kaluar studimet e larta universitare pranë Fakultetit Teologjik në Zagreb, ku ishte shquar sidomos në lëndët e teologjisë dhe filozofisë.
Pasi ishte kthyer në vendlindjen e tij, ku edhe kishte thënë meshën e parë. Pas një pushimi të shkurtër, Arqipeshkvi i Tivarit e kishte emëruar meshtar në Triesh, një trevë jo larg Bjeshkëve të Namuna.
Në fillim të viteve 50, kushtet e punës dhe të jetës në Triesh ishin tepër të vështira, sepse vepronte akoma regjimi komunist, më mirë të thuhet stalinist, të cilët kishin pushtuar shtëpinë (qelën) e meshtarit. Përkohësisht ishte vendosur në familjen Gjonlekaj të Preç Marashit. Por pas 6 muajsh komunistët e liruan qelën, ku jetoi e veproi për një dekadë.
Merre me mend jetën që kishte bërë në Zagreb dhe jetën që bënte në atë ballkon të Malësisë së Madhe karshi Bjeshkëve të Namuna.
Pavarësisht këtyre bjeshkëve të mallkuara, për rreth tyre jetonin malet epiko-legjendare të atyre malësive shqiptare. Dom Simoni kishte mësuar shumë në Triesh për traditën e kësaj treve, për të cilën kanë shkruar shumë dijetarë, duke përfshirë këtu edhe Imzot Pjetër Budin.
Në mortin e tij në shtator të vitit 1999 në Kishën e Shën Gjergjit në Ulqin kishin marrë pjesë autoritetet më të njohura shoqërore dhe të fetare të Shqipërisë, Kosovës, Malit të Zi dhe Kroacisë. Meshën në këtë ceremoni madhështore e kishte drejtuar bashkëvendasi dhe miku i tij i dashur, Arqipeshkvi i Shqipërisë, Imzot Rrok Mirdita. Një ditë pas kësaj ceremonie, fola në telefon me Imzot Mirditën dhe e pyeta si kishte kaluar ajo ditë e veçantë për Dom Simonin e ndjerë.
Ai më foli gjerësisht për atë pjesëmarrje të madhe dhe për elegjitë e klerikëve, të cilët tha se e kishin krahasuar Dom Simonin me Shën Jeronimin, Atë Gjon Buzukun dhe Imzot Pjetër Bogdanin.
Natyrisht se Imzot Mirdita kishte shumë emocione ato ditë. Ai, si kryepeshkop i Shqipërisë, kishte ndërhyrë pranë Selisë së Shenjtë të jepeshin meritat dhe mirënjohjet për kontributin e tij të madh kulturor në përkthimin shqip të Biblës dhe disa librave të tjerë për kulturën fetare për gjithë botën shqiptare.
Papa Gjon Pali menjëherë i dha titullin Monsinjor dhe Prelat, që janë tituj shumë të nderuar në këtë fe. Më vonë iu dha edhe çmimi më i lartë për kulturë i Shqipërisë, Naim Frashëri. Shën Gjergji i Ulqinit dhe Shën Gjergji i Bostonit do të kujtohen përgjithmonë për Monsinjor Simon Filipaj dhe Imzot Nolin. Ishin këta dy kolos të kulturës fetare dhe kombëtare. Në fillim të viteve 90, Dom Simonin e kisha intervistuar dy herë për Zërin e Amerikës.
Sot e kësaj dite e kujtoj për shpjegimet e tij fetare dhe kulturore, përveç të tjerash, ishte shumë ekumenik. Në vitin 2013, me rastin e 250-vjetorit të Kishës së Trieshit, kisha botuar disa shkrime në shtypin shqiptar për Dom Simon Filipaj. Para se të shkonte për vizitë në Ulqin për hapjen e panairit të Librit, gazetari i njohur Gjekë Gjonaj kishte shkruar në Durrës për të intervistuar shkrimtarin tonë të madh e gjenial, Ismail Kadare, duke i bërë edhe këtë pyetje: “Zoti Kadare, sa i njihni shqiptarët në Mal të Zi. Ç’mendim keni për ta dhe si i vlerësoni përpjekjet e tyre kulturore?”
Ismail Kadare i kishte thënë: “Njoh mjaft shqiptarë të Malit të Zi. Sidomos i kam njohur për çudi kur kam qenë për udhëtime në Amerikë. Kam kujtime shumë të mira prej tyre dhe shumë nga ata i kam miq. Ata janë shumë aktivë, janë shumë të zotët, janë shumë të pranishëm në jetën kulturore.
Edhe në Mal të Zi ka të tillë.
Unë i kam ndjekur përpjekjet e tyre kulturore që janë të admirueshme. Për të thënë vetëm një shembull, kam lexuar me një interes përkthimin e mrekullueshëm të Biblës nga Dom Simon Filipaj. Vërtet kam shprehur kudo admirimin tim për këtë përkthim që është një shembull i shkëlqyer se si mund të përkthehen veprat e mëdha monumentale të njerëzimit në gjuhën e sotme shqipe. Dom Simon Filipaj kishte shërbyer për një dekadë edhe në Grudë. Ai ishte orator i përkryer dhe kishte marrë pjesë në disa pajtime gjakësh në Malësinë tonë dhe kishte pas sukses edhe në këtë mision. I tillë kishte qenë edhe Patër Gjergj Marstjepaj.
Të dashur bashkatdhetarë, Malësia jonë dhe malësorët e Ulqinit kanë shumë dukuri të përbashkëta. Nga ana tjetër, qyteti i Ulqinit është qytet ilir, kështu e shpjegon abanologu Eqrem Çabej, i cili thotë se emërtimi Ulqin është nga emri ilirisht Ulk dhe gradualisht është bërë Ulqin. Ky qytet dhe zonat për rreth gëzojnë një klimë të butë mesdhetare.
Malësorët nga viset tona disa herë u shpërngulën në ato treva, bile disa të tjerë shkonin atje për të fituar bukën e gojës. Ulqinakët në përgjithësi janë njerëz të butë dhe të qetë. Edhe në shkollat e Kosovës, nxënësit nga Malësia shoqëronin shumë me nxënësit nga Ulqini.
Edhe këtu në Shtetet e Bashkuara kemi gjetur gjuhë të përbashkët në veprimtari të ndryshme. Unë personalisht kam punuar një kohë relativisht të gjatë me Fran Shkrelin, i cili u emërua Drejtor i Seksionit Shqip të Zërit të Amerikës dhe më vonë mori një pozitë të lartë ku ishte përgjegjës për të gjitha gjuhët e Euro-Azisë.
Këtu në Shtetet e Bashkuara kam bashkëpunuar me Cafo Bogën, Richard Lukën, vëllezërit Zeneli dhe me shumë të tjerë. Këta dhe shumë shqiptarë të tjerë të këtyre anëve janë shumë të suksesshëm në shoqërinë shqiptaro-amerikane.
Si mos të flasim për Samanta Shkrelin, e cila javën e kaluar shkëlqeu në konkursin e bukurisë Miss Globe USA, bile edhe këndoi këngën për Skënderbeun. Të këndosh për Skënderbeun në një ceremoni aq të madhe kulturore është vepër e madhe. Kështu duhet të këndojmë edhe për Nënën Terezë. Ajo zonjusha Shkreli këndoi me shumë emocione për prindërit e saj dhe për kombin shqiptar. Të nderuar pjesëmarrës, është koha që Fondacioni të bëhet institucion gjithëkombëtar, ashtu siç ka qenë edhe Dom Simon Filipaj. Rreth këtij emri të madh dhe shumë të nderuar duhet të bashkohemi të gjithë, sidomos për aktivitete humanitare dhe kulturore.
Ky Fond tash dy dekada ka dhënë ndihma të mëdha për të varfrit dhe për nxënës që duan të vazhdojnë mësimet e larta, gjithashtu ka financuar ngritjen e shtatoreve të tij në oborrin e Kishës së Shën Gjergjit. Në fund, iu përshëndes të gjithëve. Nuk kaloj dot pa e përmendur bashkëvendasin tim Nikollë Junçaj, pjesëmarrës në Luftën për Çlirimin e Kosovës. Ky luftëtar lirie është sot ndër trimat më të nderuar në komunitetin shqiptaro-amerikan. Edhe një herë, iu falënderoj për vëmendje.