Prof. Dr. Vasil S. TOLE
Fjala e mbajtur në aktivitetin kushtuar 80 vjetorit të lindjes së shkrimtarit dhe akademikut tonë Luan Starova.
Kemi folur e shkruar edhe mё pёrpara pёr lidhjen e muzikёs me artet e tjera, e posaçёrisht me letёrsinё, e kemi parё kёtё marrёdhёnie nё autorё tё mёdhenj e nё kohёra tё ndryshme, duke filluar nga Homeri e deri te Gynter Gras, e veçanërisht nё letёrsinё shqipe jemi fokusuar nё krijues tё spikatur si Migjeni, Noli, Poradeci e Kadare. Nё favor tё kёsaj teze kemi sjellё edhe argumentet pёrkatёse, tё cilat na zbulojnё larminё dhe njёherazi edhe kompleksitetin e kёtyre marrёdhёnieve ndёrartistike. Pavarёsisht kёsaj, deri mё sot, nё letёrsinё shqipe e atё botёrore nuk gjendet njё rast i dytё si romani POLIFONISTËT i akademik Luan Starovёs, i cili si nё titull ashtu dhe nё strukturёn e tij letrare tё jetёsohet si krijim pёr shkak tё muzikёs, e veçanёrisht tё traditёs madhёshtore tё kёndimit tё polifonisё me iso brenda familjes shqiptare. Romani, nё thelb, shkrin nё njё personazhet e tij (qё janё familjarёt e autorit: babai, nёna vёllezёrit dhe ai vetё), me rolet e kёndimit tё njё grupi polifonik qё janё “Marrёsi”, “Kthyesi” dhe kori i isos. Kjo pasi, tradita e kёndimit polifonik dhe kёngёt toske qё vijnё nga Toskёria, origjina e autorit, citoj nga romani: … dukej se përbënin të vetmin fill të mrekullueshëm, të padukshëm dhe shpirtëror që lidhte brezat, një kurorë e mrekullueshme zanore, një dëshmi e papërsëritshme në Ballkan për ata njerëz të tij të afërt të cilët kishin humbur në errësirën e kohës. Këndimi i kёtyre kёngёve nё familjen e autorit, fillimisht prej babait tё tij dhe shokёve tё tij tё ngushtё, T.A. dhe Q.Z., ishte njё akt çlirimi emocional, pёr dy arsye, sё pari (citoj):… në atë kohë fatkeqe dhe të pasigurt, pikërisht në këto melodi toske, mundnin ta gjenin ata lirinë për të kënduar së bashku, do ta ripërtërinin ndjesinë e plotësisë së ekzistencës dhe do ta rigjenin rrugëdaljen e lumtur për të cilën ata kishin nevojë; dhe sё dyti, sepse (citoj): … kur ata, secili prej tyre, kishin diçka që ua mundonte shpirtin, atëherë, atyre u duhej ta çlironin veten prej saj dhe ata nuk mund ta bënin këtë përveçse nëpërmjet këtyre këngëve të kënduara së bashku. Nëse do të kishte qenë ndryshe, këto këngë do të kishin mbetur të burgosura përgjithnjë në shpirtin e tyre. Në thelb, të kënduarit së bashku, pra në grup, është edhe një tregues i fuqishëm i jetës në bashkësinë njerëzore, tregues i nivelit të demokracisë dhe shoqërizimit të njeriut prej kohëve tё vjetra e deri nё ditët e sotme. Dikur, këtë nivel të lartë të këtyre bashkësive familjare (të cilat përveçse jetojnë së bashku, qajnë e këndojnë në grup me ansamble, si kori me karakter muzikor dhe ritualistik), e kanë vënë re edhe autorët antikë , kur shpreheshin për banorët e Ilirisë dhe të Epirit (ndër ta thesportët, kaonët, molosët etj.), se i nderojnë shumë perënditë, se janë të drejtë e mikpritës, se e duan jetën shoqërore dhe se janë të dhënë pas një jete shumë të hijshme. Krahas këtyre vlerave njerëzore në kohë paqeje, për epirotët thuhej se e kanë për gjë të madhe jo vetëm të luftojnë për atdheun e tyre, por edhe të japin jetën për të mbrojtur miqtë e tyre dhe farefisin. Në këtë mënyrë, bëhet gjithmonë edhe më i qartë kuptimi i isopolifonisë popullore si kulturë e lidhur me gjendjen e të kënduarit së bashku dhe, në këtë kuadër, me harmoninë e grupit më shumë se me kundërtitë e tij të mundshme . Duke e konsideruar kёndimin e kёtyre kёngёve si njё “simfoni toske”, autori pohon se, citoj:… e gjithë banesa, me të gjithë heshtjen që përmbante, mirëpriste atëherë tingujt e polifonisë që, në fillim, dilnin prej babait tim dhe, pastaj, nga i mërguari i dytë, pastaj nga i mërguari i tretë, që ishin miqtë e tij dhe nuk ndodhte rrallë që nëna dhe ne fëmijët të arrinim të bëheshim shoqërues, ndihmës të padukshëm të kësaj simfonie toske me thekse negro-spirituale.I magjishёm nё roman ёshtё rrёfimi letrar i autorit, kur tregon se si familja, pёrballё varfёrisё dhe falё rolit tё babait si prijёs i jetёs dhe i kёngёs u shndёrrua gradualisht nё njё ansambёl muzikor, ansambёl i cili lindi si nevojё pёr tё harruar realitetin tragjik qё i rrethonte:…në kohë tilla, babai im, thuajse pa i kushtuar vëmendje asaj çka po ndodhte, fillonte të këndonte, ta lëshonte veten në rrjedhën e melodisë polifonike toske. Zëri i tij bëhej gjithnjë dhe më i fortë, më i bukur, përpara se të rimerrej nga vëllezërit e mi më të mëdhenj dhe qarjet tona veniteshin kur hynin në lidhje me nuancat e para të këtyre zërave. Ne sikur harronim bukёn.Autori i ka ngritur himn familjes shqiptare si ruajtёse e traditave, kur rrёfen se si hierarkia e organizimit familjar shndёrrohet nё njё strukturё organizimi muzikor, citoj: … atë ditë, ai (babai-shёnimi ynё), po këndonte vetëm, i zhytur brenda pasigurisë dhe duke e paramenduar t’i jepte fund së shpejti, sepse atij i mungonte zëri i dytë që nevojitej për një polifoni të vërtetë toske. Mirëpo, ndërsa zëri i tij po tretej si të thuash në heshtje…në një mënyrë të papritur, si një zë i thirrur nga fati, që atij iu duk se një zë tjetër po i bashkohej, në stilin më të pastër polifonik tosk, një zë i qartë, i njohur, i njëjtë me zërin e tij ose të paktën i ngjashëm, një zë që dilte prej gjirit të familjes….E vërteta u shfaq menjëherë atje, por vazhdonte të mos donte e besonte: ishte më i madhi prej vëllezërve të mi që e kishte rimarrë këngën e babait me të gjithë atë çka kishte humbur. Pa u vënë re nga babai, vëllai im kishte ardhur ta mbështeste me zërin e tij, i cili ishte i lartë, i qartë dhe i pastër, si në këngët e vjetra polifonike. Të tjerë zëra erdhën me nxitim për të ndihmuar, ata të fëmijëve të cilët ngulnin këmbë gjatë, në një mënyrë aq të zëshme sa të ishte e mundur, mbi zanoret. Babai iu rikthye atëherë këngës së braktisur ose, më saktë, ishte kënga që iu rikthye babait. Po, e gjithë familja i rifilloi, qetësisht, këto këngë dhe, pas një çasti të gjatë, heshtja e gjeti veten të sunduar. E gjitha e gëzuar dhe si e ripërtërirë, nëna filloi të këndojë bashkë me ta, me zë të ulët. Po, ajo ishte e lumtur, por me siguri e lumtur, para së gjithave, nga lumturia e babait tim dhe nga lumturia jonë si fëmijë, e lumtur ndoshta edhe më shumë se në kohën kur babai i këndonte këto këngë në shtëpi, bashkë me të afërmit e tij, edhe ata të mërguar, të cilët ishin larguar përgjithnjë. E lumtur, nëna filloi, si dikur, të ulte grilat e dritares, pas një çasti të bukur, por e bëri këtë gjë tani me një lloj lumturie të përkohshme.Nё Shqipёri ashtu si dhe nё Greqinё antike konstatojmё dy mënyra vajkёndimi: goos-in,i cili shfaqet si kёndim dhe vajtim i familjarëve, ku më i veçanti syresh është goos-i për vdekjen e Hektorit, tek “Iliada”, i prirë nga Andromaka, Hekuba dhe Helena, si dhe threnos-in ose threnod-inë , që bëhej kryesisht nga vajtues jo të lidhur familjarisht me të vdekurin (p.sh., vajtimi i muzave për vdekjen e Akilit tek “Odiseja”, i cili është vajtim koral).Autori e di mirё se kёndimi brenda familjes, pёr gёzim apo vajtim, ishte dhe mbetet çelёsi i gjallimit tё traditёs sё kёndimit tё polifonisё me iso. Nё traditёn shekullore shqiptare tё vajkёndimit, të parat gratë e shtëpisë, të afërtat me to, si dhe gratë e fshatit, qajnë me ligje të vdekurin, të veshura të gjitha me rroba dhe shami të zezë në kokë, pasi, sipas traditës gratë në Shqipëri konsiderohen si rojtare këmbëngulëse të zakoneve . Në një baladë arbëreshe të vitit 1737, heroi Nik Peta , përpara vdekjes, kërkonte që: nëna ta qante dhjetë vjet të vërtetë; babai ta qante nëntë vjet, gjithashtu të vërtetë, dhe e bukura e tij ta qante vetëm një vit, qoftë ky edhe një vit i rremë! Po ashtu, në “të qarën me botë” të Gjirokastrës vihet re pasimi i vajit nga një familjare te një tjetër: … e qajti dhe ajo një herë me bot, po nuk e linin lotët dhe zëri nuk dëgjohej fare, po fjalët i thoshte mirë me dert. Herën e tretë e mor prapë nëna. Një e zinte, një e linte. Nënë-zeza sa mbaroi për të tretën herë të qarët, një të shtritur u bëri…etj. Pikërisht këtu vërejmë funksionimin e familjes si një ansambël demokratik dhe të korit muzikor isopolifonik (që kërcen, vajton dhe flet), si në një familje muzikore. Këndimi iso-polifonik si një masë njerëzish që marrin pjesë në artin e shfaqjes dhe vetë struktura e këndimit me shumë zëra, para se të jetë thjesht muzikore, është një pasqyrim i organizimit shoqëror të jetës njerëzore dhe sigurisht i pluralizmit të të menduarit në të. Në këtë model demokratik të sjelljes askush nuk duhet të pretendojë hierarki të njërit funksion ndaj tjetrit ose të pretendojë se mund të ketë një realitet tjetër pa unitetin e të gjithë faktorëve. “Polifonia me iso” ose “Isopolifonia” ka mirëpërcaktuar natyrën dhe strukturën e ndërtimit të shumëzërëshit muzikor popullor të Shqipërisë së Jugut si marrëdhënie e zërave individualë me zërat kolektivë. Zërat e përveçëm të iso-polifonisë: «Marrësi»-zëri i parë, «Kthyesi»-zëri i dytë dhe isoja si një sinonim i së tërës, së përgjithshmes-ideales, ekzistojnë vetëm si një një unitet të kundërtash, të cilat mbivendosen mbi një shtrat pranimi të shumicës, që është isoja anonime pёr tё cilёn populli thotё: “Nuk merret leje pёr tё bёrё iso”, pra ajo tё tёrheq tё bёhesh pjesё e saj, tё familjarizohesh me tё, pa urdhёr e detyrim, si njё gjё e natyrshme. Për këtë natyrë marrëdhëniesh Ismail Kadare shkruan se:….në këngën polifonike popullore shkrirja, komunikimi, derdhja e individit në kolektive dhe anasjellas, vërshimi i kolektivit tek individi, arrijnë pikën më të lartë.Romani “Polifonistёt” ёshtё njё himn pёr jetёn tradicionale dhe pёr traditёn muzikore shumёzёrёshe si mekanizёm artistik i paqes mes njerёzve. Aq e fortё ёshtё ndjesia dhe harmonia shpirtёrore qё formёsohet prej kёndimit, saqё edhe kur familja qё trajtohet nё roman shpёrndahet e pёr pasojё shpёrndahet edhe ansambli muzikor i saj, e vetme, nёna e mbetur nё shtёpi, i rikthehet kohёs kur ansambli muzikor familjar ishte i plotё dhe kur zёrat e tyre gjenin njeri-tjetrin, ashtu siç gjaku i tё afёrmit tё tёrheq (citoj): … nёna kёndonte me zë të ulët në mes të netëve këngën e vjetër të babait, e cila lidhej me kohën kur, për herë të parë, ne e kishim kënduar atë së bashku si familje, të vetëm, por tashmë edhe ajo në pritje të zërit të dytë, zërit të babait tim…!Deri mё sot kemi parё libra tё ndryshёm qё trajtojnё temёn e traditёs muzikore popullore. Pjesa mё e madhe e tyre janё studime shkencore, te pjesa tjetёr e tyre, ku bien nё sy botimet e Musine Kokalarit, gjejmё atё qё konsiderohet si “letёrsi gojore etnografike”, ku realiteti etnografik kushtёzon rrёfimin letrar dhe sё treti, nё mёnyrё tё pjesshme gjejmё traditёn muzikore tё pёrfshirё nё veprёn letrare, ku nё mёnyrё tё veçantё evidentojmё muzikёn nё veprёn letrare tё Kadaresё etj. Ky roman ёshtё i vetmi deri mё tani qё synon dhe realizon rrёfimin letrar tё mbёshtetur tёrёsisht nё traditёn muzikore: si strukturё dhe si teksturё. Si i tillё, brenda tij gjejmё edhe letёrsinё e pastёr, edhe etnografinё, edhe pjesёn e saktёsisё shkencore qё kёrkon trajtimi i kёsaj tradite tё madhe, e cila tashmё ёshtё edhe pjesё e listёs sё “Dukurive shpirtёrore nё listёn pёrfaqёsuese tё UNESCO-s”. Urime akademiku e polifonisti Starova pёr kёtё vepёr madhështore, qё vёrtet lexohet si roman, por qё dёgjohet si muzikё!Fotot: Agim Dobi