Nga Rafael Floqi/
Gjatë periudhës së qeverisjes së përkohshme të Fan Nolit, situata e Çamërisë ishte një nga temat më shqetësuese për diplomacinë shqiptare dhe diasporën shqiptare në Amerikë. Sipas gazetës “Dielli”, qeveria e Nolit, menjëherë pas marrjes së pushtetit, ndërmori hapa për të mbrojtur të drejtat e Çamëve, që përballeshin me persekutime të rënda nga autoritetet greke.
Në një memorandum drejtuar Lidhjes së Kombeve, Ministria e Punëve të Jashtme e qeverisë Noli kërkoi që shqiptarët e Çamërisë të përjashtoheshin nga shkëmbimi i popullsive greko-turke sipas Traktatit të Lozanës. Teksti i memorandumit, i botuar edhe nga shtypi i huaj, theksonte:
“Qeveria shqiptare ka bërë thirrje të fuqishme në ndërmjetësinë e Shoqërisë së Kombeve, duke kërkuar që autoritetet greke të respektojnë të drejtën e shqiptarëve myslimanë të Çamërisë për të mbetur në vendbanimet e tyre historike.”
Analiza e veprimeve të qeverisë Noli tregon një qasje të fortë, por edhe të kujdesshme diplomatike. Edhe pse Traktati i Lozanës nuk përfshinte Çamët në listën e popullsive që duhej të shkëmbeheshin, qeveria greke i trajtoi Çamët si turq, duke u përpjekur të zbatojë politika eksproprimi dhe persekutimi. Argondizza, korrespondent i gazetës italiane “Il Popolo”, dhe I Diellit raportonte se:
“Populli i Çamerisë, përveç disa fanatikëve që u larguan në Anadoll, dëshiron të mbetet plotësisht shqiptar dhe nuk hyn në kategoria të popujve të çkëmbyer. Qeveria greke, përkundrazi, përdor mjete të shumta për t’i detyruar myslimanët shqiptarë të lënë vendbanimet e tyre, duke konfiskuar pasuritë dhe shtëpitë e tyre.”
Sipas Argondizzas, përpjekjet e Çamëve për të kundërshtuar shkëmbimin dhe persekutimin ishin të dukshme përpara komisioneve ndërkombëtare, por efektiviteti i tyre ishte i kufizuar për shkak të rezistencës së qeverisë greke dhe mungesës së mbrojtjes ndërkombëtare. Shtypi britanik, përfshirë gazetën “Near East”, evidentonte se qeveria greke synonte të eliminonte minorancën shqiptare dhe të impononte kontroll mbi tokat e Çamerisë, pavarësisht vendimeve ndërkombëtare.
Gazeta Near East ka famën e një prej gazetave angleze që nuk hezitojnë të tregojnë se qeveria greke ka synim të zhdukë minorancat shqiptare. Qeveria shqiptare, përpara një sjelljeje të tillë, nuk mund të mbetet indiferente për fatin e mbi 50,000 shqiptarëve të Çamërisë. Ajo mbylli memorandumin që kërkonte të njiheshin të drejtat e Çamëve nga komisioni ndërkombëtar dhe insiston që shqiptarët e Çamërisë të përjashtohen nga çkembimi sipas protokolleve, duke kërkuar që një dragoman nga qeveria shqiptare të marrë pjesë gjatë investigimeve për popullsinë çame.
“Marrëveshja e Lausannës për çkembimin e popujve aplikohet vetëm për kombësitë turke dhe greke. Editorit të “Near East” mund t’i ketë shkuar mendja tek kanuni grek për eksproprimin ose konfiskimin e tokave të pronarëve të pasur. Kjo reformë agrare do të zbatohet në Çamëri dhe në disa vise të tjera të Greqisë.
Por për patriotët çamë nuk ka rëndësi çfarë ndodh me pronarët e mëdhenj; ajo që ata kërkojnë është që popullata e Çamërisë të mos trajtohet si turke gjatë çkembimit, por si shqiptare.
Dhe këtë gjë e kuptojnë më së miri në minutën e parë. Muajin që vjen, në Gjenevë të Zvicrës, hapet Kuvendi i Lidhjes së Kombeve. Ky guvernw shqiptar do të përfaqësohej, sipas lajmeve të gazetave italiane, nga Kryeministri i Shqipërisë, Peshkop Noli.
Diaspora shqiptare në Amerikë luajti një rol të rëndësishëm në ndërgjegjësimin e opinionit publik dhe në mbështetjen morale e materiale të Çamëve. Shoqëria “Çamëria” organizoi fushata mbledhjeje fondesh, mitingje dhe proteste për të tërhequr vëmendjen e mediave dhe të institucioneve ndërkombëtare. Një thirrje për mbështetje, e botuar në gazetën “Dielli”, apelonte:
“Cdo Çam pa përjashtim, anëtar ose jo i Shoqërisë ‘Chameria’, detyrohet të marrë pjesë në këtë fushatë duke bërë detyrën e tij plotësisht; gjithashtu edhe shqiptarët me ndjenja filantropike nuk duhet të harrojnë detyrën e tyre ndaj vëllezërve të tyre fatkeqë, që sot kërkojnë ndihmë për të mos u dëbuar nga Çameria dhe vendosur me pahir në Anadoll.”
Përveç mbështetjes morale, diaspora amerikane kërkoi ndërhyrje diplomatike, duke i dërguar kabllograme dhe memorandum në Lidhjen e Kombeve dhe qeveritë evropiane, duke synuar ndalimin e eksodit të detyruar të shqiptarëve nga vendbanimet e tyre historike.
Përpjekjet e qeverisë Noli dhe të diasporës nuk mund të shpërfilleshin, por pengesat ishin të mëdha. Qeveria greke përdorte metoda të ashpra: konfiskime prone, dhunë dhe kërcënime për internim, duke shkelur çdo parim të mbrojtjes së minorancave. Për më tepër, Traktati i Lozanës nuk e përfshinte Çamërinë si objekt i çkembimit të popullsive, gjë që nënvizonte padrejtësinë e politikave greke.
Argondizza thekson se:
“Përpjekjet e Çamëve për të kundërshtuar çkembimin dhe persekutimin ishin të dukshme, por efektiviteti i tyre ishte i kufizuar për shkak të rezistencës së qeverisë greke dhe mungesës së mbrojtjes ndërkombëtare.”
Analiza e situatës tregon një ngërç të thellë midis normave ndërkombëtare dhe praktikave shtetërore. Ndërkohë që qeveria shqiptare përpiqej të mbrojë të drejtat e Çamëve, qeveria greke vazhdoi persekutimin, duke përdorur metoda që përfshinin konfiskimin e pronave, dhunën dhe kërcënimet për internim, duke shkelur praktikisht çdo parim të mbrojtjes së minorancave të parashikuar nga protokollet ndërkombëtare.
Në përfundim, periudha e qeverisë Noli dhe veprimet e diasporës shqiptare në Amerikë tregojnë përpjekjen për të mbrojtur të drejtat e një komuniteti të margjinalizuar, përballë sfidave të mëdha diplomatike dhe represionit shtetëror. Ky kapitull historik shërben si dëshmi e rëndësisë së mobilizimit ndërkombëtar dhe roli i komuniteteve diasporike në ruajtjen e të drejtave të popujve të shtypur.
