Nikollë Loka/
Si një intelektual modernist osman që ka kontribuar nëpërmjet publikimeve të tij në ndërtimin e identitetit kombëtar shqiptar dhe turk dhe, duke luajtur personalisht një rol në veprimtaritë kulturore dhe politike për formimin e vetëdijes kombëtare shqiptare, Samiu është padyshim një nga intelektualët interesantë evropianë. Si një nga intelektualët më produktivë të Perandorisë së vonë Osmane, ai është vlerësuar si në historiografinë turke edhe në atë shqiptare të shekullit të njëzetë për kontributin e tij në ndërtimin e kombit shqiptar dhe kombit turk. Në historiografitë e dy vendeve kanë mbizotëruar dy versione të ndryshme të emrit të tij: “Semseddin Sami” në Turqi dhe “Sami Frashëri” në Shqipëri, tregues i diferencave në qëndrime ndaj kontributeve turke dhe shqiptare.
Edhe pse dy anëtarë të tjerë të familjes Frashëri (Abdyli dhe Naimi) pranohen si dy nga themeluesit e nacionalizmit shqiptar nga shqiptarët dhe turqit, historianët nga secila palë kanë preferuar të theksojnë kontributet e Samiut në procesin e tyre të ndërtimit të kombit dhe të nënvlerësojnë (ose në rastin turk edhe ta mohojnë) rëndësinë e tij në trashëgiminë e vendit tjetër, duke filluar me mitologjizimin e Samiut në historiografinë turke, sipas të cilit “Samiu ishte një intelektual turk që, një nga pionierët e nacionalizmit turk, që ia kushtoi jetën turqizmit”. Prirja për të neglizhuar nacionalizmin e tij shqiptar, si dhe veprat e tij kushtuar kësaj kauze, mund të shihen në shkrimet e intelektualëve turq pas vdekjes së Samiut në vitin 1904. Në këto punime, nacionalizmi shqiptar i Samiut u shpërfill totalisht dhe u theksua kontributi i tij intelektual në kulturën turke. Në të vërtetë, Sami Frashëri, si një figurë e shquar e Rilindjes Shqiptare dha kontribut të rëndësishëm në peizazhin kulturor të Perandorisë Osmane. Si vëllai më i vogël i Naim Frashërit, ai ndau një përkushtim të zjarrtë për pavarësinë kulturore të Shqipërisë.
Samiu ishte shtetas osman, por ai kishte deklaruar: “Unë jam shqiptar”. Përmes artikujve në gazetën “Sabah”, Sami kishte kundërshtuar tezën se “shqiptarët janë myslimanë” dhe se “shqiptarët ortodoksë janë grekë”, duke ndihmuar me shkrimet e tij që termat “turk” dhe “mysliman” të mos trajtohen si sinonime, sepse, sipas tij, jo të gjithë shqiptarët janë myslimanë dhe jo të gjithë myslimanët janë shqiptarë. Me rritjen e vetëdijes së tyre për veten, shqiptarët po diferencoheshin nga bashkëfetarët, që të lidheshin me bashkëkombasit e tyre. Ky proces u bë nën ndikimin e ideve rilindëse, që hodhën bazat e kombit tonë shumëfetar.
Kontributi i Samiut në zhvillimin e nacionalizmit shqiptar është i padiskutueshëm. Ndërsa kontribuoi aktivisht në zhvillimin e gjuhës dhe kulturës turke, roli i tij në gjuhën, historinë, letërsinë dhe kulturën shqiptare mbetet i pashembullt në analet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Në fazën e parë të zhvillimit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Samiu bëri përpjekje të pajtonte otomanizmin me ndjenjat nacionaliste të shqiptarëve. Në dhjetor të vitit 1878 ai publikoi një artikull në gazetën Tercüman-ı Hakikat, me idenë e këtij pajtimi në mendje. Samiu ndjek rrugën e identitetit mbi baza etnike (brenda kontekstit të otomanizmit) që ai krijoi, duke pretenduar se mban besnikëri ndaj të dy entiteteve në jetën e tij personale, ndaj Perandorisë Osmane si atdheu i tij i përgjithshëm, të cilin ai e quan vatan-i uumumi dhe ndaj Shqipërisë si atdheu i tij, që e quan vatan-i hususi.
Me rritjen e mendimit liberal në atë periudhë, mendimtarët politikë të perandorive multietnike gjetën mënyra për të shprehur identitetet e tyre kombëtare, përmes kallëpeve që u ishin dhënë, si dhe duke shoshitur mundësitë e periudhës. Vepra e Samiut krijon pamjen e një Shqipërie unike që mund të funksiononte brenda kontekstit të otomanizmit. Samiu në fakt punoi në mënyrë të fshehtë dhe indirekte, duke pasur parasysh kushtet, në të cilat ai jetonte në kryeqytetin e Perandorisë. Marrëdhënia e tij e ngushtë me intelektualët modernistë osmanë dhe angazhimi i tij në shtypin e tyre bëri që disa njerëz të besonin se ai nuk ishte shumë i interesuar për lëvizjen nacionaliste shqiptare. Veç kësaj, për shkak të presionit të rëndë të regjimit të Abdul Hamidit II ndaj çdo veprimtarie opozitare dhe mbikëqyrjes së padyshimtë të veprimtarisë së tij, Samiu nuk mund të punonte aq hapur sa intelektualët në qendrat e tjera të diasporës shqiptare: në Sofje, Athinë, Bukuresht, Bruksel, Romë etj. Njihet nga intelektualët shqiptarë të asaj kohe fakti se Samiu përdori marrëdhëniet e tij në Stamboll, për të ndihmuar shqiptarët nacionalistë të ngrinin një shkollë shqipe në Korçë, në vitin 1887.
Sami Frashëri u shfaq si një intelektual osman nën një atmosferë pluraliste politike dhe kulturore të pasqyruar në politikën e osmanizmit. Gawrych zbulon se “Shemsedin Sami Bej Frashëri … ia kushtoi jetën e tij inkurajimit të tolerancës kulturore dhe diversitetit në Perandorinë Osmane”. Por, si një shqiptar i vetëdijshëm për etnicitetin e tij, ai e sheh rrezikun e patriotizmit otoman që synonte të rritej në kurriz të larmisë kulturore dhe etnike. Për mendimin e tij “sado fisnik dhe i shenjtë qoftë uniteti otoman, atij i duhet të lejojë zhvillimin e pluralizmit kulturor brenda komunitetit musliman”. Por, kur Lëvizja Kombëtare Shqiptare filloi të zhvillohet, në kushtet e reja që u krijuan, Samiu mbështeti aspiratat shqiptare për autonomi. Ai thekson domosdoshmërinë e bashkimit kombëtar mbi bazën e etnisë së përbashkët: Sipas tij “Shqipëria nuk është e ndarë pas feve… Një i krishterë është më afër me një muhamedan’ që është më afër tij, se nga një i krishterë që është nga farë tjatërë”.
Ndërsa e përshkruan lidhjen shqiptaro – turke si një lloj shoqërie afatgjatë, përballë copëtimit të pashmangshëm të Perandorisë, Sami Frashëri kishte argumentuar se “kjo shoqëri mund të marrë fund për arsye pragmatike”.
Qasja e tij pragmatike ka sjellë një diskurs radikal në lidhje me bashkëjetesën shqiptaro-turke. Sipas tij, “për shpëtimin e dy popujve duhet t’i jepet fund bashkëjetesës shqiptaro-turke. Përfundimi i bashkëjetesës do të realizohet me luftë politike dhe jo me kryengritje të armatosur”.
Studimet rreth kontributit të Sami Frashërit për nacionalizmin shqiptar dhe atë turk janë trajtuar shpesh si përpjekje për pajtimin shqiptaro-turk, duke e parë angazhimin e tij intelektual si “modeli më i mirë i ndërkomunikimi kulturor, historik dhe ideologjik ndërmjet dy kombeve, të cilët ndanë një pjesë të historisë së tyre të përbashkët brenda Perandorisë Osmane”. Në fakt, me zhvillimin e nacionalizmit, si shqiptarët edhe turqit ishin bërë të vetëdijshëm për diferencat e tyre dhe për nevojën e perspektivës së veçantë kombëtare . Përpara bashkëveprimit me kombet e tjera, veprat e Samiut kontribuan për afirmimin kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve dhe turqve dhe për rritjen e komunikimit kulturor brenda shoqërisë shqiptare dhe turke të periudhës.